Morgunblaðið - 19.11.1988, Page 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. NÓVEMBER 1988
í gegnum þjóðfélagið sem þau lifa
í. Það eru mjög strangar reglur
innan ræningjahópanna og þar
þekkjast varla nauðganir, rán eða
neitt slíkt.“
Ranglætið, bókmenntirnar og
hinn stóri heimur. Hvað með
smærri heima? Nú gerast flestar
sögurnar í „Maðurinn er mynda-
vél“ í litlu þorpi og sjálfur ertu
frá Grindavík. Gerist eitthvað
frásagnarvert á svona stöðum?
„Ég hef aldrei skrifað neitt sér-
staklega um Grindavík. Flest smá-
pláss hér eru öðrum lík. Ég hef
fyrst og fremst skrifað um fólk og
það er alls staðar eins, hvort sem
er í Grindavík, öðrum sjávarpláss-
um, á Spáni, í Brasilíu eða hvaða
stórborg sem er. Grindavík,
Keflavík og pláss suður með sjó
hafa alltaf þótt mjög menningar-
snauð. Ég man að ég var spurður
að því hvemig ég hefði orðið rithöf-
undur — og frá þessum menningar-
snauða stað. En það var töluvert
menningarlíf í Grindavík þegar ég
var bam. Kaldalóns var þar og
Scheving líka. Hann hélt sýningar
og dvaldi þar oft og var þá til húsa
hjá ömmu minni. Svo er líka margt
annað en „menning“ sem býr til
bækur, málverk eða tónverk.
Það var allt svo formrænt í
Grindavík þegar ég var bam. Það
var næstum ekkert til — allt var
fátækt og smátt. Þá sá maður svo
vel innra form mannanna. Mannlíf-
ið dmkknaði ekki í þeim sæg af
formum sem til em í dag. Allt var
einfalt. Ástríðumar innilegar og
heitar. Alltaf þegar ég hugsa til
Grindavíkur sé ég einföld form.
Allt er svo skýrt og einfalt og form-
rænt.
Af hvetju heldurðu að Suður-
nes hafi fengið þessa menningar-
leysiseinkunn?
„Ég held að sveitamenn hafi
mótað þetta viðhorf. Þeir fóm úr
sínu „rétta umhverfi", og komu
suður til að vera á vertíð, sáu hraun-
ið og fannst það ljótt og vom
hræddir á sjónum og fannst hann
ljótur og ógnvekjandi. Fegurðin var
tengd nytjunum og grasinu. Síðan
líkaði þeim auðvitað ekki að þurfa
að fara að heiman — lifa við slæm-
an aðbúnað — og þegar þeir fóm
heim á vorin komu þeir við á mörg-
um bæjum og sögðu „ljótar sögur“.
Þannig myndast viðhorf manna
smám saman.
Hér á landi kunna allir að lesa
og það þykir nauðsynlegt að kunna
það. Ég komst að því á Spáni að
það er ekkert nauðsynlegt. Ég hef
kynnst fólki sem kann ekki að lesa
en er svo auðugt inni í sér og menn-
ingarlegt og bjargaði sér þar að
auki prýðilega. En það verður aldr-
ei auðugt, svona & peningavísu. Það
er útilokað.
Ég held það sé alveg sama hvar
mannlíf er — það á alltaf erindi við
okkur. Ég hef oft tekið atburði sem
hafa gerst á Spáni og látið þá ger-
ast hér og þá hefur fólk haldið að
ég sé að skrifa um Grindavík. En
listamaðurinn reynir öðm fremur
að finna það sem algilt er og þá
skiptir engu máli hvar það gerðist.
Reyndar finnur rithöfundurinn oft-
ast bara innra með sjálfum sér það
sem hann er að lýsa og veit í raun-
inni ekki hvaðan það er komið —
hvort það er frá samfélaginu, f
gegnum erfðir eða frá því sem er
sameiginlegt öllum mönnum.
Ég var einu sinni á rithöfunda-
þingi í Bandaríkjunum, og það hafði
verið þýdd eftir mig smásaga. Höf-
undar frá Nígeríu sem þarna vom
skildu söguna mjög vel og sögðu
að hún gæti hafa gerst í Nígeríu —
þetta væri svo líkt.
Að geta komið efni sínu til ann-
arra fer mikið eftir þeim vinnu-
brögðum sem rithöfundur notar.
Þau verða áð vera „alþjóðleg“, en
efnið má vera frá manni sjálfum
Um stund spennti hún greipar og hvíldi munn-
inn á hnúum sér, á sama hátt og hún væri að
fara með borðbæn, en hún fór ekki með borðbæn
heldur var hún tóm i höfðinu. Á eftir leit hún
snöggt upp, horfði í kringum sig i eldhúsinu og
renndi augum að auða diskinum á móti sér.
Jæja, ég borða bara ein, sagði hún lágt.
Hún færði helminginn af matnum til sin af
pönnunni á diskinn og hóf borðhaldið. Hún borð-
aði hægt, hugsi og gaut augum að hinum diskn-
um. Hún hafði að venju eldað ofan í tvo.
Ef hann er hlaupinn út nota ég bara leifamar
í hádegismat handa mér á morgun, sagði hún
með sjálfri sér.
Eftir matinn þvóði hún borðbúnaðinn, eldavél-
ina og skápahurðirnar, svo að matarlyktin festist
ekki í íbúðinni. Auði diskurinn var á eldhús-
borðinu til miðnættis, en áður en hún fór í hátt-
inn lét hún hann og hnífapörin á sinn stað í skáp
ogskúfiú.
Konan lagðist til svefiis. Skyndilega rauk hún
upp, sótti autt blað í skúffii og skrifaði á það
með stórum stöfúm:
„Konan hafði gleymt sér við lestur bókarinnar.
Nú hrökk hún upp og hélt að hún hefði heyrt
lágan smell í lás, likt og þegar einhver læðist
hljóðlega að heiman og leggur hurðina varlega
aftur á eftir sér. Hún lagði við eyrun, hlustaði
og hélt niðri í sér andanum en heyrði ekkert. Þá
hreiðraði hún betur um sig i hægindastólnum og
hélt áfram lestri. Eftir stntta stund lagði hún
bókina frá sér og fór að elda kvöldmatinn. Ein-
hver ókyrrð var í huga hennar sem hún kenndi
bókinni. Meðan maturinn sauð á pönnunni lagði
hún á borð fyrir tvo, eins og hún var vön.
Síðan settist hún til borðs og beið með matinn.
Og þá hristi hún höfúðið og tautaði dálítið utan
við sig en gremjulega:
Það er eins og venjulega.
Eftir þetta reis hún á fætur, sótti pönnuna á
eldavélina og lét á disk á borðinu, til þess að
heitur botninn skemmdi ekki dúkinn.
Karl Jón, þú virðist ekki einu sinni hafa matar-
ást á mér lengur. Góði vektu mig ekki, eins og
venjulega, ef þú kemur seint heim í nótt. Ég hitti
þig eins og ævinlega í draumaheiminum.
Hún velti örlítið vöngum og horfði súr á svip
á blaðið. En þegar hún lagði það á sófaborðið í
stofúnni og las aftur, þá kímdi hún ogfór fram
á bað til að snyrta sig örlítið undir nóttina. Á
eftir beið hún á náttkjólnum í rúminu, hlustaði
eftir hljóðum I húsinu og sínum eigin hjartslætti,
sló frá sér höndunum.„Eg treysti honum ekki,
hann er svo ástheitur, hann vekur mig,“ tautaði
hún og dró annað bijóstið upp um hálsmálið á
náttkjólnum og kreisti það laust. Síðan tók hún
inn svefnpillu.“
Maðurinn kom ekki til konunnar í draumi. Hún
svaf djúpum draumlausum svefiii. Engan dreymir
það sem hann þráir heitast nema í óskum sínum
og dagdraumum. En þegar hún leysti svefii um
morguninn skrapp maðurinn strax inn í hugsun
hennar. Samt lá hann ekki í rúminu, og blaðið á
sófaborðinu var óhreyft. Enginn hafði komið í
íbúðina um nóttina meðan hún svaf. íbúðin var
harðlæst og öryggiskeðja fyrir dyrunum.
Morgunblaðið/Einar Falur
GUÐBERGUR BERGSSON
RITHÖFUNDUR
,JMENNINGW
SEMBÝRHL
IJSTAVERK
egar leyndar þrár og
lágar hvatir mann-
eskjunnar eru svið-
settar, eða settar á
yfírborðið í bók-
menntum, virka þær
einatt á mann sem eitthvað undar-
legt. Manni getur liðið eins og
gluggagægi eða þá að maður hittir
fyrir sjálfan sig — ekki frítt við að
maður verði feiminn, stundum pirr-
aður, jafnvel reiður; sest niður í
afneitunarkasti: „Ne-hei, ekki er ég
svona.“ En af einhveijum sérkenni-
legum ástæðum hefur maður samúð
með þessum manneskjum.
I smásagnasafni sem nefnist
„Maðurinn er myndavél" og Forlag-
ið hefur nýverið gefíð út, leitar
höfundurinn, Guðbergur Bergsson,
í rækilega lokaða afkima reynslu
og hugsunar manneskjunnar. Þögn-
in fær mál, manneskjan er afhjúp-
uð, hvort sem hún er ein í sveit, í
þorpi eða borg; hún er ein.
Guðbergur hefur verið gagrýnd-
ur fyrir það í gegnum tíðina að
hafa litla samúð með persónum
sínum og gera þær þannig úr garði
að lesandinn hafí enga samúð með
þeim heldur; hann sýni á þeim of
„gróteskar" hliðar. Því var hann
spurður hvort þessi afstaða til sögu-
persóna hans væri að breytast.
„Ég hef sagt í sambandi við þessa
gagnrýni að efnislega hafi maður
ekki samúð, en iistrænt séð hafí
maður hana,“ svaraði Guðbergur.
„Ég held að listamenn séu kaldir
gagnvart eftii sínu og þeir séu ekki
að úthella tilfínningum sínum, held-
ur viti og getu, því listamaðurinn
er svo mikill áhorfandi. Spænskur
heimspekingur, José Ortega Y
Gasset, hefur lýst þessu með dæmi
um dauða: Einhver deyr og nokkrar
manneskjur eru við dánarbeð hans,
þar á meðal listamaður. Allir sýna
viðbrögð og ákveðnar tilfínningar
gagnvart atburðinum — nema lista-
maðurinn. Hann horfir „köldum"
augum og fylgist nákvæmlega með
því sem er að gerast án þess að
blanda tilfinningum sínum í málið,
því hann þarf að geta Iýst atburðin-
um í listaverki, þannig að lesandinn
upplifí harminn. Hann einn getur
gert þetta — hjá hinum fer allt í
tilfínningalega klessu.
Með þessu getur listamaðurinn
lýst tilfínningum ólíkustu manna.
Þess vegna virðast listamenn oft
vera „kaldir og fráhrindandi". En
þeir eru það ekki, því það eru þeir
sem varðveita tilfínningar tímans.
Ef þeir gerðu það ekki væru ekki
til neinar heimildir um tilfínningalíf-
ið.
Það skiptir engu máli hvort höf-
undur hefúr samúð með persónum
sínum. Hann er að reyna að vekja
athygli lesandans á einhverjum
hlutum og það er miklu betra að
skilningur vakni, umhugsun heldur
en samúð.
Ef maður ætlaði að vekja samúð,
mjmdi maður skrifa endalaust um
deyjandi börn; börn sem deyja úr
hungri. En ég hef líka oft hugsað
um samúðina; það er alltaf verið
að sýna myndir af hungruðu fólki
í sjónvarpinu. Ef þetta hefði ein-
hver áhrif, þá væri ekkert hungrað
fólk til, engar hörmungar. En fólk
verður bara ónæmt, kannski vegna
of mikillar samúðar á skjánum.
Allt þetta hungur í heiminum er svo
fáránlegt — bara að það skuli vera
til — með allri þeirri tækni og öllum
þeim upplýsingum sem nú eru til.
Og misréttið og hungrið hefur
líklega aldrei verið meira en í dag.
Það er álitið að um fimmtíu millj-
ón börn séu á vergangi í heiminum
í dag. í Brasilíu eru samfélög bama
sem enginn veit hver á, ekki einu
sinni þau sjálf. Þau bijótast inn í
verslanir og íbúðarhús og ræna öllu
mögulegu. Ég sá fyrir stuttu viðtöl
við þau í spænska sjónvarpinu og
þetta er mjög sérkennilegt fyrir-
bæri. Þau virða ekki boð og bönn
samfélagsins — skilja þau ekki, en
hafa samt skipulag og strangar
siðareglur innan eigin ræningja-
hópa. Þetta er óskaplega skrýtið —
mikil harka og erfítt líf. Harkan
gerir þessi böm svo greind; þau sjá
ÞAÐ ER MARGT ANNAÐ EN