Morgunblaðið - 29.11.1989, Side 1

jwgttnWtaMfe
MENNING
LISTIR
PRENTSMIÐJA MORGUNBLAÐSINS MIÐVIKUDAGUR 29. NÓVEMBER 1989 BLAÐ
Hvað dettur okkur helst í hug, þegar við heyrum nöfii eins og
David Arnason, Stina Kristofferson, Norma Baily, Kristjana Gunn-
arsdóttir og William Valgardsson — og hvað á þetta fólk sameigin-
legt?
Líklega er raunhæft að álíta að þetta séu Vestur-Islendingar
og það er rétt, en hvað þau eiga sameiginlegt, er annað mál. Þó
eru þetta þekkt nöfn í heimalandi sínu, Kanada, og það sem þau
eiga sameiginlegt er að vera rithöfundar. Ekki hefur þó farið
mikið fyrir ritsmíðum þeirra hér á landi. Þau hafa ekkert verið
kynnt og ótrúlega lítið brot af verkum þeirra hefiir verið kynnt.
William Valgards-
son, _sem heim-
sótti ísland fyrir
stuttu, er próf-
essor í ritlist
(creative writing) við háskólann í
Viktoríu, en hann er einnig af-
kastamikill höfundur. Hann hefur
gefið út ljóðabækur, smásagna-
söfn og eina skáldsögu, auk þess
sem hann hefur skrifað aragrúa
útvarpsleikrita og er vel þekktur
fyrir þau. Ein smásaga eftir hann
hefur verið þýdd og gefin út á
íslensku og er það sagan Blóðrót
(Blood flower) og fjallar um mann
sem hefur „vetursetu“ á fámennri
afskekktri eyju, þar sem hann er
kennari. Eyjan er norður á hjara
veraldar, veður eru grimm og haf-
ið er lífæð fólksins, matarkista og
grafreitur.
Það má segja að flest verk Will-
iams tengist baráttunni við nátt-
úruöflin og þau gerast gjarnan á
afskekktum, úrkynjuðum og
hijóstrugum stöðum — og maður
sér fyrir sér íslendinga, sem hafa
flúið okkar harðbýla land fyrir
veröld smjörs og ijóma í Kanada,
segja afkomendum sínum frá
grimma íslandi. „Það er nokkuð
til í þvi,“ segir William þegar ég
hitti hann örstutta stund, meðan
á íslandsdvöl hans stóð, „því
menningin staðnar í hugum fólks
á þeim punkti sem það flytur
burtu."
William Valgardsson er fæddur
í Kanada árið 1939. Það var langa-
langafi hans sem tók sig upp af
Snæfellsnesi árið 1878, ásamtsyni
og ráðskonu og fluttist til Kanada.
Ráðskonan giftist fljótlega eftir
þangaðkomuna, en þremur árum
seinna var langafinn allur. Sonur-
inn, Ketill, þá unglingur mátti
bjarga sér sjálfur, sem hann og
gerði. „Ég man mjög vel eftir
honum,“ segir William, „því hann
lifði lengi, dó ekki fyrr en ég var
sex ára. Hann kunni mikið af sög-
um, en hann latti bæði föður minn
og mig að tala íslensku, vegna
þeirra fordóma sem hann hafði
orðið fyrir út áf íslenska hreimn-
um. Framtíðarsýn þeirra var ekki
ýkja löng. Þeir lögðu áherslu á að
maður hegðaði sér eins og enskur
fyrirmaður — með kúluhatt og
montprik — það var fínt að vera
enskur. Þeir vissu ekki að árið
1989 gengju Englendingar með
hring í eyra og dræpu fólk á fót-
bol_tavöllum.“
í skáldsögu sinni „Gentle sinn-
ers“ eru fordómar gegn innflytj-
endum og minnimáttarkennd
þeirra hreyfiafl sögunnar. Aðal-
sögupersónan er Bobby, sem
strýkur frá foreldrum sínum, sem
eru hræsnisfullt ofsati'úarfólk, og
fer til frænda síns, Sigfúsar, sem
hann hefur þó óijósar hugmyndir
um. Móðir Bobbys er íslensk, en
yfirgaf ung það samfélag í Kanada
sem hún ólst upp í, og lifir í þeirri
villutrú að hún hafi flutt af sér
upprunann og hætt að vera inn-
flytjandi. Bobby er eini sonur
hennar — og það má segja að ferð
hans til Sigfúsar sé einhvers konar
leit að upprunanum, til að hann
geti skapað sér sérstöðu í því sam-
félagi sem hann býr í. Sigfús er
íslendingur og er stoltur af þeirri
sérstöðu sinni — og hann er ótrú-
lega íslensk persóna frá höfundar-
ins hendi. Hann gefur Bobby nýtt
nafn, sem er Erik eða Eiríkur, og
gengur hann undir því nafni út
bókina. Erik dvelur hjá Sigfúsi
sumarlangt, en á því sumri hlýtur
hann sína manndómsvígslu í
margvíslengum skilningi. Þegar
hann hefur komist að uppruna
sínum, veitir það honum styrk og
öryggi. Hann er ekki lengur vega-
laus maður og hann þarf að tak-
ast á við náttúruöflin. Sagan öll
er feikilega vel skrifuð og góð og
manni finnst hálfundarlegt að verk
Williams Valgardssonar hafi ekki
verið kynnt á íslandi fyrir löngu
— því í táknmáli, náttúrulýsingum,
tilvísunum og þema er hann ákaf-
lega íslenskur. Hann er ótrúlega
nærri uppruna sínum og ég spyr
hann hvernig standi á því, þar sem
hann þekkir Island svo lítið af eig-
in raun.
„Frá íslendingabyggðinni í
Gimli hefur mjög sérstakt verð-
mætamat þróast. Yfirleitt er það
svo með innflytjendahópa að þeir
hafa ekki lagt áherslu á að varð-
Rætt við
vestur-
íslenska
rithöfundinn
William
Valgardson
veita arfleifð sína, hvorki í rituðu
né mæltu máli. Þeir hafa, þvert á
móti, reynt að gleyma. Þessu var
einmitt öfugt farið í Gimli og þeg-
ar ég byijaði að skrifa, fannst öll-
um það dásamlegt, því bókmennt-
irnar voru, þrátt fyrir allt, það sem
íslendingarnir voru stoltastir af.
Þegar ég tala við rithöfunda sem
hafa flust til Kanada frá öðrum
löndum, segja þeir mér yfirleitt
langar sögur um það hvernig þeir
hafi þurft að beijast fyrir því að
fá að vera rithöfundar, í stað þess
að gera eitthvað „nytsamlegt".
Og ég tek eftir því, þegar ég ferð-
ast milli íslendingasvæða í Kanada
og Bandaríkjunum, að þetta fólk
les gríðarlega mikið og er vel að
sér í bókmenntum.
Þetta er mjög sérstakt, þegar á
það er litið hveijii' yfirgefa landið
sitt til að setjast að annars stað-
ar. Þegar fólk fer, er það ekki af
ævintýraþrá, heldur út úr neyð —
það á ekkert, ekki einu sinni von
og því ekki til neins að staldra
lengur. Síðan hefur það flætt yfir
til dæmis Kanada í hópum; Ung-
veijar, Júgóslavar, Skotar, íslend-
ingar og svo framvegis. Þetta er
það sem kallast mætti „botnfall“
hvers samfélags, en ekki heldri
borgararnir og þetta botnfall tekur
ekki með sér bækur. Nema íslend-
ingarnir. Þeir tóku með sér bæk-
ur. Þeir tóku arfleifðina með sér
og frá þeirri arfleifð hafa sprottið
margir og merkir rithöfundar,
vestur-íslenskur, sem starfa í dag.
Ég get nefnt þér sem dæmi, að
Norma Baily hlaut verðlaun í Can-
nes í fyrra, fyrir eina af sínum
myndum. Hún er íslensk. Það er
í rauninni skaði að það skuli ekki
vera meiri tengsl á milli okkar og
ykkar, því við erum að vinna út
af sama meiði. Mínar bækur hafa
til dæmis verið gefnar út í Sov-
étríkjunum, Noregi og Danmörku
— en ekki á íslandi.“
William byijaði að skrifa skáld-
verk þegar hann var um tvítugt,
en þá var hann sestur í háskóla
og var að læra ritlist. En hvers
sjá næstu síóu
Viðtal við Sigurð Pálsson
höfund sjónvarpsmyndarinnar „Nóttin, já
nóttin". Sfða 3
Gagnrýni um leikhús og bókmenntir
á síðu 2/3/4