Morgunblaðið - 04.08.1990, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. ÁGÚST 1990
B 3
Myndin er af Kölska á fjósbitanum, teiknuð af Gunnari Karlssyni.
Dr bókinni Púkablístran og fleiri sögur.
byggju yfir dularmagni, sem okkur
er nú óskiljanlegt. Tákn tungumáls-
ins tengdust ekki merkingarmiðum
sínum á tilviljunarkenndan hátt,
eins og nú er talið. Þau lýstu ekki
aðeins ytri fyrirbærum, heldur
höfðu þau bein áhrif á veruleikann;
lýsingargildið var aðeins ysta borð-
ið. Það var ekki gerður greinannun-
ur á tungumáli og raunveruleika
með líkum hætti og nú tíðkast, orð-
in voru — eða gátu verið — á ein-
hvern hátt óaðskiljanleg fra því, sem
vísað var til. Þessi málskilningur
kom beinlínis fram í trú manna á
orðgaldur; áhrínsorð, bölbænir,
kraftaskáldskap.
Þessi viðhorf til tungumálsins
minna að ýmsu leyti á málspeki
endurreisnartímans í Evrópu, en
hann náði fram á 17. öld. Hun
byggðist á því, að tungumálið hefði
í upphafi verið „gegnsætt". Guð
skapaði heiminn af orði sínu; orðið
og sköpunin eru óaðskiljanleg, tung-
umálið og veruleikinn eru eitt. Hins
vegar var sagt, sundraðist málið í
ólíkar þjóðtungur eftir atburðina í
Babel. Þá glataðist hin upphaflega
samsömun, málið firrtist uppruna
sinn. Þessar hugmyndir eiga sér
nokkra hliðstæðu í viðhorfum ís-
lenskrar alþýðu áður fyrr. Því var
trúað að kraftaskáld og galdramenn
byggju yfir þekkingu sem öðrum
væri hulin, þekkingu á upphaflegum
mætti táknsins. Þeir gátu a.m.k.
tengt tungumál sitt því sem vísað
var til, breytt á þann hátt eðlilegri
framvindu, numið náttúrulögmál úr
gildi. Orð þeirra voru jafngild gern-
ingi; huglægt ferli og hlutlægur
verknaður féllu saman í „athöfn“,
sem ekki lýtur nútímaskilgreiningu.
Máttur orðsins birtist í allri sinni
dýrð. Og það mátti bæði nota hann
til góðs og ills, sóknar og varnar,
helgunar og saurgunar; hann var
hryllilegur og undursamlegur í senn.
Þessi trú lifði lengi, langt fram
yfir siðaskipti, kannski fram á okk-
ar öld. Raunar má segja að ofsókn-
ir kirkjunnar gegn veraldlegum
skáldskap hafi að hluta átt upptök
sín í þessu viðhorfi, — að tungumál-
ið væri sköpunarafi, einkum skáld-
málið. Að þessu leyti fylgdi hver öld
í spor annarrar, þótt einstök tjáning-
arform breyttust með tímanum.
Skáldið var handhafi leynilegs
vaids, sem lögmál kirkjunnar náði
ekki til. Það gat með orði sínu end-
urskapað sköpunarverkið, raskað
tilveruskipan, sem innblásin var af
orði Guðs. þegar á leið var því allur
orðgaldur tengdur djöfullegri gáfu,
skorður. Núna brutust þessar grein-
ar úr ijötrum kristindómsins og
mynduðu sérstök þekkingarsvið
með eigið tungutak: læknisfræði,
náttúrufræði', stjórnvísi, hagfræði —
og skáldskapur. Guðfræðin varð
jafngild öðrum greinum mannlegrar
þekkingar; sannleikurinn reyndist
hafa þúsund andlit. í þessu umróti
ritaði Eggert formála sinn, sem í
raun var byltingarkennd yfirlýsing.
Leggur hann áherslu á að skáld-
skaparlistin sé æðsta stig mælskuk-
únstarinnar. Að hans dómi er til-
gangur hennar og nytsemi fólgin í
því að „hræra mannleg hjörtu og
draga þau til samsýnis sér“. Jafn-
framt snýst hann gegn orðhengils-
hætti rímnaskálda og setur tilfinnin-
gatjáningu ofar dýrleika í formi;
skáldið á að tjá sína meiningu þótt
það bijóti gegn viðteknum bragvenj-
um. Fullkomið skáld er gætt þremur
höfuðgáfum að hyggju Eggerts,
hagmælsku, andríki og smekk. Af
þeim er sú þriðja mikilvægust. Telur
Eggert að fæstir eigi með öllu ski-
lið skáldsnafn. Sumir kveða létt og
liðugt en skortir efni og andagift;
aðrir hafa voldugt ímyndunarafl en
vantar hagmælsku; þeir þriðju hafa
í senn auðuga andagift og orðgnótt
en kveða stirt; hinir íjórðu hafa allt
þetta til að bera en skortir „herra-
dæmið sjálft“, skáldlega smekkvísi.
Hugmyndir Eggerts voru bylting-
arkenndar að því leyti að höggvið
er á samband skáldskapar og guð-
fræði; bókmenntirnar verða að
formrænum merkingarheimi, er
sækir fyrirmyndir sínar í raunveru-
legt líf, tilveru manneskjunnar, stað
hennar og stund, en ekki í fornan,
heilagan texta; maðurinn sem slíkur
verður að viðfangsefni skáldskapar,
sálarlíf hans og reynsluheimur. Lýsa
átti mannlegum geðsveiflum af
fullri einlægni þótt það bryti í bága
við siðakerfi samtímans; hið
hneykslanlega átti erindi í skáldskap
að dómi Eggerts, það sem áður var
þagað um eða bannfært, — kynferð-
ið, lostinn og kvölin, reynsla holds-
ins, örvæntingin. Svipuð viðhorf
koma fram hjá Benedikt Gröndal
eldri í formála hans að Musteri
mannorðsins 1790. Rímnakveð-
skapurinn hafði einkennst af ófijó-
um endurtekningum, þungum brag-
arháttum, vandskildum kenningum,
hortittum og orðaprjáli sem kæfðu
hugsunina, tilfinninguna. Nú var
nauðsynlegt að skapa skáldmál, sem
miðlað gæti kenndum og skynjunum
einstaklingsins; sjálfsverunni skyldi
brotin leið úr fjötrum ópersónulegs
tungutaks með stoð nýrra fyrir-
mynda, — forns skáldskaparmáls,
daglegs talmáls. Orðræða snillings-
ins var að verða til.
Hugmyndir Eggerts og Benedikts
bjuggu vopnin í hendur Jónasi, sem
varð fyrsta „fullkomna skáld“ 19.
aldar, og kannske hið eina. 1 bók-
menntasögum er honum gjarnan
lýst sem einskonar töfraveru, skap-
andi risasjálfi, sem flæðir yfir fortíð
og framtíð íslenskrar menningar.
Engin ástæða er til að gera lítið úr
skáldgáfu Jónasar, sem var stór-
fengleg, en jafnóþarft er að gera
of mikið úr henni. Ljóð hans eru til
marks um að listbrögð höfðu breytt
um stöðu í íslenskri ljóðlist. Mynd-
málið sem verið hafði undirsett í
rímurn varð að drottnandi listbragði
í nýrri tegund orðræðu; bragarhátt-
urinn þjónaði nú hinu myndræna
öndvert því sem áður var. Hér var
um kerfisbreytingu að ræða, til-
færslu innan kerfis, er stafaði að
nauðsyn í bókmenntunum sjálfum,
en ekki snilligáfu Jónasar. Breyting-
in var óumflýjanleg, af því að brag-
list rímnanna hafði glatað skáldleg-
um áhrifamætti sínum.
Jónas endurskapaði ekki íslenska
ljóðlist af sjálfsdáðum eins og ráða
má af bókmenntasögum, heldur þró-
aði hann fram hugmyndir, sem þeg-
ar voru komnar fram á íslenskum
vettvangi; það var í sjálfu sér búið
að hugsa texta hans áður en þeir
voru ortir. Þjóðernisbaráttan var að
heijast fyrir alvöru um þetta leyti;
það þurfti að rækta einsleitt mál,
eitt mál, koma skipulagi á óreiðuna;
íslenskt vald var óhugsanlegt án
íslensks tungumáls. Málfar rímna
og lausamál 18. aldar þóknuðust
ekki pólitískri nauðsyn tímans. Það
varð t.d. að útiloka kanselístílinn,
sem einkenndist af dönskuslettum,
útlenskulegri orðaröð, lotulangri og
flókinni setningaskipan. Slíkur stíll
þótti til marks um sorakennt tungu-
mál, málræna saurgun, útlent vald.
Þessi hreyfing stefndi að þjóðlegri
samsömun í gegnum tungumálið;
mótuð var goðsögn um hreint mál
og óhreint, — málnotkunin varð að
siðfræðilegu vandamáli. Segja má
að skáldskapur Jónasar hafi verið
afsprengi þessarar hreyfingar.
Hann var í senn bókmenntaleg og
pólitísk nauðsyn.
4
Eins og ráða má af framansögðu
hef ég litla trú á snilligáfu, eins og
hún er yfirleitt skilgreind. Einstakir
bókmenntatextar eru ávallt háðir
listrænu textasamhengi, sem er
hluti af menningarlegri orðræðu
síns tíma. Öll erum við á valdi tung-
umáls, sem nær ógerlegt er að kom-
ast út fyrir. Samt sem áður er sköp-
unargáfan staðreynd. Þeir menn
voru jafnvel til, sem skipt gátu sköp-
um fólks og kveðið djöfulinn til helj-
ar, kraftaskáldin góðu. Nu á dögum
þykja þau fjarstæður, af því að við
höfum einhvern veginn lokast inni
í skertu tungumáli, fötluðu tungu-
máli, heimi lýsinga og formgerða.
Allt fram á 18. öld virðist því
hafa verið trúað hérlendis, að orð
vart kreólum og enskumælandi
fólki. í Vakningunni rekumst við á
Akadíumenn og er framburður
þeirra á frönsku hægur og drafandi
í samanburði við hraðan framburð
kreólanna. Akadíumennirnir eru
sjómenn og bændur og rækta auk
þess sérstæða þjóðsagnahefð.
Árið 1882 lést Oscar Chopin úr
hitasótt. Kate hélt kyrru fyrir í Clo-
utierville um fárra ára skeið og
hélt búskapnum gangandi en ákvað
síðan að flytja aftur til St. Louis
þar sem móðir hennar bjó. Frú
O’Flaherty dó hins vegar skömmu
síðar þannig að Kate var skyndilega
einstæð sex barna móðir án náinna
aðstandenda.
En hún lét ekki bugast. Að
áskorun frá heimilislækni fjöl
skyldunn ar byrjaði hún að skrifa
smásögur og brot sem byggð voru
á reynslu hennar í Louisiana. Hún
þótti lýsa lífinu í Suðurríkjunum á
raunsannan og fagran hátt og
tókst að fá smásögurnar birtar í
flestum virtustu tímaritum Banda-
ríkjanna á næstu tíu árum. Fyrsta
bók hennar var hins vegar skáld-
saga, At Fault (1890), en í kjölfar-
ið fylgdu tvö smásagnasöfn, Bayou
Folk (1894) og A Night in Acadia
(1897).
að eina sem fór fyrir brjóstið á
sumum lesenda þessara verka
voru óstýrilátar kvenhetjur sem
skutu upp kollinum af og til. Smá-
sagan „Story af an Hour“ segir til
dæmis frá einni klukkustund í lífi
eiginkonu sem fregnar að maður
hennar hafi látist í járnbrautar-
slysi. Fyrst er hún felmtri slegin
en eftir því sem líður á þessa
klukkustund áttar hún sig á að lífið
bíður hennar með ótal tækifærum.
Hun fyllist nýjum þrótti. í lok þess-
arar stundar vindur eiginmaðurinn
sér inn um útidyrnar og í ljós kem-
ur að dauðafregnin var á misskiln-
ingi byggð. Eiginkonunni verður svo
mikið um að hún deyr úr hjarta-
slagi, eða eins og læknarnir orða
það, úr „banvænni gleði“.
Kate Chopin átti í nokkrum
vandræð um með að finna
útgefanda að þess ari kaldhæðnu
smásögu og sama máli gegndi um
handrit hennar að Vakningunni,
sem var að endingu gefin út hjá
bókaforlagi norður í Chicago.
Skáldsögunni má skipta í tvo meg-
inhluta. Sá fyrri gerist á sumardval-
arstað við sjóinn, skammt sunnan
við New Orleans, þar sem Pontelli-
er-hjónin dvelja ásamt sonum sínum
tvteimur. Edna Pontellier kynnist
þarna kreólamenningunni af eigin
raun og nýtur sérstaklega samvista
við kreólann, Robert Lebrun, sem
er ungur og einhleypur. Síðari hluti
verksins gerist í borgaralegu um-
hverfi New Orleans, þar sem Edna
reynir að endurskapa þann ævintýr-
ablæ sem hún hefur kynnst á sum-
ardvalarstaðnum. Spurningin er
hvort hún geti fundið lífi sínu viðun-
andi sögulok.
Enda þótt sumir lesendur hrós-
uðu Chopin fyrir listræna hæfileika
þótti þeim flestum að Vakningin
bæri siðferðiskennd hennar slæmt
vitni. „Þetta er ekki uppbyggilegt
verk,“ varð gagnrýnanda að orði.
Annar lýsti því yfir að Edna Pont-
ellier „gerði sér enga grein fyrir
að skylda móður við börnin sín
væri langtum mikilvægari en full-
næging fýsna sem reynslan hefði
kennt henni' að væri í eðli sínu
hverful“.
Og þar sem afstaða Chopin til
Ednu var óviss hlaut höfund
urinn engu vægari dóm en sögu-
hetjan. „Vinir“ og útgefendur Kate
Chopin sneru við henni baki. Hún
lést árið 1904.
hvort sem hann var notaður í góðu
skyni eður ei.
í huga nútímafólks er tungumálið
safn merkja og nafna, sem fest eru
við einstök fyrirbæri á reglubundinn
eða handahófskenndan hátt. í með-
förum kraftaskáldsins verða þessi
nöfn að töfratáknum, sem upphefja
mörk vitundar og veruleika; hin
leyndu vensl orðs og reyndar, sam-
eiginleg verund þeirra, töfraskrift
heimsins, birtist okkur. Það var
ekki fyrr en um 1800 sem tungu-
málið glataði þessari vídd í huga
fólks. Það takmarkaðist smám sam-
an við að lýsa og sundurgreina, glat-
aði mætti sínum; gerningurinn vék
fyrir lýsingunni, sem kjarni máls.
T
Áður er vitnað í gamla sögn um
Hallgrím Pétursson. Hún leiðir í ljós
það sem að framan er sagt. í heimi
þjóðsögunnar er orðið ekki greint
frá því sem það vísar til. Merking
þess og merkingarmið eiga sér sam-
eiginlegan þátt, þar sem verknaður
og hugsun falla saman. Þjóðsagan
, einkennist annars af ákveðnum tví-
skinnungi, enda varð hún til á hvörf-
um tveggja menningarkerfa. Ann-
ars vegar speglar hún aðdáun al-
þýðu á andhita og orðkynngi skálds-
ins; hins vegar kemur fram siðferði-
leg fordæming kirkjunnar, — skáld-
ið gengur of langt, brýtur ákveðin
mörk, og er refsað í samræmi við
það. Þannig missti séra Hallgrímur
gáfu sína með öllu eftir tófudrápið,
en hét því fyrir sér, að hann skyldi
yrkja eitthvað Guði til lofs og dýrð-
ar, ef hann veitti sér gáfuna aftur.
Framhald þjóðsögunnar er um
'margt einkennilegt. í bókmennta-
sögum er séra Hallgrími skipað til
sætis með snillingum vegna sálma
hans og andlegra kvæða. Menn
hafa jafnvel dregið í efa að tófuvís-
an sé eftir hann. Hun þykir ekki
nógu fín fyrir snillinginn; það er
ekki skáldskapur að tarna, Kol-
beinn! Þjóðsagan beitir annarri
mælistiku. Samkvæmt henni er það
tófuvísan sem ber stórskáldinu
vitni, en ekki Passíusálmarnir. Eða
má ekki lesa það úr framhaldi þjóð-
sögunnar: Leið svo og beið þangað
til um haust eitt eða veturinn fyrir
jól að fara átti að hengja upp ket
í eldhúsi. Var vinnumaður prests
að því og fór hann upp á eldhúsbi-
tann og seildist þaðan með ketið
upp á rárnar. Enginn var til að
rétta vinnumanninum krofin nema
prestur. Þá segir prestur: Talaðu
nú eitthvað til mín, því nú finnst
mér gáfan vera að koma yfir mig.
Vinnumaðurinn segir þá: Upp, upp
og átti við það, að prestur skyldi
rétta sér upp fallið. Greip prestur
þá andann á lofti, snerist í hálfhring
og mælti af munni fram: Upp, upp
mín sál og allt mitt geð.
Áður en Vakningin kom út höfðu
bandarískir höfundar á - borð við
Theodore Dreiser og Stephen Crane
gert ósiðlátar konur að söguhetjum
og komist upp með það. Óvíst er
hver viðbrögð lesenda hefðu orðið
við skáldsögu Chopin ef hún hefði
verið karlmaður eða búið í Norð-
urríkjunum. Helstu fyrirmyndir
hennar voru hins vegar franskir
karlhöfundar á borð við Fiaubert »-
og 'Maupassant, sérstaklega sá síð-
arnefndi sem Chopin lýsti með eftir-
farandi orðum: „Hér var á ferðinni
maður sem hafði sloppið undan
hefð og kvöðum, sem hafði fallið
inn í sjálfan sig og litið á lífið í
gegnum sína eigin tilveru með eigin
augum; og sagði okkur á hreinskil-
inn og einfaldan hátt frá því sem
hann sá.“
essi sami eiginleiki Chopin, að
hundsa hefð og kvaðir, batt á
sínum tíma enda á feril hennar sem
höfundar, en er nú einn þeirra höf-
uðkosta sem nútímalesendur finna
á verkum hennar. Við njótum þess
að lesa einfaldan en um leið marg-
ræðan stíl Chopin sem öðru fremur
túlkar munúðarkenndina og þær
mótsagnir lífs og drauma sem hafa
vald á mörgum sögupersónum
hennar.
enskumælandi karlmenn í Suð-
urríkjunum á þessum tíma. Konurn-
ar höfðu til dæmis nokkurt frelsi
til að þroska listræna hæfileika
sína. Að auki leiða menn getum að
því að óvenju slæmt samband for-
eldra Oscars hafi gert hann næm-
ari fyrir þörfum og þrám konu
sinnar.
Annars átti Kate Chopin
snemma fullt í fangi með að
hugsa um börn þeirra hjóna, sem
fæddust hvert af öðru á næstu
árum, fimm drengir og ein stúlka.
Það skyggði nokkuð á barnalánið
að sjálfstæður atvinnurekstur Os-
cars gekk illa og neyddist fjölskyld-
an til að flytja frá New Orleans út
í sveit, í þorpið Cloutierville í Nat-
chitoches-héraði, þar sem Oscar hóf
verslun og ræktaði bómull í smáum
stíl.
Á þessum slóðum kynntist Kate
nýjum hópi frönskumælandi Banda-
ríkjamanna, svonefndum Akadíu-
mönnum. Þeir höfðu upphaflega
flutt frá Frakklandi til fylkisins
Akadíu á austurströnd Kanada, sem
nú er nefnt Nova Scotia. Þegar
Bretar náðu þarna völdum árið
1755 fluttust margir þessara
frönskumælandi íbúa til Louisiana
og héldu sérkennum sínum gagn-