Morgunblaðið - 19.11.1988, Qupperneq 5

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. NÓVEMBER 1988
B 5
4 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. NÓVEMBER 1988
fræðingar að mennt en gerðust
ágætir heimspekingar.
Russell og Wittgenstein eru helstu
upphafsmenn að svokallaðri rök-
greiningarheimspeki eins og tíðkast
mest með enskumælandi þjóðum og
víðar, á Norðurlöndum, Póllandi og
Italíu. Husserl var upphafsmaður
fyrirbærafræðinnar sem var — en
er naumast lengur, því miður —
voldugur skóli innan heimspekinnar
og hafði mest áhrif í Þýskalandi og
á Frakklandi og víðar á meginlandi
Evrópu. Tilvistarstefnan — heim-
speki höfunda eins og Martins Heid-
egger og Jeans-Pauls Sartre — er
til dæmis ein grein af meiði fyrir-
bærafræðinnar.
Kristján Kristjánsson, sem er við
doktorsnám í heimspeki við St.
Andrews-háskólann í Skotlandi,
sneri bókinni og Guðmundúr Heiðar
Frímannsson, sem einnig stundar
doktorsnám við sama skóla, ritar
innganginn. Þeir eru báðir afbragðs-
menn.
Hvað er svo á næsta leiti?
Þijár bækur eru komnar vel á veg
og koma út fljótlega. Lof heimsk-
unnar eftir Erasmus frá Rotterdam
er þegar nefnd. Síðan er bók heilags
Tómasar frá Akvínó Um lögin sem
inniheldur réttarheimspeki hans.
Þessi bók er sú fyrsta eftir heilagan
Tómas sem gefin er út á íslandi.
Þriðja bókin er Orðræða um aðferð
eftir Descartes, sem er höfuðrit úr
vísindabyltingu sautjándu aldar.
Magnús G. Jónsson dósent og
menntaskólakennari hefur þýtt bók-
ina en ég rita innganginn. Þessara
þriggja bóka er að vænta fljótlega.
Hvernig hefúr ritröðin gengið?
Bækumar hafa allar gengið vel.
Við gætum þess að þær séu alltaf
til og þær endurprentaðar ef þær
seljast upp. Sú bók sem hefur geng-
ið best er Iðnríki okkar daga eftir
John Kenneth Gailbraith, sem hefur
verið endurprentuð tvisvar. Aðrar
sem selst hafa upp og verið endur-
prentaðar, og betrumbættar eftir
föngum í leiðinni, eru Um sálgrein-
ingu eftir Sigmund Freud, Mennt
og máttur eftir Max Weber, Afstæð-
iskenningin eftir Albert Einstein og
Síðustu dagar Sókratesar eftir Pla-
tón.
Er erfitt að fa gott fólk til
starfa?
Það er til nóg af góðu fólki en
það hefur ekki nándar nærri nægan
tíma. Þó að reynt sé að greiða vel
fyrir þýðingar og inngangsritgerðir,
lengst af betur en víðast tíðkaðist í
bókaútgáfu, þá er það íjarri því að
vera forsvaranleg greiðsla fyrir
verkið. Það er útilokað að bjóða
háskólakennurum eða menntaskóla-
kennurum, sem margir eru afskap-
lega vel hæfir til að sinna svona
útgáfu, að skrifa inngang eða þýða
bók á fullum launum og vera í launa-
lausu fríi frá öðrum störfum á með-
an. Það gengur ekki upp. Það ætti
að vera hægt að bjóða mönnum
vinnu í hálfan eða heilan vetur með-
an á slíku verki stendur, en það er
því miður ekki hægt að gjalda sann-
virði fyrir þessa vinnu.
Það hefur alltaf verið lögð jafn-
mikil vinna í inngangsritgerðir og í
þýðingar og stundum jafnvel meiri
því þar er frumsaminn texti. Nú eig-
um við tilbúnar þijár þýðingar en
eftir er að semja innganga. Ein er
ritgerðasafn eftir Milton Friedman
sem dr. Hannes Hólmsteinn Gissur-
arson stjómmálafræðingur hefur
þýtt. Gunnar Ragnarsson, skóla-
stjóri á Bolungarvík, hefur lokið
tveimur þýðingum, annarri á Nytja-
stefnunni eftir John Stuart Mill og
hinni á Skýjum og klukkum eftir
Karl Popper. Gunnar þýddi áður
Samræður um trúarbrögðin eftir
David Hume með miklum brag; sú
bók kom út hjá okkur 1972. Þannig
geta góðar þýðingar verið til en inn-
gangsritgerðir vantað.
Svo erum við að byija á tveimur
höfuðritum um heimsfræði, um
uppruna og eðli alheimsins. Onnur
er Fyrstu þijár mínúturnar (The
First Three Minutes) eftir Steven
Weinberg, tólf ára gömul bók sem
er þegar orðin sígilt verk á sínu
sviði. Hin er ný, Stutt saga tímans
(A Brief History of Time) eftir
Stephen Hawking, ungan prófessor
á stóli ísaks Newton í Cambridge á
Englandi. Þetta eru ævintýralegar
bækur og alveg samboðnar sköpun-
arverkinu sem þær réyna að lýsa.
Hvað telur þú að sé brýnast að
takast á við í Lærdómsritunum
nú?
Það verður að gera átak á tveim-
ur sviðum; annars vegar verður að
gefa út meiri eðlisfræði og hins veg-
ar rit um sameindalíffræði. Nú er
ég með góðra manna hjálp að at-
huga möguleika á heppilegum bók-
um á þessum tveimur sviðum. En
þá er tvennur vandi á ferðinni. Fyrst-
ur er nýyrðavandinn. Það þarf að
leggja ofboðslega vinnu í nýyrða-
smíð svo að hægt sé að gefa út
læsilegar bækur um þessi efni. Og
svo verður að vera alveg öruggt að
bækumar séu skiljanlegar almenn-
ingi og ungu fólki og til þess verður
að leggja mikla vinnu í inngang og
skýringar við texta. Á íslandi vantar
uppsláttarrit og alfræðiorðabækur
sem hjálpað gætu við lestur flókinna
vísindarita. Það vantar jafnvel
kennslubækur á íslensku. Þess
vegna verður hver bók í Lærdómsrit-
unum að vera heimur út af fyrir sig,
skiljanleg eins og hún stendur. Svo
verður að gæta þess að bókin úreld-
ist ekki áður en hún kemur út. Á
þessum sviðum fleygir þekkingu og
skilningi svo fram að ekkert stendur
við stundinni lengur, og þróunin er
svo æsispennandi að það er enginn
tími fyrir alþýðleg skrif. Það er líka
sjaldgæft að vísindamenn hafi hæfi-
leika til að setja efni sitt fram á
alþýðlegan máta. Þó eru til undan-
tekningar, sérstaklega meðal eðlis-
fræðinga þar sem sterk hefð er fyr-
ir slíkum alþýðlegum ritum. Einstein
skrifaði Afstæðiskenninguna handa
almenningi með eigin hendi. Það er
mikið kappsmál okkar að gera átak
á þessum tveimur sviðum.
Svo ertu ritstjórl yfir öðrum
bókaflokki hjá Bókmenntafélag-
inu, Islenskri heimspeki. Eru ein-
hveijar fréttir af honum?
Já, heldur betur. Þar er margra
ára eða öllu heldur áratuga draumur
að rætast með bók sem heitir Þijár
þýðingar lærðar. Kannski ég megi
vitna í gamla Skírnisritgerð eftir
sjálfan mig. Hún heitir „Að hugsa
á íslenzku" og þar segir:
.. . það hefur verið hugsað á
íslenzku og stundum með glæsibrag,
jafnvel um hin sértækustu efni. Á
miðöldum leituðu íslenzkir lærdóms-
menn uppi álitlegan orðaforða um
hugtök fræða og vísinda á þeirri tíð,
og ég má kannski geta þess að mér
hefur löngum þótt ámælisvert hve
lærdómsritum miðalda hefur verið
lítill sómi sýndur af handritafræð-
ingum og öðrum þeim sem ætlað er
að beita andlausri íþrótt sinni á
íslenzkar miðaldabókmenntir.
Nú hefur dr. Gunnar Harðarson
unnið um árabil, sem starfsmaður
Heimspekistofnunar Háskólans, að
einmitt þessu verki og öðrum eins.
Og fyrsti stóri ávöxturinn af starfi
hans er Þijár þýðingar lærðar. Á
þeirri bók standa saman íslenzkar
þýðingar frá 12tu öld á þremur
heimspeki- og guðfræðiritum frá
miðöldum: Elucidarius eftir Hónór-
íus Ágústódúnensis, Um dygðir og
lesti eftir Alkvín og Um festarfé
sálarinnar eftir Húgó St. Viktor.
Ekkert þessara rita hefur komið út
í læsilegri útgáfu fyrir hvern mann
áður, og Um festarfé sálarinnar
hefur aldrei sézt í sómasamlegri
fræðilegri útgáfu. En núna kemur
Festarféð fyrir hvers manns augu í
fyrsta sinn. Stafréttur frumtextinn,
með fullu apparati eins og það heit-
ir, verður gefinn út fljótlega í sam-
vinnu við Stofnun Árna Magnússon-
ar.
Eg má til með að geta þess að
auk myndarlegra styrkja úr Vísinda-
sjóði til þessa verks fékk Heimspeki-
stofnun Háskólans töluverða fjár-
hæð frá Frakklandi — 22.600 doll-
ara, um eina milljón króna — fyrir
atbeina franska skáldsins Jean
d’Ormesson sem er félagi í Frönsku
akademíunni. Mikið vildi ég að
d’Ormesson læsi Morgunblaðið svo
að hann sæi það á prenti hvað við
heimspekingar á íslandi erum hon-
um óendanlega þakklátir fyrir áhug-
ann á bjástri okkar og velvildina í
garð okkar. Það er finn maður. Við
köllum hann Jón Ormsson, og hann
er ekki viss um nema hann ætti að
heita það því hann er frá Normandí
og kynni að vera af norrænum ætt-
um. Það væri gaman ef svoleiðis
finir menn væru til á íslandi. Ef
þeir væru til væri Heimspekistofnun
Háskólans ekki gjaldþrota eins og
hún er núna.
BRAGI ÁSGEIRSSON LISTMÁLARI
Það er ekkert ósiÖlegt
á bak við módelteikmngu
RAUÐAR konur, gnlar konur, bláar konu,
grænar konur, hvítar konur; feitar, mjóar,
litlar, stórar, sitjandi, standandi, liggjandi
. . . KONUR eru myndefnið á sýningu á
módelteikningnm sem Bragi Ásgeirsson opn-
ar í Gallerí Nýhöfh í dag. Hér er um að
ræða teikningar frá því á sjötta áratugnum
og grafíkmyndir frá því síðastliðið sumar.
„Eg hef geymt þessar teikningar allan þenn-
an tíma,“ segir Bragi, „og margar þeirra hef
ég aldrei sýnt áður. En þær voru vitlaust
Límdar upp, svo ég varð að taka þær allar
af pappírnum og líma þær á nýjan japanskan
pappír með náttúrulími.“
En hvers vegna fórstu að sýna þær núna?
ær voru svo fal-
legar þessar döm-
ur í Nýhöfn að
biðja mig um að
halda þessa sýn-
ingu. Hún var
ekki á stefnuskrá
hjá mér. Hinsvegar var málverka-
sýning á stefnuskránni, en það
brást húsnæðið. Það átti að opna
nýjan sýningarsal sem hefði borið
af öðrum hér í bænum og ég átti
að vera með fyrstu sýninguna þar
— og ætlaði að sýna ný olíumálverk
og grafík — en maðurinn sem ætl-
aði að opna salinn kippti að sér
höndum. Það þorir enginn að fara
út í svona lagað á þessum krepp-
utímum."
Sem fyrr segir eru grafíkmynd-
imar á sýningunni frá síðastliðnu
sumri og eru þær allar unnar í
Kaupmannahöfn. „Ég leigði mér
verkstæði þar í sumar og það var
alveg stórkostlegt. Þetta er mjög
virt verkstæði og þama voru 3-4
menn í vinnu. Á þetta verkstæði
koma aðeins úrvals danskir lista-
menn, því það er svo dýrt. En hér
gengur maður á bjartsýninni. Þess-
ar þijár vikur kostuðu mig hálfa
milljón. Það var svosem allt í lagi
á þeim tíma sem ég pantaði það,
en ekki í dag. I dag mundi ég ekki
láta mér detta þetta í hug. Þetta
setti mig alveg á hausinn. Ekki þar
fyrir, hér gengur allt á bjartsýn-
inni. En ég varð að fara, því það
er mjög erfítt að komast að þarna.
Peningamir eiga svosem allir eftir
- ekkifrekar
en á bak
við blóm
að skila sér, _en kannski á miklu
lengri tíma. Ég sló bara lán fyrir
þessu og bankastjórar vom mér
mjög góðir.
Mér finnst að í rauninni eigi að
vera til sjóður fyrir listamenn til
að leita til með svona verkefni —
þó það væri ekki nema lánasjóður.
Það mundi hjálpa okkur mjög mikið.
Aðferðin sem ég var að vinna
við á þessu verkstæði er gamlá
steinþrykkið. Það em bara örfá
svona verkstæði til í dag og það
er unnið í pressum sem em allt að
hundrað ára gamlar. Steinninn er
sérstakur kalksteinn frá námum í
Bæjaralandi — sem er varla til í
dag. Búið að tæma námurnar. Þeir
em gríðarlega stórir og þungir, en
það má nota þá aftur og aftur, því
það má slípa myndimar af þeim.
Þeir sem reka svona verkstæði
gera það af ást á faginu. Þeir
myndu gera það miklu betur —
svona peningalega — að snúa sér
að offset. Þetta er verr borgað og
meiri áhætta. En tæknin er svo lif-
andi að þeir geta ekki slitið sig frá
henni.“
Þú segir að teikningarnar séu
frá sjötta áratugnum. Hvar eru
þær unnar?
„Já, á öllum listaháskólum em
sérstakir hraðteiknitímar sem mað-
ur getur keypt sig inn á og þar
geta menn fengið útrás eftir að
þeir hafa unnið bundnar og ná-
kvæmar. En þessar myndir eru
unnar í Kaupmannahöfn, Osló,
Róm, Napólí, Múnchen og Flórens."
En afhveiju bara konur?
„Ég hef líka teiknað myndir af
karlmönnum. Ég fór ekkert í mann-
greinarálit þar. En oftast em konur
teiknaðar á listaháskólum í módel-
teikningu. Þær hafa fegurri form
og em lærdómsríkari — tæknilega,
af því formin em fjölbreyttari. Þetta
er líka miklu skemmtilegra. En
módelin em mjög mismunandi eftir
löndum. Módelin í Róm em falleg-
ustu módel sem ég hef teiknað um
dagana. Þær em svo formfagrar."
Nú eru sumar með stóra maga
og botna. Er það fagurt form?
Það er einstaklingsbundið.
Tískan er alltaf að breytast. En í
myndlist fer allt eftir því hvernig
maginn er í laginu og hvemig botn-
inn er í laginu. Magi sem er stæltur
og spenntur er eins og bogi og er
miklu fallegri en magi sem er eins
og harmónikka í laginu. Það var
geysilegur munur á módelum í Róm
og Múnchen. I Þýskalandi borða
konur mikið af pylsum — allavega
pylsum. Þá sest fitan alls staðar
utan á þær. Þar vom sum módelin
rosakellingar í vexti. Það var gam-
an að teikna þær — á sinn hátt. í
Róm borða þær aftur mjög mikið
af grænmeti og spaghetti og lítið
af feitu kjöti. Þar er mjög fjöl-
breytt mataræði. Það hefur áhrif.
Svo er líka annað, að á þessum
suðrænu slóðum þróast allt öðmvísi
en norðar — bæði náttúran og
mannfólkið. En ég hafði mikla
ánægju af að vera á öllum þessum
stöðum. Það var mjög lærdómsríkt
að sjá mismuninn.
Reyndar hafði ég ekki tekið eftir
því að á þessari sýningu er engin
mynd af karlmanni. Það veldur
konum kannski vonbrigðum. En það
tekur líka miklu lengri tíma að
teikna karlmenn, því formin em svo
ströng hjá þeim.
Það em stærðfræðileg og bygg-
ingafræðileg lögmál í líkamanum
sem er hollt og gaman að rannsaka
og það verður aldrei úrelt. Manns-
líkaminn leysir reikningsþraut sem
vafðist fyrir mönnum í langan tíma
— meir að segja fyrir Grikkjum til
foma. Það hefur komið fram, að
bygging mannslíkamans leysir fyrr-
um óleysanlega reikningsþraut
hvað snertir þrískiptingu hornsins,
tvöföldun teningsins og ferskeyt-
ingu hringsins - hin svonefndu
klassísku vandamál forn-Grikkja.
Hér em því samankomin öll helstu
frumformin í einu.“
En er módel bara mynd? Skipt-
ir persónleikinn módelsins ein-
hveiju máli?
„Ef maður er móttækilegur fyrir
persónuleika, þá hefur hann mikil
áhrif. Ef ekki, verða allar myndir
sem maður gerir eins, flatar. Ég
reyni alltaf að ná persónuleikanum
í heildinni. Það er mest gaman að
teikna manneskju með sterkan per-
sónuleika. Það hefur gífurleg áhrif
á mann. Þegar maður teiknar mód-
el með mjúkan persónuleika, örvar
það mann til að nota meiri mýkt í
línumar. Svo hefur það mikið að
segja að módelið hafi ánægju af
starfinu, sé ófeimið og sterkbyggt.
Fyrir módelum er þetta bara eins
og hver önnur vinna og í þessu er
mikið af skólastúlkum og giftum
konum. Það er ekkert ósiðlegt á
bak við módelteikningu — ekki frek-
ar en á bak við blóm.“
Væntanlega þurfið þið að
snerta módelin. Finnst þeim það
ekkert óþægilegt?
„Jú, við þurfum stundum að
snerta þau. En það er eins og lækn-
irinn — hann þarf að koma við
líkamann til að skoða hann. Ef
læknir hefði einhveijar aðrar til-
finningar yrði hann vitlaus. Það
sama má segja um listamanninn.
Það hefur ekkert með það að gera
að myndimar mega auðvitað vera
munúðarfullar. Það er hluti af
mannslífinu. Við emm ekki að
teikna nunnur.
Á sjötta áratugnum málaði ég
módel í átta ár. Eg gekk að þess-
ari vinnu eins og verkamaður. Byij-
aði klukkan níu á morgnana og
vann fram eftir degi og aftur á
kvöldin. Ég hafði mjög gott af því.
Auðvitað varð ég stundum leiður á
því, alveg eins og verkamaður verð-
ur stundum leiður á því að grafa
skurði í kringum hús. Allir málarar
verða stundum leiðir á að mála og
þessvegna hafa þeir iðulega hlaupið
í eitthvað sérstakt eins og grafík,
keramik og höggmyndalist. Það
gerðu allir helstu málarar aldarinn-
ar og það er galli á skólum í nútím-
anum að í þeim er of mikil sér-
hæfing. Ég get til dæmis ekki hugs-
að mér að loka mig inni á gafíkverk-
stæði í 3-4 ár í skóla.
Sérhæfíng í listum er hættuleg.
Ef við tökum myndhöggvara sem
dæmi, þá sér maður oft á megin-
landinu mjög góðar teikningar eftir
þá.. Þeir verða að teikna mikið til
að átta sig á formum. Þar kemur
módelteikningin inn, vegna þess að
hún gefur þeim tilfinningu fyrir
formum, jafnvel-abstrakt formum.“
Er sérhæfingin meiri hér en
annars staðar?
„Hún hefur aukist mikið hér, en
ég hef ekki mikinn samanburð
núna. Samt veit ég að margir skól-
ar á meginlandinu hafa breyst —
en ekki til bóta. Mér finnst við ekki
mega taka þær breytingar upp hér.
Þegar módelteikning verður einhver
slatti af einingum verð ég ekkr með
lengur, því þá finnst mér listin vera
orðin eitthvert skrifstofustarf.
Listakennsla er nefnilega allt annað
en bókleg kennsla.
Skiptir það máli. Getur nokkur
skóli kennt manni sköpun?
„Nei. Það getur enginn skóli
skapað listemann. Þeir koma alls
staðar frá. Sumir koma alskapaðir
án þess að fara í skóla. Aðrir koma
hámenntaðir út úr skóla og geta
aldrei skapað neitt. Það er alþekkt.
Það var tekio eftir því í gamla daga
og er sjálfsagt ennþá, hversu marg-
ir prófessorar höfðu ekki komið
nálægt listaskólum. Þetta er að
breytast núna, þannig að það er
farið að krefjast menntunar úr
myndlistarskólum. Það skiptir máli
að þessir prófessorar séu góðir lista-
menn og sterkir persónuleikar. Ef
við fáum bara sérhæfða listamenn
með einhvetja menntagráðu-runu á
bak við sig, þá er það pottþétt að
skólum hrakar. Maður sér alls stað-
ar dæmi um það.
Listin er þannig í eðli sínu að
hún krefst þess að iðkendur séu
mjög forvitnir um allt í kringum
sig og haldi áfram að læra allt lífið
út í gegn. Skólar eru bara áfanga-
staðir í lífinu. Listaskólar eru eins
og listræn rökfræði, og þannig er
til dæmis gagnrýni á list eins og
áburður á hijóstruga jörð.“
Finnst þér myndlistagagnrýn-
andi þá þurfa að vera myndlistar-
maður?
„Það er kostur. En ég hef ekkert
á móti því að hann sé listasögufræð-
ingur. Hann þarf að hafa þumalinn
í pallettinu. Menn sem eru bara
gagnrýnendur eru mjög hættulegir.
Sagan sjálf er skýrasta dæmið um
það.
En nú hefur tækninni fleygt svo
fram að innan nokkurra ára verður
hægt að heimsækja hvaða safn sem
er í heiminum í gegnum örtölvu-
tæknina. Það losar mann að vísu
við mannþröngina á söfnunum, en
það er aldrei eins að skoða listaverk
af mynd og að horfa á það augliti
til auglitis. En með myndböndum
er líka hægt að fá skýringar. Það
eru til menn sem horfa aldrei á
video, en ef það er notað rétt er
það stórkostlegt til að mennta sig
— og það mikið. Sá sem hefur skap-
andi tilfinningu getur notað tölvuna
mjög vel og þessi tæki geta rofið
einangrun þeirra sem heyra ekki
og sjá ekki. Þetta á eftir að ger-
breyta lífi þeirra á næstu árum og
koma þeim í betra samband við
umheiminn."
Er hægt að skýra listaverk?
„Ég hef stundum séð þætti um
listaverk í sjónvarpinu þar sem
fylgja upplýsingar með og þær eru
oft alveg hlutlausar. Það er mjög
gott. En það er alltaf að koma fram
fólk sem er að segja manni hvernig
hlutirnir eru; fólk sem er alltaf að
finna upp heita vatnið — stundum
líka það kalda.
En hver og einn sér fyrir sig.
Það er eitt af undrum náttúrunnar
— þessi fjölbreytileiki. Það á að
leyfa hveijum og einum að skoða
fyrir sig, það þroskar skapandi vit-
und hvers og eins. Það á-ekki að
segja, svona er það afþví MÉR
finnst það.“
Viðtal/Súsanna Svavarsdóttir