Morgunblaðið - 28.04.1990, Side 5

4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. APRÍL 1990
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. APRIL 1990
B 5

Matthias Vidar Sœmundsson:
Skal hægri höná
al höngrast
ÞESSI grein er hin fyrsta í röð þriggja um
ákveðinn kafla í menningarsögu íslendinga,
kafla sem menn hafa yfirleitt viljað breiða
hulu gleymskunnar yfir. Þetta er ljótur
kafli, inntak hans er líkamlegt harðræði og
dauðarefsing. Af hverju að rita um slíkt,
spyr kannski einhver. Því er auðvelt að
svara. Rétturinn er spegill þjóðfélagsins:
hann sýnir menningarstig hvers tíma, varp-
ar ljósi á ríkjandi siðgæðishugmyndir, stöðu
einstaklingsins, valdaskipulagið. Af þeim
sökum eru réttarrannsóknir nauðsynlegar
vilji menn öðlast einhvern skilning á „fínni“
þáttum menningarinnar, svo og á sjálfum
sér, eigin lífi og viðhorfum, þvi að í for-
tíðinni liggur nútiðin falin.
Þessar greinar eru sniðnar að birtingu i
dagblaði. Rúmfrekum tilvisunum og dæmum
er sleppt að ásettu ráði, þótt af miklu efhi
sé að taka. Einnig er á mörgu tæpt og rök-
leiðslum stillt við hóf, enda er ekki ætlunin
að kryfja málið til mergjar né draga upp
heildarmynd að sinni.
Pyndingar: List eða grimmd
Refsingar fyrir alvarleg afbrot á
17. og 18. öld fólu ævinlega í sér
meiðsl eða pyndingu, líkamlega
þraut. Margir líta svo á að þgð sýni
grimmúðlegan og frumstæðan aldar-
hátt, leif frá myrkum öldum, endur-
óm frumskógaröskurs. Það er full-
kominn misskilningur. Réttarfars-
legar pyndingar voru hvorki lagðar
á af handahófi né voru þær útrás
grimmdarofsa eða kvalalosta. Að því
leyti voru þær gjörólíkar misþyrm-
ingum sem nú tíðkast í fangahúsum
víða um heim. Þær voru Öllu heldur
list eða tækni sem háð var ströngum
reglum og átti sér forsendu í
pólitískri nauðsyn. Þeim var í fyrsta
lagi ætlað að mynda sársauka sem
skilgreindur hafði verið fyrir fram
og skipað í flókið kerfi kvalastiga
eða þröskulda. Innan þess var dauð-
inn pynding svo fremi hann -væri
ekki aðeins líflát heldur hámark út-
reiknaðs sársauka. Náði hann allt frá
afhöfðun sem dregið gat þrautina
saman í örskotsstund, um hengingu,
tangarklip og afhöggningu útlima til
sundurhlutunar sem gerir víst pínuna
óendanlega. í öðru lagi var pynding-
unum ætlað að tengja saman sárs-
aukastig og alvöru glæps. Þær voru
skipulagðar á lögfræðilegan hátt út
frá því hvers eðlis afbrotið var, hver
framdi það og gegn hvetjum. Mælt
var fyrir um fjölda svipuhögga í
hvetju tilviki, staðsetningu brenni-
marks — hvort því skyldi þrýst á
enni, vanga eða bak, — lengd dauð-
daga á aftökupalli eða bálkesti —
hvort honum skyldi flýtt eða seink-
að, — tegund limlestinga fyrir og
eftir andlát, o.s.frv. Pyndingamar
tengdu þannig saman glæp og refs-
ingu, oft á táknrænan hátt: form
meiðsla eða aftöku vísaði til eðlis
viðkomandi afbrots. í þriðja lagi voru
pyndingamar þáttur í félagslegri
helgiathöfn. Var þeim ætlað í senn
að hreinsa flekk af samfélaginu og
merkja sakamanninn, ýmist með öri
eða limaláti, merkja hann svívirðing-
artákni. Loks hlutu pyndingamar að
vera opinberar og fara fram fyrir
allra augum. Hið ofsafengna ofbeldi
á aftökustaðnum bar vitni um sigr-
andi mátt laganna. Öskur undan
höggi leiddi valdið í ljós. Og valdið
var óseðjandi. Pyndingarnar héldu
jafnvel áfram eftir dauðann. Oft voru
líkamirnir brenndir til ösku eða þeim
sundrað og
höfuðið sett
á stjaka
ásamt hend-
inni sem
ódæðisverk-
ið vann. Eða með orðum Michels
Foucault sem þessi lýsing er að
nokkm leyti byggð á: „Réttlætið elt-
ir líkamann út fyrir allan mögulegan
sársauka."
Framangreind lýsing á við hegn-
ingar eins og þær vom víðast hvar
í Evrópu fyrir rúmum tveimur öldum
en þá hófst réttarfarsleg bylting sem
enn stendur yfir. Flesta hryllir við
þessum athöfnum nú á dögum; þær
ganga í berhögg við siðferði okkar
og fagurfræði. Menn spyija sjálfa
sig hvað hafi valdið slíkri hörku.
Ýmsar ástæður hafa verið tilgreind-
ar. Þannig kann harðýðgin að hafa
tengst líffræðilegum skilyrðum þess-
ara tíma: hungursneyðir og farsóttir
réðu niðurlögum þúsunda, afskræm-
ing og dauði vom tíðir gestir, líkam-
legar ógnir bjuggu við hvert fótmál.
Slíkar aðstæður geta skýrt helgiat-
höfn þar sem dauðinn er settur á
svið í bókstaflegum skilningi og leik-
inn frammi fyrir allra augum. Munur
hennar og annarra helgisiða er sá
einn að hér er það vemleikinn sjálfur
sem fyllir aðalhlutverkið. Áhorfendur
reyna að nema dauðann á tilfinninga-
legan hátt og innlima hann í merk-
ingarheim sinn, gera hann bærilegan
og merkingarríkan; eða með öðmm
orðum: þeir varpa ótta sínum við
afmyndun og dauða á líkama saka-
mannsins, fá útrás fyrir hann við
aftökupallinn. Þessi skýring nær
skammt þótt áhugaverð sé ef sögu-
Um glœpi og refsingar
á íslandi
legar staðreyndir em hafðar í huga.
Þannig vom hegningar hertar mjög
í Frakklandi árið 1670 þótt líffræði-
leg skilyrði hefðu löngum áður verið
verri þar. Raunin er sú að framan-
greind helgiathöfn speglaði valda-
skipan þar sem valdið, sannleikurinn
og líkaminn tengdust órofa böndum;
valdaskipan sem getur brostið á að
nýju hvenær sem er því að tilfinn-
inganæmi fólks hefur ekki breyst að
neinu marki. Þótt hinn kvaldi og
sundurtætti líkami hafi horfið af
torginu, brenndur eldlegu táknmarki
endalausrar svívirðu, þótt pyndinga-
listin hafi breyst og orðið fágaðri en
áður, þótt líkaminn sé ekki lengur
skotmark laganna og eign þjóðhöfð-
ingjans, þó að svo sé er manneskjan
hin sama og áður. Dæmin sýna að
hún er ávallt reiðubúin að gleyma
síðustu refsihátíð ef svo ber undir.
En hvemig skyldi hafa verið um-
horfs í íslensku hryllingsleikhúsi-fyr-
ir fáeinum öldum?
II
Einbjörn og tvíbjörn:
Af flölskyiduerjum
í Skarðsárannál má fínna eftirfar-
andi frásögn:
„Annó 1553. í þann tíma bar svo
við: Austur á landi bjó einn maður,
er Bjarni hét. Hann átti nokkur pilta-
börn við konu sinni. Bjarni var hvers-
dagslega gæfur maður og ráðvand-
ur, en kona hans sinnisstærri og
málhrópssöm. Piltar þeirra voru
gangfráir, er þetta bar við. Það var
máltæki þessarar konu og hótan við
drengina, er þeim varð á nokkuð, eða
breyttu af hennar vilja, að hún sagð-
ist skyldu skera undan þeim sköpin.
Þessa hætti hennar hugfestu svein-
amir, og nefndu þetta hver við ann-
an. Svo bar við eitt sinn, er þau hjón
vom að heyverki, en börnin við hús
að leik sínum, að yngri pilturinn
misþóknaðist þeim eldra, svo sá hinn
elzti hótaði honum að skera af hans
sköp, ef hann gerði ekki að. Hinn
yngri gegndi þvi ekki, og fékk hinn
sér þá hníf, og lagði þann yngra nið-
ur, og skar af honum hans leyndar-
lim og dó svo bamið. Kom þá móðir-
in að, sá hvað um var, og varð bæði
hrygg og reið, og sló drenginn þann,
sem barnið skaðaði, og varð meira
en hún hugði, svo það barn dó og.
Eptir það kom Bjarni heim frá verki
sínu, og leit nú börnin dauð. Varð
honum þá og mjög mikið um, er
hann vissi konan hafði sálgað barn-
inu, en hitt skeð af hennar orð-
bragði, varð reiður og sló konuna
meira en skyldi, eður vildi, og dó svo
konan. Kom þá hryggð að Bjarna
og angur, sagði mönnum til, hvern-
inn komið væri, og iðraðist verks'
síns. Er svo mælt höfðingjum lands-
ins hafi litizt, hann skyldi ganga um
kring ísland og á hveija kirkju, og
berfættur öllum þeim tímum, er hann
þyldi, með því fleira, er þá tíðkaðist
í söngum(?), því í þann tíma voru
skriptir og carinur á málum, en ekki
alltíðum féútlát, eður og líka, að
þeim þótti Bjami ekki fær af landinu
að fara fyrir sorg og vílsemi. Bjarni
þessi gekk þrisvar kringum Island,
og um síðir nam hann staðar í Skaga-
fírði á Skaga, giptist þar og bjó. Var
hann ei við alþýðu viðfelldinn, sem
að sjá sísorgandi maður. .. Það var
til merkis um landgang Bjarna, að
hann var sífelldlega berfættur, og
hann gekk svo hart um gijót, sem
hver einn skófataður."
I þessari frásögn frá 17. öld birt-
ist okkur einstaklingur sem missir
allt sitt í rás atburða er virðist örlög-
bundin og óhjákvæmileg en á sér þó
uppruna í mannlegum veikleika. Eitt
augnablik missir þessi einstaklingur
stjórn á geðsmunum sínum með
óskaplegum afleiðingum. Sjálfur ber
hann sök á ógæfu sinni. Frásögnin
er sérstæð vegna þeirrar refsingar
sem honum er mæld af valdhöfum.
Maður sem drepur eiginkonu sína
var dauðasekur óbótamaður að
landslögum á þessum tíma. í Mann-
helgi Jónsbókar, sem gekk í gildi
1281, er Ijallað um níðingsverk og
segir þar meðal annars: „Ef maður
drepur föður sinn eða son, bróður
eða móður, dóttur eða systur, þá er
hann óbótamaður, nema óðsmanns
víg vegi. Svo og ef maður drepur
konu sjálfs sín eða kona bónda sinn,
það er óbótamál." Þessi lagagrein
er ótvíræð enda var yfirleitt beitt
þyngstu refsingu í þessum málum;
viðkomandi hafði brotið frumreglu
mannlegs sambýlis, höggvið í eiginn
knérunn, rofið heilagt band. Þó var
sýnd ákveðin linkind ef svo bar und-
ir, eins og framangreint dæmi er til
vitnis um; tekið var tillit til mála-
vaxta hveiju sinni, óvilja, slysalegrar
framvindu. Afbrotið sem slíkt mældi
ekki út refsinguna á vélrænan hátt
eins og síðar varð, enda vitnuðu dóm-
endur ósjaldan í 17. kapítula Mann-
helgi, þar sem segir: „skal rannsaka
og meta sakir og misgerningar, og
tempra svo dóminn eptir málavöxtum
sem þingmenn og réttarinn sjá
réttligast fyrir guði, og þeir vilja
svara eptir sinni samvizku, en eigi
sem margur snápur hefír svarað, að
þeir dæma ekki annað en lög.. .“
Afstaða manna til glæpsins studdist
ekki enn við trúarlegt kennikerfi um
fullkomna andstæðu góðs og ills.
Þeim var að vísu kennt að glæpurinn
væri uppreisn gegn löghelguðu
skipulagi, — sáttmála manns, sam-
félags og guðs, — en virðast fremur
hafa hallast að því að hann ætti
upptök sín í óhóflegri útrás ákveð-
inna hneigða, sem væru öllum mönn-
um sameiginlegar, þótt flestir bæru
gæfu til að halda þeim í skeíjum.
Þetta viðhorf réð ríkjum fram eftir
Jónsbókartímabilinu. Það var ekki
fyrr en á 16. öld sem glæpurinn var
innlimaður í trúarlega orðræðu góðs
og ills. Fram að því átti glæpurinn
sér mannlegan grundvöll og var
fremur ónáttúrleg saurgun en útrás
djöfullegrar orku. Hann var brot á
lífslögmáli, sáttmála manns og nátt-
úru; níðst hafði verið á lífí jarðar.
Menn gerðu sér ljóst að hann var
möguleiki sem býr í öllum mönnum,
•að hann dylst í ástríðulífinu og bíður
færis, að hann verður ekki máður út
í eitt skipti fyrir öll. Samband mann-
eskju og glæps var þannig flóknara
en síðar varð; maður og verknaður
voru ekki eitt innan lögformlegs
kerfís.
III
Glæpurinn: Saurg-un
eða uppreisn
Framangreind viðhorf — að glæp-
urinn væri djöfulleg uppreisn, að
hann væri ónáttúrleg saurgun, flétt-
uðust saman og mynduðu spennu í
íslensku réttarfari fram eftir öldum
enda spegluðu þau andstæðu erlends
og innlends réttar, sem aftur sýndu
ólíkar heimsmyndir, gagnstætt hug-
arfar. Smám saman virðist þó fyrra
viðhorfíð hafa rutt hinu úr vegi megi
marka málfar dómskjala og breyttar
aftökuaðferðir. Framan af voru
verstu illræðismenn stundum kvik-
settir. Gilti það ekki síst um þá sem
vegið höfðu í eigin knérunn. Þeim
var sökkt í moldardjúp, hrifnir úr
veröld sem þeir höfðu flekkað með
ónáttúru sinni; glæpur þeirra var
þurrkaður út, máður af jörðu, num-
inn úr augsýn og vitund fólks sem
ekki vildi óhreinka sjálft sig eða jörð-
ina með því að hella út krenktu blóði
sem fól í sér bölvun, smitaði og drap.
Eina hugsanlega yfirbót þessara ein-
staklinga var að hverfa til baka og
sameinast jörðinni á nýjan leik, þeirri
jörð sem þeir höfðu afneitað með lífi
sínu. Að baki dómi þeirra bjó ekki
kristileg hugmynd um illan verknað
heldur for-kristin hugmynd um
flekkun eða saurgun: náttúrlegu
skipulagi hafði verið spillt. Kviksetn-
ingum virðist hafa verið hætt á 15.
öld, enda voru þær ekki lögleyfðar í
Jónsbók. í stað þeirra ijölgaði heng-
ingum mjög. Skaðræðismenn voru
festir upp í gálga þar sem glæpur
þeirra var auglýstur og sýndur; af-
takan varð að félagslegri athöfn,
þögult drama breyttist í refsihátíð;
hið einveldissinnaða hugarfar var í
sókn.
En víkjum nú aftur að Bjarna.
Hann bjó til dauða síns á Efranesi á
Skaga; kvæntist þar konu, sem
Arndís hét, og átti með henni einn
son, Jón, sem varð nær tvítugur en
dó þá með sviplegum hætti. Þannig
var að hann reri til sjós með manni
nokkrurrM Kelduvík, sem Guðmund-
ur hét Óttarsson, og sonum hans
þremur. Voru þetta orðskáir og hrak-
málir menn. Dag nokkurn fluttu þeir
feðgar Jón Bjarnason dauðan í land;
sögðu þeir að hann hefði orðið bráð-
kvaddur. Var Jón síðan grafinn. For-
eldrum Jóns, ekki síst Bjarna, féll
þetta mjög þungt sem vonlegt var,
enda hafði hann verið þeirra fyrir-
vinna. Þótti sýnt að Jón hefði verið
myrtur en ekkert fékkst því til sann-
inda, svo málið féll niður. Dó Bjarni
skömmu síðar, angraður mjög, eins
og segir í Skarðsárannál.
Bjami tók út sína refsingu fyrir
konudrápið. Líf hans varð að skrifta-
málum til dauða. Bræði hans eina
dagstund, óhófleg útrás, leiddi til
ævilangrar ógæfu, sem lagðist á allt
hans fólk; hann og hans kyn var
máð af jörðu. Þennan skilning má
lesa úr frásögn annálsins; sá sem
drepur annan mann getur ekki kom-
ist undan dómi; hann getur engrar
miskunnar vænst hvað sem höfðingj-
um landsins líst. Og sjálfur er hann
látinn taka út dóminn. Morðingjar
Jóns Bjarnasonar fengu einnig að
reyna það: „Gvendur þessi varð
vesæll og hans synir, og dóu svo á
þeim hörðu árum litlu síðar, sem
fleira vegfarandi fólk.“ Sá sem drep-
ur náunga sinn vegur að rótum eigin
lífs. í þessu felst eldforn, norræn
lífsviska um gæfu og ógæfu, frelsi
og ábyrgð, mannlega takmörkun,
lífsviska sem virðist hafa mótað af-
stöðu manna að miklu leyti til réttar
og refsingar á fyrstu öldum íslands-
byggðar. Það er óravegur frá henni
til réttarfars 17. og 18. aldar, réttar
sem sótti iíkamann til saka og refs-
aði fyrir smæstu yfirsjónir og frávik,
réttar sem þreifst á blóði, beinum
og holdi. Á þeim tírna hefði Bjarna
varla verið sýnd nein miskunn, enda
voru dómar þá sjaldnast „tempraðir"
eftir málavöxtum.
IV
í réttarbótum Hákonar konungs
23. janúar 1305 er skýrt kveðið á
um meðferð „óbótamanna“. Þar seg-
ir: „Bjóðum vér og fullkomlega að
vondum mönnum sé refsað þar sem
þeir verða teknir, ef þar er lögligt
próf á komið áður, ella sé þeir fengn-
ir í hendur sýslumanni...“ Voru hér
tekin af öll tvímæli um að þeir sem
níðingsverk fremdu væru dauða-
menn, en ákvæði Jónsbókar eni
nokkuð óljós hvað það varðar. Sam-
kvæmt þeim er sá maðui' er vegur
skemmdarvíg eða fremur níðings-
verk útlægur og óheilagur. Að öðru
leyti er refsingu hans ekki lýst.
Heimilt er að drepa hann með hvaða
hætti sem er. Hið sama gildir raunar
um réttarbótina líka. Orðfæðin er í
skarpri mótsögn við málskrúð seinni
lagatilskipana. Þann 16. október
1696 gaf Kristján konungur fimmti
út tilskipun sem auglýst var á al-
þingi 1750 með nokkrum viðbótum.
Fjallar hún um refsingu morðvarga
eða „grove mordere“ og er í henni
kveðið á um strangari meiðingar en
áður höfðu þekkst. Er því lýst ná-
kvæmlega hvernig meðhöndla skuli
morðingja, einkum þá sem bana hús-
bónda sínum, matmóður eða börnum
þeirra, svo og eigin afkvæmi eða
ektamaka:
„ ... þá skal slíkur grófur ódæðis-
maður utan allrar miskunnar, sjálf-
um sér tii velforþéntrar refsingar og
öðrum lyndislíkum til ótta og viður-
styggðar, klípast af böðlinum með
glóandi töngum, fyrst fyrir utan hús-
ið eða hjá staðnum þar sem ódæðið
var framið, en síðan, sé það í kaup-
stað, á öllum torgum og almennum
plássum bæjarins, en sé það uppi í
sveit, þá þremur sinnum milli gjörn-
ings- og þingstaðarins, og síðast á
sjálfum aftökustaðnum. Þar næst
skal hægri hönd sakamannsins af-
höggvast með öxi að honum lifandi,
og síðan höfuðið í sama máta, hvar
eftir líkaminn skal leggjast á steglu,
en höndin festast á stjaka yfir líkam-
anum.“
Hér hefur einfalt líflátsboð breyst
í margþætta líkamsfræðilega orð-
ræðu; líflátið sem slíkt er ekki lengur
aðalatriðið heldur aðdragandi þess,
dauðdaginn er sundurliðaður og
hveijum þætti hans gefið ákveðið
tákngildi.
Refsirétturinn endurspeglaði nú
rétt einvaldsins til að heyja stríð við
óvini sína. Réttlæti hans var hernað-
arlegs eðlis og kjarnaðist um rétt til
hefndar enda var litið á smávægilega
ólöghlýðni sem fjandskap við og upp-
reisn gegn konunginum. Aftakan
leiddi stríð til lykta, stríð þar sem
úrslit voru ráðin fyrirfram, stríð
sakamanns og einvalds. Hún var
refsihátíð þar sem laskað allsheijar-
vald var endurreist með líkamlegu
afli. Á aftökustaðnum átti sér stað
táknrænt og hrollvekjandi einvígi:
tveir líkamar tókust á, líkami vald-
hafans og líkami sakamannsins. Áð-
ur hafði glæpsamleg grimmd haft'T
för með sér náttúrlegt ofbeldi: nátt-
úran tortímdi lífí sakamannsins. Nú
kallaði afbrotið á konunglegt ofbeldi
sem gekk því langtum framar að
grimmd. Því var ætlað að yfirstíga
hrylling glæpsins og ljá refsingunni
sannleika og vqjd; það afhjúpaði
raunveruleika þess sem refsað var
fyrir og gjöreyddi því, — morðið var
„endurtekið“ á leikrænan hátt; það
var hástig rannsóknarferilsins og
sigurhátíð konungsvaldsins. Mark-
miðið var ekki aðeins að vara við,
skapa eftirdæmi, heldur og að vekja
hrylling með leiksýningu þar sem
reiði valdhafans, lögmálið, tók á sig
sýnilega, blóðuga mynd, þar sem
niðurlæging sakamannsins varr
mögnuð stig af stigi, og loks full-
komnuð með líkamlegri eyðingu. Öll
stig aftökunnar voru skipulögð með
þetta fyrir augum; að leiða í ljós
smánina, valdaleysið, sannleika
glæpsins. Jafnvel klæðaburður saka-
mannsins skipti máli í þessu sam-
bandi:
.....og má enginn morðingi eður
slíkur ódáðamaður færast frá fang-
elsi sínu til réttarstaðarins með
neinni viðhöfn eður í neinum skart-
klæðum, heldur í ígangsfötum sínum
eður fangaklæðum, án hatts á höfcfi
eður húfu, og þannig berhöfðaður
skal hann hafa reipi um hálsinn og
hendurnar samanbundnar, sjálfum
sér til þess meiri háðungar og öðrum
til ótta og aðvörunar, og svoleiðis
flytjast frá þingstað til aftökupláss-
ins á böðulsins börum.“
Hinn dæmdi er ekki aðéins sviptui
sjálfsvirðingu og frelsi heldur líkama
sínum og limum. Hlutverk hans er
að sýna vald að starfi, valdavél, þar
sem manneskjan er ekki annað en
tákn um mátt og dýrð valdhafans.
TÓNLEIKARÍ MAÍ19
Mánudaginn 30. apríl
Bústaðakirkja kl. 20.30: Hljóm-
sveit Tónlistarskólans í
Reykjavík, Sigurdríf Jónatans-
dóttir, mezzosópran, Hlíf Kára-
dóttir, sópran, Unnur Vilhelms-
dóttir, píanó, stj. Bernharður
Wilkinson. Tónverk ungu tón-
skáldanna svo og verk e. Wagn-
er, Verdi, Rossini, Gluck og
Sjostakóvítsj.
Leikhús frú Emilíu, Skeifunni
3c, kl. 21.00: Óperusmiðjan,
Puccini: Suor Angelica, stj.
Hákon Leifsson.
Þriðjudaginn 1. maí
Hafnarborg, kl. 15.30: Jazz-tón-
leikar, Carl Möller, píanó, Egg-
ert Pálsson, slagverk, og fl.
Hlégarður, Mosfellsbæ, kl.
20.30: Mosfellsskórinn stj. Guð-
björg Magnúsdóttir Gestir - Kór
aldraðra úr Reykjavík Blönduð
dagskrá, innlend og erlend lög.
Miðvikudaginn 2. maí
Norræna húsið kl. 12.30: Há-
skólatónleikar; Pétur Jónasson,
gítar, Kolbeinn Bjarnason,
flauta, Bryndís Halla Gylfadótt-
ir, selló, Guðríður Sigurðardóttir,
píanó, EggertPálsson, slagverk,
Dansar dýrðarinnar e. Atla
Heimi Sveinsson.
Norræna húsið, kl. 20.30: Tón-
listarskólinn i Reykjavík — ein-
leikarapróf, Vigdis Klara Ara-
dóttir, saxófónn, Helga Bryndís
Magnúsdóttir, píanó, verk e.
Cimarosa, Heiden, Noda,
Maurice og Debussy.
Fimmtudaginn 3. maí
Háskólabíó, kl. 20.30: Sinfóníu-
hljómsveit Islands, Matti Rae-
kallio, píanó, stj. Jorma Panula.
Verk e. Sibelius, Prokofjev og
Tsjajkovskíj.
Föstudaginn 4. maí
Hlégarður, Mosfellsbæ, kl.
21.00: Mosfellskórinn,stj: Guð- .
björg Magnúsdóttir. Gestir —
Kór aldraðra úr Reykjavík
Blönduð dagskrá, innlend og er-
lend lög.
Laugardaginn 5. maí
íslenska óperan, kl. 14.00: Tón-
menntaskólinn í Reykjavík, tón-
leikar eldri nemenda.
Listasafn Sigurjóns, kl. 17.30:
Sigurður Marteinsson, píanó,
Langholtskirkja, kl. 16.00: Kór
Langholtskirkju, Bach: H-moll-
messa, einsöngv. ÓlöfK. Harð-
ardóttir, sópran, Signý Sæ-
mundsdóttir, sópran, Yaakov
Zamir, kontratenorogtenor,
Magnús Baldvinsson, bassi, stj.
Jón Stefánsson.
Leikhús frú Emilíu, Skeifunni
3c, kl. 21.00: Óperusmiðjan,
Puccini: Suor Angelica, stj.
hákon Leifsson.
Sunnudaginn 6. maí
Langholtskirkja kl. 16.00: Kór
Langholtskirkju, Bach: H-moll-
messa, einsöngv. Ólöf K. Harð-
ardóttir, sópran, Signý Sæ-
mundsdóttir, sópran, Yaakov
Zamir, kontratenor og tenor,
Magnús Baldvinsson, bassi, stj.
Jón Stefánsson.
Seltjamameskirkja kl. 20.30:
Kirkjukór Bolungarvíkur, Safn-
aðarkór Seltjamameskirkju,
kammersveit, stj. Michael Jones,
einsöngv. Elísabet F. Eiríksdótt-
ir, Sigrún V. Gestsdóttir, Anna
Júlíana Sveinsdóttir, einleikari
Hlíf Siguijónsdóttir, fiðla. Tele-
mann: Kantata, Zerreiss das
Ilerz. Buxtehude: Kantata,
Singet dem Herr’n ein neues
Lied. J.S. Bach: aría, Erbarme
dich Gott (úrMatteusarpassíu).
Viváldi: Gloria í D-dúr.
Leikhús frú Emiliu, Skeifunni
3c, kl. 21.00: Óperusmiðjan,
Puccini: Suor Angelica, stj.
Hákon Leifsson..
Norrænir útvarpsdjassdagar,
HÓTEL BORG: Léttsveit Tón-
listarskóla Keflavíkur og Sextett
Tónlistarskóla FÍH. FÓGETINN:
Kuran-Swing. DUUS HÚS:
Kvartett Kristjáns Magnússon-
ar. GAUKUR Á STÖNG: Súld.
HORNIÐ/DJÚPIÐ: Hljómsveit
Eddu Borg. FIMMAN: Blús-
kvöld/Bláir Bossar. ÓPERU-
KJALLARINN: Borgarhljóm-
sveitin/Carl Möller.
KRINGLUKRÁIN: Sveiflusext-
ettinn.
Mánudaginn 7. maí
Langholtskirkja, kl. 20.30:
Söngtónleikar — Yaakov Zamir,
kontraténor og tenor, Helga
Bryndís Magnúsdóttir, píanó,
„Þrír konungar ísraels, Sál,
Davíð og Salomon", aríur og
Ijóðasöngvar frá Hándel til
nútíma.
Norrænir útvarpsdjassdagar,
HÓTEL BORG: Blúskvöld/„Vin-
ir Dóra“ og gestir. FÓGETINN:
Sveiflusextettinn. DUUS HÚS:
Léttsveit Vesturlands og Big
Band Tónmenntaskólans.
GAUKUR Á STÖNG: Gammar.
FIMMAN: Engin óskalög og Blá-
ir Bossar. DJUPIÐ: Tríó Egils
B. Hreinssonar. ÓPERUKJALL-
ARINN: Kvartett Tómasar R.
Einarssonar. KRINGLUKRÁIN:
Kvartett Guðmundar Ingólfsson-
ar.
Þriðjudaginn 8. mai
Eiðistorgkl. 17.30: „Léttog
Ljúf“, Sinfóníuhljómsveit ís-
lands, stj. Páll P. Pálsson.
Norræna húsið kl. 20.30: Tón-
listarskólinn í Reykjavík, Vor-
tónleikar.
íslenska óperan kl. 20.30:
Styrktarfélag ísl. óperunnar,
ÓlafurÁrni Bjamason, tenor,
, Ólafur Vignir Alþertsson, pjanó,,
ísl. og erl. sönglög og óperuaríur.
Norrænir útvarpsdjassdagar,
HÓTEL BORG: Gammar og
Todmobil. FÓGETINN: Kvartett
Guðmundar Ingólfssonar. DUUS
HÚS: Big Band og Sextett Tón-
listarskóla FÍH. GAUKUR Á
STÖNG: Borgarhljómsveitin
(Carl Möller) FIMMAN: Súld.
DJÚPIÐ: Blúskvöld/Bláir Boss-
ar. ÓPERUKJALLARINN:
Kvartett Kristjáns Magnússon-
ar. KRINGLUKRÁIN: Tríó Egils
B. Hreinssonar.
Miðvikudaginn 9. maí
Norræna húsið kl. 12.30: Há-
skólatónleikar Kristín Sig-
tryggsdóttir, sópran, Hrefna
Eggertsdóttir, pianó, Lög e.
Dvorák og Joseph Marx.
Leikhús frú Emilíu, Skeifunni
3c, kl. 21.00: Óperasmiðjan,
Puccini: Suor Angelica, stj.
Hákon Leifsson.
Norrænir útvarpsdjassdagar,
HÓTEL BORG: Sveiflusextett-
inn oggestir. FÓGETINN: Súld.
DUUS HÚS: Borgarhljómsveitin
(Carl Möller). GAUKURÁ
STÖNG: Engin óskalög og Bláir
Bossar. FIMMAN: Jasssmiðja
Austurlands (Ámi Ísleifs)/Sext-
ettTónlistarskólaFÍH. DJÚPIÐ:
Kvartett Guðmundar Ingólfsson-
ar. ÓPERUKJALLARINN:
Gammar og Hljómsveit Eddu
Borg. KRINGLUKRÁIN: Kvart-
ett Reynis Sigurðssonar.
Fimmtudaginn 10. maí
Leikhús frú Emilíu, Skeifunni
3c, kl. 21.00: Óperasmiðjan,
Puccini: Suor Angelica, stj.
Hákon Leifsson.
Norrænir útvarpsdjassdagar,
HÓTEL BORG: Júpíters og Blá-
irBossar. FÓGETINN: Jass-
smiðja Austurlands og Sextett
Tónlistarskóla-Flil. DUUS .HÍJS:
Píanókvöld; meðal pianista Ámi
Elvar, ÓlaPúr Stephensen, Jón
Möller, Kjartan Valdimarsson,
Guðmundur Ingólfsson o.fl.
GAUKUR Á STÖNG: Gammar.
FIMMAN: Blúskvöld. DJÚPIÐ:
Tómas Einarsson tríó. ÓPERU-
KJALLARINN: Tríó Egils B.
Hreinssonar og Kvartett Reynis
Sigurðssonar. KRINGLUKRÁ-
IN: Borgarhljómsveitin (Carl
Möller). IÐNÓ kl. 21.00: Ellen
Kristjánsdóttir og hljóm-
sveit/Jukka Linkolla og hljóm-
sveit.
Föstudaginn 11. maí
Norræna húsið kl. 20.30: Tón-
skóli Sigursveins, nemendatón-
leikar — eldri nemendur.
Norrænir útvarpsdjassdagar,
IÐNÓ: Ole Koek Hansen og
hljómsveit, Hakan Werling og
hljómsveit.
Laugardaginn 12. maí
Langholtskirkjakl. 16.00:15 ára
afmælistónleikar — 250 flytjend-
ur, 7-17 ára; Skólakór Kársness,
Bamakór Kársnesskóla, Litlikór
Kársnesskóla, stj. Þórann
Bjömsdóttir. Harpa: Monika
Abendrot. Horn: Joseph Ognib-
ene og Lilja Valdimarsdóttir.
Flauta: Martial Nardeau.
Kontrabassi: Þórður Högnason.
Píanó: Egill B. Hreinsson og
Marteinn H. Friðriksson. Blönd-
uð efnisskráe. innlend ogerlend
tónskáld.
Listasafn Siguijóns kl. 14.30:
Tónskóli Sigursveins — burt-
fararprófstónleikar, Halldóra
Aradóttir, píanó.
Leikhús frú Emilíu, Skeifunni
3c, kl. 21.00: Óperusmiðjan,
Puccini: Suor Angelica, stj.
Hákon Leifsson.
Fólkvangur, Kjalarnesi, kl.
21.00: Mosfeilsskórinn, stj. Guð-
björg MagnúsdóU.ir, Gesflr —
Kór aldraðra úr Reykjavík.
Blönduð dagskrá, innlend og er-
lend lög.
Norrænir útvarpsdjassdagar,
HÓTEL BORG- Ole Kock Hans-
en og hljómsveit, Ellen Kristj-
ánsdóttir og hljómsveit, Jukka
Linkolla og hljómsveit, Hakan
Werling og hljómsveit.
Sunnudaginn 13. maí
Langholtskirkjakl. 20.30: fs-
lenska hljómsveitin, stj. Guð-
mundur Óli Gunnarsson, verk
e. Ives, Copland, Stravinsky og
Þorkel Sigurbjörnsson.
Leikhús frú Emilíu, Skeifunni
3c, kl. 21.00: Óperasmiðjan,
Puccini: Suor Angelica, stj.
Hákon Leifsson.
Horrænir útvarpsdjassdagar,
BORGARLEIKHÚSIÐ: Sam-
norræna stórsveitin, stj. Jukka
Linkolla.
Mánudaginn 14. maí
Gerðuberg kl. 20.30: Viðar
Gunnarson, bassi, Jónas Ingi-
mundarson, píanó, Lög e. Arna
Thorsteinssón, Schubert, Sjö-
gren og rússnesk tónskáld.
Þriðjudaginn 15. mai
Leikhús frú Emilíu, Skeifunni
3c, kl. 21.00: Óperasmiðjan,
Puccini: Suor Angelica, stj.
Hákon Leifsson.
Miðvikudagur 16. maí
Norræna húsið kl. 12.30: Há-
skólatónleikar, Elísabet Erlings-
dóttir, sópran, Selma Guð-
mundsdóttir, píanó. Lög e. Jo-
hannes Brahms.
Fimmtudaginn 17. maí
Háskólabíó kl. 20.30: Sinfóníu-
hljómsveit íslands, Beethoven-
tónleikar, eins. Sylvia Larson,
Sigriður E. Magnúsdóttir, Garð-
ar Cortes, Guðjón Óskarsson,
Söngsveitin Fílharmónía, stj.
Petri Sakari. Leonora-forleikur
nr. 3, aría „Ah Perfido”, Sin-
fónía nr. 9.
Fimmtudaginn 24. maí
Norræna húsið kl. 17.00: Stein-
arr Magnússon, tenór, Lára
Rafnsdóttir, píanó. Lög e. Schu-
bert, Schumann, Strauss, Sjö-
berg, Grieg, Eyþór Stefánsson,
Sigfús Einarsson og Tosti.
Laugardaginn 26. maí
Norræna húsið kl. 16.00: Tón-
leikar blásarakvintettsins
„Framtoningen” frá Svíþjóð.
Sunnudaginn 27. maí
Breiðholtskirkja í Mjódd kl.
20.30: RARIK-kórinn. Stj. Viol-
etta Smidova, undirleikari Pavel
Smid. Erlend og innlend lög.
Júní 1990
Föstudaginn l.júní
Borgarleikhús kl. 20.30: Setning
Listahátíðar; Sinfóníuhljómsveit
íslands, einl. Sigrún Eðvalds-
dóttir, flðla, stj. Petri Sakari.
Leifur Þórarinsson: Mót. Saras-
ate: Carmen-fantasía. Minkus:
Don Quixote.
Laugardaginn 2. júní
Háskólabíó kl. 17.00: Sinfóníu-
hljómsveit fslands, einl. A. Gavr-
ilov, píanó, stj. J. Kaspszyk.
Tsjajkovskíj' 1812 forleikur.
Rakhn\anínov: Paganini-til-
brigði. Beethoven: Sinfónía nr. 3.
Tilkynningar um tónleika
þurfa að hafa borist okktfr bréf-
lega eða í síma 29107 fyrir 23.
mánaðarins á undan. Skráin er
birt með fyrirvara urn breyting-
ar. Tónlistardeild Ríkisútvarps-
jns hefur óskað eftir að fram
komi, að lesið er beint upp úr
þessari skrá í útvarpsþáttum
deildarinnar.
Rut Magnússon og Kristín
Sveinbjarnardóttir.
Nýfundinn píandkonsert
eftir Franz Liszt
eftir RUNÓLF ÞÓRÐARSON
3. maí nk. verður frumfluttur í Chicago nýfundinn
píanókonsert eftir Franz Liszt. Flytjendur verða Jan-
ina Fialkowska og Chicago Symphony Orchestra
undir stjórn Kenneth Jean. Þar sem hér verður um
merkan tónlistarsögulegan viðburð að ræða, er við
hæfi að segja nokkuð frá bakgrunni þessa atburðar
og sögu þessa píanókonserts. Það er bandarísk
menntakona, Jay Rosenblatt, sem á heiðurinn af að
hafa fundið konsertinn og búið hann til flutnings.
Konsertinn virðist hafa verið fullbúinn úr hendi Liszts
haustið 1839 á sama tíma og frumgerðir píanókons-
erta hans nr. 1 og 2. Þetta sést meðal annars af
þeirri gerð af nótnapappír sérstakrar stærðar, er
Liszt notaði á þeim tíma fyrir alla þrjá píanókonsert-
ana.
Hljómsveitarhluti píanókonsertsins nr. 2 er hins
vegar sá eini, sem er dagsettur: Gombo (á Italíu),
13. sept. 1839. Annað atriði, sem rennir stoðum
undir þá staðreynd, að Liszt hafi átt í fórum sínum
þijá píanókonserta um þetta leyti, er setning í bréfi
Liszts til Tobiasar Haaslinger, nótnaútgefanda í
Vínarborg og forleggjara hans um þetta leyti. Hann
skrifar 24. desember, 1839 frá Pest, en hann var
þar við tónleikahald: „Af mér er allt það besta að
frétta, kæri, góði vinur Tobias. Innan fárra daga
mun ég skrifa þér lengra bréf, því fyrstu tónleikar
mínir eru nú á föstudag. En mér þætti vænt um, ef
þú vildir láta Carl senda mér til Pest eins fljótt og
hægt er Maometto fantasíuna og hljómsveitarradd-
irnar þijár (meðleikinn við hina þrjá nýju píanókons-
erta mína)...“ Ljóst er af þessu, að Liszt hefur átt
í fórum sínum um þetta leyti þrjú fullbúin verk fyrir
píanó og hljómsveit eftir sjálfan sig og hefur væntan-
lega ætlað að flytja þau á tónleikum sínum í Ung-
veijalandi, sem framundan voru. Af því fara hins
vegar engar spurnir, að svo hafi orðið, hvorki þá eða
síðar. Bæði var það, að yfirleitt var um einleik að
ræða (oft í blönduðum efnisskrám með söngvurum)
og svo hitt, að flytti hann verk með hljómsveit voru
það yfirleitt þekkt og kunn verk, svo sem Con-
certstuck op. 79 eftir Weber eða einhver píanókons-
erta Beethovens, því tími til æfinga var yfírleitt lítill
eða enginn og því nokkrum erfiðleikum bundið að
takast á við ný verk.
En hver urðu svo örlög þessara handrita og hvern-
ig stendur á því, að aðeins tveir þessara konserta
eru þekktir nú, þ.e. þeir píanókonsertar, sem við
þekkjum í dag sem nr. 1 í Es-dúr og nr. 2 í A-dúr?
Því er til að svara, að einhverra hluta vegna þá
dreifðist handritið að nýfundna konsertinum á nokkra
staði og er nú á þrem söfnum: Meginhlutinn er í
M.E. Saltikova-Schedrina Ríkisbókasafninu í Len-
ingrad. Þá er nokkur hluti þess í þýska þjóðarsafninu
í Nurnberg og loks eru ýmsar skissur og afrit af
píanópartinum með annarri hendi en Liszts í Goethe
und Schiller-Archiv I Weimar. í Leningrad hefur
meginhluti verksins því verið grafínn í áratugi eða
jafnvel eina og hálfa öld og það er ekki fyrr en ný-
lega sem tónvísindamenn utan Rússlands höfðu þar
aðgang til rannsókna. Ein skýring á því hvers vegna
handritið er í Rússlandi gæti verið sú, að Liszt hafi s
haft það í farteski sínu og skilið það eftir í St. Péturs-
borg eða hreinlega gleymt því þar, er hann var þar
á konsertferðalagi í maí 1842. Handrit frumgerðaiína
af Es-dúr og A-dúr konsertunum er að finna í
Goethe-Schiller Archiv í Weimar og með því að bera
saman þau handrit og handritið í Leníngrad er Jay
Rosenblatt viss um, að þar sé kominn þriðji píanó-
konSertinn sem Liszt talar um í bréfi sínu frá 1839,
sem fyrr er getið.
Hinn nýfundni píanókonsert er í Es-dúr eins og
sá sem við þekkjum sem nr. 1. Var það aðalástæða
þess, að það af hinum nýfundna konsert, sem er í
Weimar, var þar flokkað sem efni tilheyrandi hinum
Es-dúr konsertinum, þótt stefjaefnið sé annað, aðal-
lega af því að tóntegundin er sú sama (Es-dúr).
Hinn nýfundni konsert er raunar unninn upp úr
eldri tónsmíðum frá árunum 1824, er Liszt var 13
ára. Er þar um að ræða „Tilbrigði um eigið stef“ op.
1 frá árinu 1824 og „Deux morceaux" op. 4, líka ’
frá 1824. Á árunum 1836-39, er Liszt dvaldi í Sviss
og á Ítalíu með ástkonu sinni Marie d’Agoult, samdi
hann mikið af tónlist, m.a. frumgerðir verkanna
„Annees de Pelerinage, fyrstu gerð Paganini-etýð-
anna og fyrstu gerð Transcendental-etýðanna.
Síðastnefnda verkið er raunar unnið upp úr öðru
æskuverki „Etude en douze exercises" op. 5 og sama
virðist vera raunin með hinn nýfundna konsert.
Sem fyrr segir, hefur Jay Rosenblatt búið konsert-
inn til flutnings með því að raða saman handritunum
úr hinum þrem söfnum og styðjast jafnframt við
afrit píanópartsins, sem er í Weimar. Er ætlunin að
gefa verkið út á þessu ári hjá forlagi Editio Musica
í Budapest. Verður það gefið út sem „Konsert fyrir ^
píanó og hljómsveit í Es-dúr, op. posth”, til aðgrein-
ingar frá konsertinum nr. 1 í sömu tóntegund. Síðan
er alveg áreiðanlegt, að verkið á eftir að koma út á
geisladisk-og verður svo sannarlega forvitnilegt og
spennandi að heyra þetta æskuverk hins mikla píanó-
snillings meir en 160 árum eftir tilurð þess.
Höfundur er verkfræðingur og áhugnmaður um
tónlist.