Morgunblaðið - 24.03.1990, Blaðsíða 7

(
MORGUNBLAÐIÐ LÁUGARDAGUR 24. MARZ '1990
B 7
ímyndanir
°g
þráhyggja
/ v *v #
>5fe E * K3* **> -^4
v ,
i!#k
^ í \ /P ^ssg if Js
-*>,y '\*Wwl « - «v.
^ fpf P^I * 11
(flr
•U \
íJ1A\ £5 ,>v,j
Völd og samgöngur
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Það gerist ekki oft, að
grafískir hönnuðir efni til
sýn inga hér á landi, og gerist
það eru það helst útlendingar,
sem hafa þá oftar en ekki
gripið til pentskúfsins. Þeir
hafa fljótlega uppgötvað af
þefvísi gestsins, að Islendingar
vilja helst málaðar myndir og
það vekur upp það markmið
og forsendur grafískrar hönn-
unar, að selja hugmyndir, þeir
eru öðru fremur einmitt það,
er sá, er hér verður fjallað
um, nefnir „kaupsýslulista-
menn“.
Slíkt var til skamms tíma
einhver mesti smánarstimpill á
alla hugsjónamikla list, en það
má svo auðvitað til sanns vegar
færa, að öll list nútímans sé
að meira og minna leyti mark-
aðsvara, sbr. allar hinar miklu
listakaupstefnur úti í heimi.
Eitt virtasta listtímarit, sem
út kemur, Kunstforum, sem er
á við bók að stærð og kemur
út annan hvern mánuð var t.d.
nýlega að meginhluta til helgað
þemanu „Listverðmæti —
Markaður og aðferðir" (Kunst-
werte — Markt und Methoden).
Israelski hönnuðurinn Dani-
el Morgenstern kemur til dyra
eins og hann er klæddur og
telur sig ekki endilega hrein-
ræktaðan listamann, eins og
hugtakið skilst, heldur fyrst og
fremst grafískan hönnuð.
Hann hefur sagt í viðtali, að
listamaðurinn sitji fyrir framan
autt pappírsblað með liti í
hendinni sem hann svo dreifi á
> það.
Hann meinar vafalítið að
grafíski hönnuðurinn gangi út
frá ákveðinni hugmynd, en láti
ekki frjálst hugarflugið ráða
ferðinni.
— Segja má að Morgenstern
hafí fengið
þróunina
upp i hend-
urnar — hún
hafi verð
upplagi hans
hagstæð og
að hann hafi
verið á rétt-
um stað, í
réttu um-
hverfi á réttum tíma, eins og
iðulega er vitnað til.
Hugkvæmni Morgensterns
og dugnaður hefur þannig
óvenju fljótt borið dijúgan
árangur og hann virðist einnig
hafa mjög djarfar og fastmót-
aðar skoðanir.
Og eins og oft er um slíka,
þá eru aðferðir hans i sjálfu
sér ekki ýkja frumlegar, því
að svipuð vinnubrögð hafa sést
í listinni áður, en Morgenstern
bætir þó við vænum skammti
af sjálfum sér auk þess sem
honum hefur tekist að skapa
eins konar ímynd í kringum
persónu sína, sem hann fer og
ekki dult með.
Það er vafalítið hagstætt í
Lundúnum að koma úr virtum
listaskóla í ísrael með malinn
fullan af viðurkenningum og í
frekar staðnað og íhaldsamt
umhverfi, sem þyrstir í nýjar
hugmyndir og röggsamar
skoðanir.
Aðferðir Morgenstern um
þessar mundir er að líma ótelj-
andi pappírsstrimla á mynd-
flötinn og gengur hann þá út
frá einu grunnformi t.d. þekktu
andliti eða líkamsþrykki.
Á sýningunni sjáum við
þannig myndir af ekki minni
köllum en Maó, Stalín, Marx
og Lenín og þessi fyrrum
átrúnaðargoð og stórstjörnur
austursins eru útfærð í glans-
andi litum, — gull og silfurbr-
onsi, svo að einna helst minnir
á Ikonalist.
Önnur aðferð Morgensterns
er að mála á einhvern líkams-
hluta fólks og taka síðan af-
þrykk og vinna svo áfram með
límstrimlaaðferðinni ofan í
nær óhlutlægt formið á
pappírnum. Þetta getur oft
fengið svip af felumyndum
enda verður það til þess að
fólk rýnir heilmikið í myndirnar
eins og til að finna eitthvað
þekkjanlegt í þeim.
Öll ber þessi sýning öðru
fremur hinum leikna grafíska
hönnuði vitni og sem slík er
hún mjög áhugaverð og vafalí-
tið lærdómsrík fýrir íslenska
starfsbræður hans. Einkum
má það vera þeim lærdómur
hve hann hræðist lítt skreyti-
gildi yfirborðsins í meðferð lita
og forma, en slíkt er næsta
, óvenjulegt nema þá í hefðbund-
inni rússneskri myndlist og
þykir þá utan við öll leyfileg
mörk í vestrinu.
Þá er með sanni engin þoku-
móða yfir skoðunum Daniels
Morgenstern og yfirlýsingum
og mætti margur landinn
draga af nokkurn lærdóm.
Jafnan fer best á því að koma
til dyra eins og maður er
klæddur.
Helgi Þorláksson: Gamlar götur
og goðavald. Um fornar leiðir
og völd Oddaverja í Eangár-
þingi. Ritsafti Sagnfræðistofti-
unar 25. Reykjavík 1989. 165
bls.
etta er 25. ritið í ritröð Sagn-
fræðistofnunar Háskóla ís
lands sem Jón Guðnason dósent
stýrir. Það fer ekki mikið fyrir
þessu ritsafni, fremur en mörgum
öðrum góðum bókum, en margt
girnilegt er þar að finna. Og drift
er i útgáfustarfseminni, því að
ung er stofnunin að árum. Fyrsta
ritið kom út árið 1979.
Helgi Þorláksson sagnfræðing-
ur hefur sitthvað látið sér fara á
prent áður, en þetta mun vera
fyrsta bók hans, ef ég fer rétt
með. Lesendum tímaritsins Sögu
er Helgi kunnur þar sem hann
var ritstjóri þess í nokkur ár fyrir
skömmu.
Þessi ritgerð fjallar um tengsl
milli valdakerfís Oddaveija hinna
fornu og samgönguleiða í Rangár-
þingi.
Vegur og völd Oddaveija hófust
eftir miðbik 12. aldar og náðu
hámarki á árunum 1190-1220.
Margt hafa menn látið sér detta
í hug um orsakir þess hversu
valdamiklir Oddaveijar urðu og
reynir höfundur ekki að leysa þá
gátu fremur en aðrir, þó að hann
víki að hugsanlegum skýringum.
Hins vegar rýnir hann nokkuð í
eðli þeirra áhrifa sem þeir höfðu
og hvemig þeir nýttu samgöngu-
leiðir sér til framdráttar.
Tvo hugtök varðandi tekjuöflun
höfðingja era hér lögð til grand-
vallar. Annað er endurgjöf
(reciprocity). Þá er ætlast til að
framlög séu endurgoldin, skipti
séu gagnkvæm, gjaldi mætt með
gjaldi. Þetta telur höfundur gilda
innan ættarsamfélags, þar sem
sameiginleg framlög og samneysla
eru einkennandi. Hitt hugtakið
endurveiting (redistribution) tekur
til þess að „í staþ þess að gjafir
gangi á milli tvéggja ... ganga
þær . .. frá mörgum til eins og
síðan aftur frá einum til margra,
ekki endilega hinna sömu“. Höf-
undur telur athugandi „hvort
efnahagskerfinu á þjóðveldistíma
megi ekki best lýsa þannig að
það hafi verið að þróast frá endur-
gjöf til endurveitingar, jafnframt
því sem valdahlutföll raskast,
stjórnkerfíð breytist og bóla tekur
á miðstöðvum þar sem Oddi er
eitt skýrasta dæmið“.
Oddaveijar tóku sem sé við
afgjaldi eða skatti frá þingmönn-
um sínum. Og það var hreint
ekkert smáræði: um 82 gemlingar
á ári og nálægt hálfu öðru tonni
af osti. Á móti kom svo m.a. að
þeir héldu uppi geysimikilli risnu
og greiðasemi. Til þess að hægt
væri að njóta risnunnar þurfti
Oddi að vera í þjóðbraut. En
mikill straumur fólks um Oddastað
hafði það einnig i för með sér að
höfðingjar þar gátu auðveldlegar
gert þingmenn háða sér, fylgst
með gerðum þeirra og stjórnað
þeim betur.
En var þá Oddi í þjóðbraut?
Hann er það alls ekki nú. Nákvæm
athugun höfundar leiðir hins vegar
í ljós að aðalleiðin austur og vest-
ur um lá um Oddahlað. En Odda-
veijar létu sér það ekki duga, því
að þegar veldi þeirra var sem
mest réðu þeir einnig öðrum mikil-
vægum miðstöðvum í þjóðbraut:
Hvoli, Keldum, Velli á Landi og
Skarði ytra.
Eins og ég les þessa ritgerð,
era hér sagðar mikilvægustu
hugmyndir og niðurstöður hennar.
Höfundur styður tilgátur sínar
margvíslegum rökum og gagnger-
um athugunum (m.a. jarðfræði-
legum) sem taka mikið rúm i frá-
sögn hans. Er einkar ánægjulegt
að lesa hina skýru og rökföstu
framsetningu hans.
Ég hygg að ritverk þetta sé
markvert framlag til íslenskrar
hagsögu sem enn er tiltölulega lítt
könnuð.
geysiólík og markast fyrst og fremst af
þröngri pólitískri afstöðu. í A-Þýskalandi
er því fagnað að sósíalískur höfundur skuli
hafa fengið verðlaunin. I V-Þýskalandi eru
viðbrögðin misjöfn. Sumir eru lítt hrifnir,
aðrir reyna að sýna fram á að Halldór hafi
alls ekki verið neinn kommúnisti, í þeim
tilgangi einum að réttlæta nóbelsverðlaunin
honum til handa.
Það er forvitnilegt fyrir íslenska lesendur
að kynnast því hvernig aðrar þjóðir veita
verkum Halldórs viðtöku, hvernig þau geta
beinlínis verið lesin inn í ákveðnar þjóð-
félagsaðstæður. Samkvæmt Guðrúnu
Hrefnu gera gagnrýnendur, bæði austur-
og vestur-þýskir, sig seka um að leiða hjá
sér að ræða það sem óþægilegt kann að
vera eigin samfélagsskilningi en lofa það í
verkunum sem fellur að ríkjandi hugsunar-
hætti. Þannig verða ritdómarnir að stórum
hluta upplýsandi um menningarpólitík hvers
tíma í viðtökulandinu en segja — a.m.k.
okkur íslendingum — ekki ýkja margt nýtt
um verk Halldórs.
Ekkert af ritverkum Halldórs er eins
forvitnilegt í þessu tilliti og Sjálfstætt fólk.
Útgáfusaga þess í Þýskalandi er sú lengsta
af verkum hans og líklega sú fjölbreytileg-
asta. Alls hefur sagan komið þrisvar út hjá
jafnmörgum útgáfufyrirtækjum og aldrei
undir sama nafni. Strax 1936, tveim árum
eftir íslensku frumútgáfuna, birtist Sjálf-
stætt fólk á þýsku undir heitinu Der Freis-
asse, önnur útgáfan kom ekki út fyrr en
1962 og hét þá Unabhangige Menschen,
Halldór Laxness
og 1969 var verkið gefið út í þriðja sinn,
þá undir heitinu Sein eigener Herr.
Samkvæmt rannsókn Guðrúnar Hrefnu
hefur gagnrýnendum Þriðja ríkisins yfirsést
írónían í sögunni því nær allir lofa þeir
verkið fyrir að vera trútt hinni þjóðernissós-
íalísku hetjuhugsjón. Einn þeirra sá sig þó
tilneyddan til að benda á að þessi bók hlyti
að túlkast sem ógnun við þjóðernissósíalískt
Þýskaland, ekki væri hægt að taka undir
orð annarra um að Halldór Laxness væri
sporgöngumaður Hamsuns og að öllu leyti
rangt að bera Sjálfstætt fólk við Gróður
jarðar einmitt vegna ólíkrar söguhneigðar
þessara.tveggja bóka.
Þessi harði dómur, sem sýnilega hefur
byggst á einna vandlegustum lestri bókar-
innar, leiddi af sér að sagan var bönnuð í
Stór-Þýskalandi.
1962 kom Sjálfstætt fólk aðeins út í
V-Þýskalandi. I ritdómum, sem fylgdu í
kjölfarið, var litið fram hjá þjóðfélagsádeilu
verksins. Samanburðurinn við Gróður jarðar
er samt aftur ágengur og einstaka ritdóm-
ari telur verkinu það til ágalla að þar er
boðuð andstæð lífssýn við þá sem er í Gróðri
jarðar.
1969 var Sjálfstætt fólk gefin út í báðum
hlutum Þýskalands. Hér fylgdi eftirmáli
Halldórs þar sem hann drepur á margnefnd-
an samanburð verksins við Gróður jarðar.
Ritdómarar dvelja enn á ný töluvert við
þennan samanburð í umsögnum sínum og
nú er það í fyrsta sinn að boðskapur Hall-
dórs þykir af einhverjum meira virði en
boðskapur Hamsuns.
í lok verksins kemst Guðrún Hrefna m.a.
að þeirri niðurstöðu að ritverk Halldórs
Laxness hafi verið þýskum gagnrýnendum
óaðgengileg. Fyrir þessu nefnir hún þijár
ástæður. í fyrsta lagi hafi norrænar bók-
menntir ekki verið vinsælar eftir stríð vegna
þess að þær höfðu verið misnotaðar í þágu
þjóðernissósíalismans. (Þetta er algeng út-
skýring á minnkandi vinsældum norrænna
bókmennta í Þýskalandi eftir stríð. Hún er
samt ekki að öllu leyti eins trúverðug og
sýnist. A.m.k. verður þá að svara þeirri
spurningu hvers vegna klassísk verk norr-
ænna meistara, sbr. bækur Gunnars Gunn-
arssonar, voru áfram gefip út í stórum
upplögum kringum 1950.) í öðru lagi hafi
samúð Halldórs með kommúnisma torveldað
viðtöku á verkum hans í V-Þýskalandi og
hafi nóbelsverðlaunin 1955 ekki hjálpað til
eins og ætla mætti, í þriðja lagi hafi
epískar sögur Halldórs fallið í heldur giýtt-
an jarðveg hjá þýskum lesendum þegar
nýskáldsagan („le nouveau roman") tók að
ryðja sér til rúms.
Uttekt Guðrúnar Hrefnu er um margt
fleira athyglisverð, sumt í rannsókn hennar
vekur raunar spurningar utan sjálfs við-
fangsefnisins. Hvað með viðtökur á verkum
Halldórs í öðrum löndum? Og hvað með
viðtökur á verkum annarra íslenskra höf-
unda á erlendri grund, t.d. Gunnars Gunn-
arssonar? Það væri t.d. ærið verk, en spenn-
andi, að gera grein fyrir því hvernig skáld-
sögur hans hafa verið lesnar og skildar í
Danmörku og Þýskalandi.
í lokin skal aðeins hnykkt á því að hér er
á ferðinni þakkarvert ritverk sem kemur
Laxnessaðdáendum töluvert við.