Morgunblaðið - 10.03.1990, Qupperneq 8

S B
■
| MARZ 1-990-
I * -giprrfr?**r-gr-+
HÁVAR SIGURJÓNSSON
S K R I F A R
Leitað til
upphafsins
,JLeikrit Shakespeares þurfa engra skýr-
inga vid, þau skýra sig sjálfý segir leik-
stjórinn og Shakespeare-skýrandinn
Patrick Tucker
að kann að virðast borið
í bakkafullan lækinn að
hefja upp raustina eina
ferðina enn um þann
gamla senuþjóf, Vil-
hjálm Shakespeare. Lærðir og leik-
ir hafa þar lagt svo mörg orð í
belg um aldir, að sumum kann að
finnast nægilega mikið sagt nú
þegar og þó fyrr hefði verið, enda
hefur sumum áreiðanlega gengið
annað til en varpa nýju ljósi á
leikrit Shakespeares; margar skýr-
ingar og vangaveltur um einstök
leikrit, einstakar setningar og jafn-
vel einstök orð eru enda á þann
veg að upphefji skýrandann fremur
en höfund verkanna. Hvað þá að
þau hjálpi áhorfendum nútímans
til betri skilnings á innihaldi leikri-
tanna.
„Staðreyndin er sú að verk
Shakespeares þurfa engra skýr-
inga við, þau skýra sig sjálf ef
þeim er einungis gefið tækifæri
til þess,“ segir Patrick nokkur
Tucker, einn frumlegasti Sha-
kespeareskýrandi sem undirritaður
hefur komist í tæri við. Tucker
bætir um betur og afskrifar aka-
demískar rannsóknir, skýringar,
og endurbættar útgáfur sem í
besta falli villandi og í versta falli
rangar. „Slík starfsemi á að
minnsta kosti ekkert skylt við leik-
hús og gagnast leikurum og leik-
stjórum, sem eru að vinna þennan
texta til flutnings á sviði, ekki
neitt. í endurbættum útgáfum -
jafnvel Arden-útgáfunni sem er
jafnan talin sú besta - hefur orða-
lag víða verið fært til „betri veg-
ar“, og sömuleiðis hefur greinar-
merkjum verið breytt frá uppruna-
legu fólíóútgáfunni frá 1623.“
Fólíóútgáfan frá 1623 var fyrsta
heildarútgáfan á verkum Shake-
speares og var gefin út sjö árum
eftir dauða hans. Umsjón með
þessari útgáfu höfðu tveir leikarar
úr leikflokki Shakespeares sem
töldu leikritin nægilega mikils virði
til þess að þau ættu heima á bók.
Þessi útgáfa var óvenjuleg því
prentun leikrita tíðkaðist almennt
ekki á þessum tíma; leikrit voru
eign leikhússins sem flutti þau og
ef þau reyndust vinsæl var í meira
lagi heimskulegt að gefa'þau út
svo hver sem væri gæti tekið þau
til handargagns og flutt sér að
kostnaðarlausu. Höfundarréttur
var hugtak sem þekktist ekki.
Leikhúsin gættu því handrita vin-
sælla leikrita sem fjöreggja sinna
og yfírleitt var aðeins eitt
eintak til í leikhúsinu af
hveiju leikriti í heild sinni,
The Promptscript, sem rétt-
ast og einfaldast er að
kalla hvíslarahandrit á
íslensku. Nánast einu und-
antekningarnar frá þeirri
reglu sem nefnd var hér að
ofan um útgáfu leikrita á
þessum tíma var ef óprúttn-
ir útsendarar annarra leik-
húsa mættu á sýningar
með pappír og blek og
skrifuðu textann upp eftir
leikurunum á sviðinu. Eins
og nærri má geta voru
slíkar uppskriftir iðulega
ónákvæmar en um það var
ekki hirt og þær komust
margar á prent (oktavoútg-
áfur) og gengu á milli leik-
húsa og eru ein meginá-
stæðan fyrir því hversu ós-
ammála fræðimenn eru um
hinn eina rétta Shakespear-
etexta. Reyndar eru til ná-
kvæmar oktavoútgáfur af
fáeinum leikrita Shakespe-
ares, þ.e. útgáfum sem ber
saman við fólíoútgáfuna,
og skýringin á því er sú að
þegar leikhúsið, handhafi
upprunalega textans, sá
sína sæng útbreidda hvað
varðaði einokun á verkinu,
var það ör-
þrifaráð tekið
að prenta leik-
ritið eftir hv-
íslarahandrit-
inu og gefa
það út, því
skárra þótti að
rétt útgáfa af
verkinu væri í
umferð. Einn-
ig gat leik-
húsið hagnast
dálítið á því að
gefa handritið
út úr því sem
komið var. Sá
hagnaður var
þó hverfandi í
samanburði
við fullkomna
einokun á vin-
sælu leikriti.
En hvað
með handrit
leikaranna?
Fengu þeir
ekki handrit að leikritinu þegar
æfingar hófust, handrit sem þeir
tóku með sér heim og lásu vand-
lega, kynntu sér verkið í heild
sinni og einbeittu sér síðan að
rannsókn á hlutverki sínu? Þannig
er okkur tamt að hugsa því þann-
ig er aðferðin í dag, a.m.k. leyfir
maður sér að vona að leikarar lesi
meira en eigið hlutverk og læri
stikkorðin sín. Og hér komum við
að kjarnanum í hugmyndum
Patricks Tuckers, því leikarar á
dögum Shakespeares fengu ekki
fullkomið handrit af leikritinu í
hendur, heldur einungis uppskrift
af hlutverkinu sínu ásamt stikk-
orði úr ræðu mótleikarans. Slíkt
handrit nefndist cuescript sem á
íslensku gæti útlagst sem stikk-
orðahandrit. Æfíngar í þeim skiln-
ingi sem við þekkjum þær voru
nánast engar, leikarinn fékk hand-
ritið í hendumar einum eða'tveim-
ur dögum fyrir frumsýningu, hann
lærði hlutverkið og síðan var hald-
in æfíng þar sem sýningarstjóri
staðsetti atriðin lauslega og sagði
leikurunum hvar þeir ættu að
koma inn á sviðið og hvar þeir
ættu að koma sér útaf því í lok
atriðis.
Þegar maður veltir því síðan
fyrir sér hvaða áhrif slík vinnu-
brögð hafa á útkomuna kemur
ýmislegt forvitnilegt í ljós. Hið
mikilvægasta er auðvitað að hver
leikari hefur ekki hugmynd í
fyrstu um hvað samtölin fjalla af
lestri handrits síns; hann verður
því að hlusta náíð eftir því hvað
mótleikarinn segir til að gera sér
grein fyrir framgangi samtalsins.
Hann verður einnig að fínna allar
upplýsingar um eigin persónu í
verkinu af sínum texta því öðmm
upplýsingum er ekki til að dreifa.
Shakespeare var sjálfur leikari og
þekkti þessar vinnuaðferðir gjörla
og samkvæmt Patrick Tucker
gætti hann þess vandlega að allar
upplýsingar sem hver leikari þurfti
á að halda um persónu sína væra
fólgnar í texta hans. Þannig hafí
stuðlar, hálfrím, endarím, orðaval,
frávik frá hefðbundnum fímmlið
(pentajamba) og greinarmerkja-
setning haft mjög ákveðna merk-
ingu fyrir leikarann og verið svo
skýrt og auðskilið að hver „hálf-
viti“ í leikarastétt á tímum Sha-
kespeares gat skilið þessar leið-
beiningar án vandkvæða, sem var
auðvitað mjög mikilvægt þegar
haft er í huga að leikarar á tímum
Elísabetar I voru ómenntaðir og
lítt þjálfaðir lágstéttarpiltar undir
gífurlegu vinnuálagi í leikhúsinu.
Þeim gafst hvorki tími né aðrar
forsendur til að kryfja hlutverk sín
til mergjar eða ráða í æðra inntak
leikritanna.
Hér er rétt að gefa Patrick
Tucker orðið aftur um mikilvægi
fólíóútgáfunnar í þessu samhengi.
„Sú staðreynd að fólíóútgáfan var
unnin af lei-
kuram úr
flokki
Shakespear-
es sjálfs leyf-
ir manni að
slá tvennu
föstu. Þeir
voru gjör-
kunnugir
textanum
eftir að hafa
leikið í leik-
ritunum um
árabil og
einnig má
ætla að þeir
hafí haft
aðgang að
a.m.k. hluta
af hvíslara-
handritum
verkanna, ef
ekki flestum.
- Leikritin í
fólíóútgáf-
unni eru með
öðram orðum sýningareintök
verka Shakespeares; þau vora búin
að ganga í gegnum þann hreinsun-
areld sem sýningar hafa óhjá-
kvæmilega á framtexta frá hendi
höfundarins og hveijir voru betur
til þess fallnir að fylgja slíkum
texta í gegnum prentun en leikar-
amir sjálfir. Við samanburð á þeim
fólíóeintökum sem til era (á annað
hundrað talsins) er jafnvel hægt
að sjá hvernig textinn hefur víða
verið leiðréttur og prentvillur lag-
færðar frá einu eintakinu til ann-
ars meðan á prentuninni stóð.
Þannig er hægt að raða þeim
eintökum sem enn eru til upp í
nokkurs konar tímaröð hvað prent-
un varðar."
Patrick bendir á til skýringar á
hugmynd sinni um innbyggðar
leiðbeiningar til leikaranna í text-
anum til leikaranna sjálfra að
mikill munur sé á því hvort setning
endi á punkti í miðri línu og ný
setning taki við í sömu línu eða
hvort línan sé aðeins hálf og síðan
hefjist önnur lína. „Þetta era skýr-
ar leiðbeiningar til leikarans um
að í fyrra dæminu sé ekki þögn
þrátt fyrir punktinn en í síðara
dæminu er þögn og jafnvel gert
ráð fyrir athöfnum án orða á milli
línanna tveggja. í hinum svoköll-
uðu „lærðu útgáfum" síðari tíma
eru ótal dæmi um að tveimur hálf-
um línum sé steypt saman í eina
og þar er hreinlega verið að-hafa
að engu leiðbeiningarnar sem
Shakespeare hefur gefíð leikuram
sínum.“ Patrick bendir einnig á
þann algenga misskilning nútíma-
manna að orðfæri leikrita Sha-
kespeares hafi verið áheyrendum
á 16. og 17. öld tamara en áhorf-
endum nútímans. „Þetta er í flest-
um atriðum rangt og leikuram í
dag er fullkomlegá óhætt að beita
þeirri þumalputtareglu að ef þeir
hnjóta um einkennilegt orð eða
orðfæri, þá hafi leikari úr leik-
flokki Shakespeares sjálfs hnotið
á' sama hátt. Þarna er einnig fólg-
in leiðbeining af Shakespeares
hálfu: einkennilegt orð eða orðfæri
þarf sérstaka áherslu. Við skulum
einnig hafa í huga að Shakespeare
var mikill nýyrðasmiður og við
njótum þess í dag að mörg orð úr
smiðju Shakespeares era okkur
kunnugleg eftir nær 400 ára notk-
un í enskri tungu en áheyrendur
á framsýningum Shakespeares
voru að heyra þessi orð í fyrsta
skipti. Við ættum því að eiga
auðveldara með að skilja margt í
texta Shakespeares en hans fyrstu
áheyrendur. Ekki síst þegar þess
er gætt að leikhúsgestir um alda-
mótin 1600 vora mestan partinn
óupplýst alþýða manna sem sóttist
eftir skemmtan en ekki bókmenn-
talegri upphafningu. Meginmunur-
inn á áheyrendum Shakespeares
og áhorfendum nútímans felst í
breyttu eðli leikhússins. Þú tekur
eftir því að ég tala um áheyrend-
ur Shakespeares og áhorfendur
nútímans. Leiklist 16. og 17. aldar-
innar hér í Englandi var bundnari
textanum en nú er; áherslan í dag
er miklu meiri á sjónræna hlið
sýningarinnar og geta nútímaá-
horfenda til að fylgja flóknum
texta er sennilega minni en áður
var og einnig verður hin sjónræna
áhersla til þess að dreifa athygl-
inni. Loks skulum við ekki gleyma
því að leikrit á 16. og 17. öld voru
samin til að flytjast á leiksviði en
ekki til að vera lesin. Þau urðu
því að skiljast fljótt og vel af áheyr-
endum. Textinn var skrifaður fyrir
leikarana til að læra utanbókar á
mettíma og lítið var hirt um hand-
ritin eftir að leikflokkurinn hafði
innbyrt textann í minni sitt. Þetta
er ein aðalástæðan fyrir því hversu
mikill fjöldi af leikritum frá þessum
tíma hefur glatast og eina ástæðan
fyrir því að leikrit Shakespeares
voru gefin út 1623 er að tveimur
leikurum úr flokki hans þótti
nægilega vænt um þau til
þess að vilja tryggja lífdaga
þeirra. Persónulegur ávinn-
ingur þeirra af þessari útg-
áfu hefur tæpast verið mik-
ill. Hugsanlega hefur út-
gáfan staðið undir kostn-
aði.“
Patrick Tucker lætur ekki
sitja við orðin tóm og flytur
hugmyndir sínar eingöngu
úr ræðupúlti. Hann ferðast
vítt og breitt um hinn en-
skumælandi heim og heldur
námskeið fyrir leikara og
leikstjóra í því hvernig nálg-
ast megi verk Shakespeares
á einfaldan og áhrifaríkan
hátt með flutning á verk-
unum í huga en ekki lestur.
Sú spurning vaknar óneitan-
lega hvernig slík túlkun á
leikritum Shakespeares
gagnist þeim sem vinna
með þau í þýðingum. Svar
Patricks Tucker er einfalt:
„Hafið Ijósprentun af fólíó-
útgáfunni við hliðina á ykk-
ur og leitið svara í henni ef
eitthvað í þýðingunni orkar
tvímælis og þá mun ykkur
vel famast. Umfram allt,
leitið ekki langt yfír skammt
með því að fletta upp i rang-
færðum útgáfum seinni tíma
bókabéusa."
Morgunblaðið/Börkur
Patrick Tucker með ljósprentað eintak af fyrstu fólíóútgáfu verka Williams Shakespeares.