Morgunblaðið - 21.10.1989, Qupperneq 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. OKTÓBER 1989
Höfundur
íslenskrar cesku
í hálfa öld
Armann Kr.
Einarsson
AFI seildist í vasann og dró upp
vasaklút til að þurrka burtu tár-
in af grátbólgnu andlitinu. En
það var þá ekkert að þurrka,
tárin voru þornuð.
Leiftursnöggt grúfði Nonni
litli sig upp að afa sínum og
greip svo fast um háls hans, að
hann kenndi til.
Afi greindi öran hjatslátt og
djúp ekkasog. Hann reyndi ekki
að losa tökin, og sagði ekki held-
ur neitt, en strauk sefandi um
hnakka og herðar
Nonna litla. Kannski
fannst litla kútnum
best að grúfa sig í háls-
akot, meðan hann væri
að jafna sig.
Afí bar Nonna heim að húsinu.
Enn ríghélt Iitli hnokkinn sér um
háls afa síns og hreyfði sig ekki.
Eftir drykklanga stund losaði
hann loks tökin, lyfti grátbólgnu
andlitinu og hvíslaði:
Pabbi!
Já, nefndu mig, ef þér liggur
lítið við, svaraði afi lágt, líkt og
í trúnaði. Um leið þrýsti hann
Nonna litla að sér, eins og til
merkis um, að hjá honum gæti
hann ævinlega leitað skjóls og
öruggrar verndar.
Nonni litli er aðalpersónan
í bókinni „Afastrákur",
eftir Ármann Kr. Einai’s-
son, einhvern afkasta-
mesta og virtasta barna-
bókahöfund okkar Islendinga.
Nonni hefur Ient í sínum fyrstu
slagsmálum við krakkana í götunni
og það er erfið reynsla. Krakkarnir
í götunni eru samt engin illfygli,
bara venjulegir krakkar sem eiga
sína góðu og slæmu daga, rétt eins
og Nonni. Þau eru smátt og smátt
að læra á heiminn og mennina og
lexían getur oft verið hörð.
Ármann hefur skrifað um fjöru-
tíu bækur og eitt eiga þær sam-
merkt — þær fjalla allar um það
volk sem barnið velkist í á leið
sinni til manns. Börnin hans Ár-
manns eru ólík; hrekkjalómar og
sakleysingjar, ævintýrapersónur og
hann Jói í næsta húsi.
Það sem hefur alitaf heillað mig
mest við bækur Ármanns er að lýs-
ingin á börnunum er trúverðug; þau
bregðast tilfinningalega við áreiti,
ekki skynsamlega. Þeim sárnar og
þau gráta, þau gleðjast og þau
hlæja og þau gleyma sér í hita leiks-
ins án þess að hugsa út í afleiðing-
ar. Þau böi'n Ármanns sem ekki
bregðast tilfinningalega við aðstæð-
um (heldur eftir einhveijum reglum
hins harða heims) eiga gjarnan
bágt. Þau nota stæla sem vörn, en
iesandinn fær að sjá einsemdina og
örvæntinguna á bak við grímuna.
Fyrsta bók Ármanns, „Vonir“,
sem hann gaf út 19 ára gamall,
var þó ekki barnabók og enginn
vildi gefa hana út. I bókinni „Lagt
út í lífið“ segir Ármann frá þessum
'tíma. Hann gaf út bókina sjálfur
og rölti, staurblankur, með hana
um Suðurnes og seldi. Fólk var svo
„gott í sér“, að það keypti bók af
stráknum. En gefum Ármanni sjálf-
um orðið:
„Þetta er í eina skiptið á ævinni
sem ég hef tekið víxil," segir hann,
„en eftir þetta hef ég aldrei verið
á hrakhólum með útgefendur".
- Voru „Vonir“ fyrsta sagan
sem þú samdir?
„Nei, nei. Mér fannst mjög gam-
an að sögum þegar ég var krakki.
Við vorum mörg systkinin, eða níu
talsins. Og við vorum alltaf að
segja hvert öðru sögur. Svo tókum
við upp á því að gefa út handskrif-
að blað með sögum, skrítlum og
teikningum. Blaðið
hét Gosi og alls
komu út fimm tölu-
blöð. Þau eru nú
öll týnd og það er
í rauninni leiðinlegt
að hafa ekki passað betur upp á
þetta. Einn bróðir minn var feyki-
lega flinkur teiknari og hann teikn-
aði allar myndirnar í blaðið. Hann
dó innan við þrítugt, svo ekki er
hægt að segja hvert þessi útgáfa
hefði getað leitt hann, en líklega
hefur þetta verið kveikjan að mínum
rithöfundaferli. En reyndar birtist
fyrsta sagan mín, „Kappakstur", í
bamablaðinu „Unga ísland", þegar
ég var um fermingu. Það var mér
mikil hvatning."
Börn og unglingar
þakklátir lesendur
- Hvers vegna kaustu að skrifa
barna- og unglingabækur?
„Ég komst fljótt að því að börn
og unglingar eru þakklátari lesend-
ur en fullorðna fólkið. Þau láta það
allavega í Ijós, ef þau eru ánægð.
Smátt og smátt urðu ritstörfinþ gle
ðigjafi minn og lífshamingja. Það
er nú svo að bækur mínar náðu
töluverðum vinsældum og þær vin-
sældir hafa orðið mér sífelld upp-
örvun til að halda áfram."
Líklega kannast flestir íslending-
ar, sem komnir eru til vits og ára,
við Árnabækur Ármanns: Falinn
fjársjóður, Týnda flugvélin, Flug-
ferðin til Englands, Undraflugvélin,
iÆÍtarflugið, Frækilegt sjúkraflug,
Flogið yfir flæðarmáli og Ljáðu mér
vængi. En hver er Árni?
„Árni er samsettur úr mörgum
strákum sem ég hef þekkt,“ svarar
Ánnann. „Þannig var, hér á árum
áður, að ef strákar lentu í slæmum
félagsskap, þá voru þeir sendir í
sveit. Þessi strákur, sem ég kalla
Árna, var kominn í slæman félags-
skap og var sendur á bæ við rætur
Heklu — og ég hafði alveg sér-
stakan bæ í huga. Þessi undraheim-
ur í kringum Heklu hafði svo mikil
og sterk áhrif á Árna að hann ílent-
ist og neitaði að fara aftur tii borg-
arinnar.
Sum ævintýrin, sem hann lendir
í, eru byggð á mínum eigin bernsku-
minningum. En til þess að gera þau
meira krassandi — og til að hann
yrðí fljótari á milli staða — setti
ég þyrlu inn í sögurnar. Þær voru
nýkomnar til landsins og strákar
voru mjög spenntir fyrir þeim. Auð-
vitað var ég dálítið hikandi við að
nota þær í sögurnar - fyrst í stað,
því það braut allar hefðir hvers-
dagslegs sveitalífs og raunveruleik-
ans og gerði sögurnar síður trúverð-
ugar. En það hik var alveg ástæðu-
laust, því bækurnar féllu í góðan
Rætt við Ármann Kr.
Einarsson rithdfund
jarðveg."
— Fékkstu strax viðbrögð við
þeim?
„Ef þú meinar gagnrýni, þá var
nú iítið skrifað um barnabækur á
þeim tíma og í rauninni kom lítið
út af barnabókum. En bækurnar
mínar seldust
fljótlega upp og
voru ekki end-
urprentaðar
fyrr en löngu
seinna. Það var
alveg ævintýra-
leg sala á
barnabókum.
Þegar
Árnabækurnar
komu út voru
þær fyrst gefn-
ar út í 5.000
eintökum og
svo í 2.000 ein-
tökum til við- '
bótar, rétt fyrir
jól, þannig að
upplagið var
Armann, ásamt hópi barna sem tók þátt í leiksýningu sem
hann leikstýrði. Myndin er tekin lyrir fimmtíu árum
Frá sögustund í Hlíðaskóla. A hverjum miðvikudagsmorgni er Armann með sögu-
stund fyrir yngstu nemendurna
7.000 eintök og seldist upp. í dag
koma út um 30 frumsamdir íslensk-
ir titlar á ári — bara af barna- og
unglingabókum. Síðan er mikið
þýtt af bókum og titlarnir á ári
hveiju eru alls um eitt hundrað."
- Skrifarðu bækurnar þínar út
frá einhveijum sérstökum skilaboð-
um sem þú vilt koma á framfæri?
„Nei. Eg vel mér eitthvert ákveð-
ið söguefni og geri mér i hugarlund
hvaða atburðir koma fyrir í sögunni
og hvernig henni á að ljúka. Ég
brenndi mig einu sinni á því að
byija á handriti án þess að gera
mér grein fyrir hvernig ég ætlaði
að Ijúka sögunni og varð að henda
hanöritinu. Það kom ekki fyrir aft-
ur. Þegar ég hef svo gert mér
grein fyrir beinagrindinni, kemur
þetta fínna ívaf inn. Þegar ég
skrifa, reyni ég á mála atburðina
sterkum litum, sérstaklega ævintýr-
abækurnar. Ætli megi ekki segja
að Óla og Maggabækurnar séu
skýrasta dæmið þar um. Fyrsta
bókin, „Óskasteinninn" er algert
ævintýri. Síðan eru þær ýmist
byggðar á mínum endurminningum
eða á atburðum sem hafa verið að
gerast í þjóðfélaginu. Ein bókin í
flokknum byggist á hvalveiðum,
önnur á leitinni að gullskipinu á
Skeiðarársandi. Þær eru sambland
af raunverulegum atburðum og
ævintýi'um. Þessar Óla og
Maggabækur eru í flokknum Ævin-
týraheimur Ármanns og Vaka/
Helgafell hefur verið að gefa út
síðustu árin. Núna í haust er 8.
bókin í þeim flokki væntanleg. Það
er „Víkingaferð til Surtseyjar". Mér
þykir kannski vænst um, þegar ég
lít yfir farinn veg,“ segir Ánnann,
„hve sögúr mínar eru langlífar.
Bækur sem ég skrifaði fyrir mörg-
um áratugum koma út í nýjum útg-
áfum. Þær virðast höfða jafnt til
ungu kynslóðarinnar í dag.“
Tvær af bókum Ármanns eru þó
ekki ævintýrabækur. Það eru „Afa-
strákur" og „Ómmustelpa". Þær
bækur er reyndar um barnabörn
Ármanns sjálfs og eins og inngang-
ur þessa viðtals sýnir, fjalla þær
um mjög lítil börn, afadrengurinn
Nonni er til dæmis þriggja ára, og
sýnir okkur það blinda traust sem
börnin bera til fullorðinna og að við
megurn aldrei bregðast þeim. Fyr-
ir„Ömmustelpu“ hlaut Ármann
verðlaun frá Fi'æðslut'áði Reykja-
víkur árið 1977.
Hann var gerður
heiðursfélagi í Fé-
lagi íslenskra rit-
höfunda árið 1982.
Kennari í
íímmtíu ár
Líklega þykir
flestum ævistarf Ár-
manns hafa verið
ærið, þegar litið er
til bóka hans. Samt
sem áður hefur hann
ritað allar sínar bæk-
ur í frístundum sín-
um, því hann hefur
verið kennari í meira
en fimmtíu ár. Fyrst
á ýmsum stöðum úti
á landi, en frá stofn-
un Hlíðaskóla, árið
1955, hefur hann
starfað þar. En
hvers vegna
kennsla?
„Ég hafði ekki
efni á að fara í neitt
langskólanám, en ég
gat unnið mér inn
fyrir því að komast
í Kennaraskólann.
Þegar ég fór í Kenn-
araskólann, vænti ég
þess ekki að hafa
ánægju af kennsl-
unni. En ég komst
að öðru, því þetta er
starf sem er mjög
lifandi og hefur veitt
mér ómælda
ánægju. Fyrir tíu
árum hætti ég í fullu
starfi sem kennari
og fór í hlutastarf í
nokkur ár. En ég hef
enn ekki getað slitið
mig alveg frþ skó-
lanum mínum.óg er
núna með sögustund'
fyrir krakkana í bók-
asafni Hlíðaskóla á
miðvikudagsmorgn-
um. Ég geri þetta
mest svona fyrir sjálfan mig, til að
halda sambandi við nemendurna og
hina kennarana.“
Flestar bækur Ármanns fjalla um
stráka og þeirra ævintýri. Sjálfur á
hann þijár dætur og ég spyr hann
stríðnislega afhveiju hann hafi ekki
heldur skrifað bækur fyrir þær.
„Mér finnst ekki rétt að skipta
bókum niður í stelpubækur og
strákabækur. Þótt ég skrifi bækur
um stráka eru líka stelpur í þeim.
Þó nú ekki að kvenþjóðinni sé
sleppt,_ aðalkryddinu í tilverunni,"
segir Ármann og brosir. „Ég held
ég megi segja að ég hafi skrifað
fyrir alla aldursflokka og bækurnar
hafa ávallt verið ætlaðar báðum
kynjurn."
Sögustundir
- Sögustund á skólabókasafni.
Afhveiju?
„Mér finnst dálítill misskilningur
ríkja hérna í sambandi við skóla-
bókasöfn. Sumir virðast álíta að þau
séu eingöngu til að alla sér upplýs-
inga og heimilda. Vissulega er það
einn tilgangur þeirra, en ég tel
mjög mikilvægt að skólasafnskenn-
arar kynni bækur og þá ekki síst