Morgunblaðið - 09.02.1991, Qupperneq 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. FEBRÚAR 1991
MYRKIR MUSIKDAGAR
Samtímatónlist verður að
hafa eitthvað
- segir Rolf Gupta sem stjórnar
tónleikum Caput-hópsins
CAPUT-hópurinn leikur sanitimatónlist eftir íslensk og erlend tón-
skáld á tónleikum í Islensku Operunni næstkomandi mánudags-
kvöld. Rúmleg-a tvítugur Norðmaður, Rolf Gupta, stjórnar flutningi
á verkum eftir Jannis Xenakis, Lárus H. Grímsson og Kaiju Saaria-
ho, en auk þess verður flutt verk eftir Jónas Tómasson og einleiks-
verk fyrir fagott, eftir Gupta.
nýttað segja
Morgunblaðið/Einar Falur
Rolf Gupta, til hægri, ásamt félaga sínum Brjáni Ingasyni fagott-
leikara, sem leikur einleiksverk hans á tónleikunum á mánudags-
kvöldið.
Rolf Gupta kemur frá Kristian-
sand í Noregi. Hann byijaði
að læra á píanó en færði
sig yfir á orgel og lauk einleikara-
prófi í kirkjutónlist. Hann lagði
síðan stund á tónsmíðar í Osló um
hríð, síðasta vetur var hann í Amst-
erdam að nema hljómsveitastjórn
og samtímis var hann, og er, nem-
andi í Síbelíusar-akademíinu í Hels-
inki. Bijánn Ingason fagottleikari,
sem leikur einleiksverk Guptas á
tónleikunum, er skólafélagi Rolfs;
var með honum í skóla í Osló og
einnig í Amsterdam í fyrravetur.
Meðal annars fyrir milligöngu hans
er Gupta hingað kominn til að
stjórna á tónleikunum. „Það er
einnig UNM, Ung Nordisk Musik,
að þakka,“ segir Rolf. „í gegnum
þann félagsskap hef ég kynnst ailn-
okkrum Islendingum. Þá hef ég
stjórnað flutningi á verki eftir
Ríkharð Friðriksson í Osló, svo ég
tengist íslandi á ýmsan hátt. Ég
hef verið meðlimur í norsku UNM-
nefndinfii í nokkur ár, en UNM éru
samtök sem eru ákaflega mikilvæg
fyrir tónlistarlíf á Norðurlöndum.
Þau standa fyrir víðtækri samvinnu
milli þjóðanna á tónlistarsviðinu."
Bijánn segir að Caput-hópurinn
hafi nú komið saman í nokkur ár.
Ungir tónlistarmenn sem eru við
nám erlendis, hafa hist hér heima
í leyfum og leikið saman. Þannig
er fjöldi þátttakenda breytilegur
milli tónleika. Starfið hefur eflst
með árunum, því margir eru í námi,
og hafa komið heim úr námi; mikil
uppsveifla er í tónlistarlífinu.
„Þetta er vitaskuld hrein hug-
sjónamennska, hljóðfæraleikararnir
leggja mikla ólaunaða vinnu á sig,
svo þetta hlýtur að vera skemmti-
legt. Og hljóðfæraleikararnir eru
mjög góðir,“ segir Rolf.
- Er hljómsveit eins og Caput
góður vettvangur til að koma verk-
um ungra tónskálda á framfæri?
„Alveg tvímælalaust," segir
Bijánn. „Þessi hópur hefur auðveld-
að ungum tónskáldum mikið að fá
verkin sín flutt, áhugasamir flytj-
endur er það sem þarf.“ Rolf bætir
við að á íslandi sé ótrúlega mikið
af góðum og efnilegum tónskáldum,
miðað við höfðatölu: „Og það er
ákaflega mikilvægt að tónskáld
hafí tækifæri til að heyra verkin
sín leikin af hljómlistarmönnum.
Sum ungu íslensku tónskáldanna
eru að ná alþjóðlegum mælikvörð-
um í list sinni, og þau verða að fá
verkin sín leikin hér heima, áður
en þau reyna fyrir sér með þeim
erlendis. Hópar eins og Caput, sem
helga sig flutningi samtímatónlist-
ar, eru þessvegna mjög mikilvægir.
Tónverkin eru vissulega ekki öll
jafn góð, en það verður að leika
þau til að komast að því. Þá er
hægt að sjá hvað er gott og hvað
vont, og höfundamir geta þróað
áfram það sem gott er og betrum-
bætt það.
Nútímatónlist, eins og við leikum,
er vissulega sérstök. Hún krefst oft
mikilla öfga. Hún er erfíð og þarfn-
ast einbeitingar. Að mörgu leyti er
erfiðara að leika hana en þá
sígildu."
- Þú talar um að nútímatónlist
sé gjarnan tilraunakennd. Hveiju
sækist þú eftir þegar þú semur tón-
list?
„Ég held að öll tónlist sem hefur
lifað með tímanum, hafí verið til-
raunakennd á einhvem hátt þegar
hún var samin. Sem tónskáld er ég
ekki að semja tónlist til að hafa
hana tilraunakennda. Ég vil bara
ekki endurtaka margnotaða orða-
leppa, maður verður leiður á því
og orðin tapa merkingu sinni. Tón-
skáld verður að reyna að segja eitt-
hvað nýtt - og umorða gömlu hlut-
ina á nýjan hátt. Þessu má líkja
við að þegar Bandaríkjamenn sendu
menn til tunglsins, þá víkkuðu þeir
heiminn gríðarmikið út. Eins reyna
tónskáld að víkka út heim tónlistar-
innar ... kannski til að uppgvöta
hvað er þar þegar.“
- Þú leggur stund á nám í hljóm-
sveitastjórn. Hefur þú fengið mörg
tækifæri til að spreyta þig á þeim
vettvangi?
„Já, og hef aðallega stjórnað
flutningi á samtímatónlist, og síðan
gamalli tónlist - fram að Mozart.
Rómantísk tónlist þarfnast stærri
hljómsveitar og hana hef ég ekki.
Ég byijaði að stjórna í tónsmíða-
náminu; þar var mikið samið og það
þurfti að flytja verkin. Einhver
þurfti að sjá um það.“
- Hvað um verkin sem þú stjórn-
ar flutningi á á tónleikunum á
mánudaginn?
„Já, verkið eftir Xenakis er nýtt,
skrifað 1989. Samið sérstaklega
fyrir einhveija gríska daga í Lon-
don. Eins og ætíð í verkum hans,
er það fullt af einhverskonar tónlist-
arlegum öfgum. Það er eins og
blanda af ruddaskap og sveigjan-
leika. Þetta er minn skilningur á
því. Það er mjög erfitt í flutningi,
og Bryndís Halla Gylfadóttir leikur
einleik í því. Á seinni hluta þessar-
ar aldar hefur Xenakis líklega verið
einhver mesti áhrifavaldurinn af
tónskáldum á yngri kynslóðina.
Allir hafa þurft að tengjast honum
á einn eða annan hátt.
Kaija Saariaho er finnsk, á fer-
tugsaldri, og ég myndi segja að
ásamt Magnusi Lindberg sé hún
fremst í flokki ungra tónskálda í
heimalandi sínu. Hún semur tónlist
sem er ákaflega falleg; allt að því
impressjónísk. Mér finnst hún
tengjast franskri arfleifð, Debussy
sem dæmi. Hún vinnur mikið með
rafeindatækni, svokallaða „spectr-
al“-tónlist. Þróunin í rafeindatækni
hefur gert okkur kleift að skyggn-
ast inn í^yfirtóna ýmissa og ólíkra
hljóða. Utkoman eru hljóð sem
hljóma ákaflega náttúrulega. Marg-
ir standa í þeirri trú að öll ný tón-
list sé ljót, en þetta er tónlist sem
er mennsk á einhvern hátt; með
skínandi og bjart yfirbragð.
Þriðja verkið sem ég stjórna er
„Frískir menn og fúlar meyjar",
eftir Lárus Grímsson. Það er einnig
mjög skemmilegt; eins og sambland
af stórsveit og mínimalisma. Efnis-
skráin samanstendur því af mjög
mismunandi verkum, sem sýna að
tónlist síðustu tíu ára er marg-
breytileg og ólík. Þar að auki verða
flutt tvö önnur verk, eitt eftir Jónas
Tómasson og síðan sólóverkið mitt
fyrir fagott, en það er hluti af ball-
ett sem ég samdi fyrir tvær norsk-
ar stúlkur sem dansa í Amsterdam."
- Það er mikil vinna sem liggur
bakvið þetta hjá flytjendunum.
„Já, hún er mjög mikil,“ segja
félagarnir; „sumir taka þátt í mörg-
um uppákomum á Myrkum músík-
dögum, og sú staðreynd að þeir
taka þátt í allri þessari vinnu, án
þess að fá greitt fyrir, hlýtur að
sýna að þeir hafa gaman af því og
kunna að meta tónlistina."
- efi
IANNIS XENAKIS
OG HLJÓÐ HEIMSINS
eftir Atla Ingólfsson
PLATÓN taldi tónlistina og arkitektúr æðstar lista, markmið þeirra
væri að birta þau hreinu form og hlutföll sem standa að baki öllu
sem við skynjum. Þær hæfu sig þannig yfir skynjunina, þótt þær
bærust okkur gegnum skynfærin.
Starf tónskáldsins líkist raun-
ar í mörgu, iðju arkitekts-
ins. Eins og tónskáldið, sit-
ur arkitektinn tímunum saman við
borð sitt og skipuleggur, reiknar
út, dregur upp útlínur að verki sem
ekki verður til í eiginlegum skiln-
ingi, fyrr en löngu eftir að hann
hefur lokið vinnu við það. Tónskáld-
ið heyrir tónverkið og arkitektinn
sér húsið aðeins eftir að sjálf sköp-
unin hefur átt sér stað. (Þess má
geta að á frönsku heitir frumflutn-
ingur tónverks „création", eða
sköpun!) Meðan á vinnunni stendur
verða þeir að treysta innsæinu,
innra eyra og auga og byggja verk
sitt að auki á traustum rökum og
útreikningum svo byggingin standi.
Rökin verða á einhvem hátt að
tryggja að hugmyndin hangi sam-
an, óháð skynjuninni, því þegar
verkið er loks spilað og húsið er
byggt er orðið um seinan að breyta
þeim.
Tónskáld nota iðulega hugtök
eins og rými, vídd, lárétt og lóðrétt,
í umfjöllun um verk sín, þótt upp-
runalega eigi þessi hugtök aðeins
við um sjáanlega hluti en ekki hljóð.
Að sama skapi á arkitektinn það
til að tala um samspil eða samhljóm
í formum bygginganna, sem vita-
skuld spila hvorki né hljóma í raun
og veru. Þannig virðist önnur listin
oft leita hinnar.
Þrátt fyrír þetta eru arkitektúr
og tónlist ólíkar hvað aðferðir varð-
ar. Það gefur augaleið að við mun-
um aldrei geta teiknað tónlist eða
leikið byggingar. Þó hefur tónskáld-
inu Iannis Xenakis tekist að veikja
mörkin þama á milli.
Xenakis er grískur að uppruna
og rit Platóns standa honum nærri,
sem og aðrar forn-grískar bók-
menntir. Ófá verka hans eru sprott-
in af textum eða hugmyndum gull-
aldarinnar, og flest bera þau grísk
heiti. Þótt einhver hafí sagt um
Xenakis að hann væri í raun Forn-
Grikki sem villst hefur inn í nú-
tímann, em hin grísku áhrif aðeins
einn liður í fjölskrúðugri persónu
hans. Þeirri persónu verða nú gerð
nokkur skil.
Andspyrna
Iannis Xenakis fæddist í Rúm-
eníu af grísku foreldri árið 1922.
Hann gekk í skóla í Grikklandi og
innritaðist árið 1940 í verkfræði-
nám í Aþenu. Á stríðsámnum tók
hann þátt í andspymunni gegn
setuliði Þjóðveija og síðar gegn
Bretum. í janúar 1945 særðist hann
alvarlega í átökum andspymupnar
við breska skriðdrekasveit og missti
annað augað. Á endanum þurfti
hann að flýja land og árið 1947
baðst hann hælis í Frakklandi sem
pólitískur flóttamaður. Heima fyrir
hvíldi á honum dauðadómur.
I París fékk Xenakis starf á
vinnustofu Le Corbusiers, arki-
tektsins fræga. Þar fékkst hann við
að reikna út teikningar meistarans,
en óx um leið ásmegin í byggingar-
listinni. Á sama tíma gerði hann
sér grein fyrir því mikilvægi sem
tónlistin hlyti að hafa í lífí hans.
Einhveija undirstöðumenntun í tón-
list hafði hann að heiman og leitaði
nú fyrst til Dariusar Milhands og
kynntist síðan Messiaen í tímum í
konservatoríinu 1950-1952.
Fyrstu verk Xenakis em tveir
tugir smálaga fyrir píanó sem ekki
hafa verið gefín út, enda um eins
konar tónsmíðaæfíngar að ræða.
Þessi lög hefur hann sýnt leiðbein-
endum sínum. Sagt er að Messiaen,
sem þótti strangur kennari, hafí
tekið verkfræðingnum unga opnum
örmum, þótt verkin væru ekki
hnökralaus og beðið hann fyrir alla
muni að varðveita ferskleikann og
frumkraftinn sem í verkunum bjó.
Xenakis skyldi ekki leggja sig um
of eftir að tileinka sér leikreglur
annarra, heldur nálgast tónlistina á
eigin hátt. Sterkur fmmleiki, þekk-
ing á stærðfræði, efnafræði, eðlis-
fræði, stjörnufræði, byggingarlist
og bókmenntum, fordómaleysi og
hugrekki, gátu síðan af sér þá sér-
stæðu list sem Xenakis er þekktur
af.
Skeytingarleysi hans um viðtekin
gildi og blekkingar tónlistarheims-
ins er þvílíkt að sumir telja hann
eina dæmið um næfista í tónlist,
þrátt fyrir flóknar aðferðir hans.
Aðrir hafa líkt tónlist hans við fá-
vismann í málaralistinni, sem í lita-
notkun gekk vísvitandi gegn
ríkjandi smekk.
Strik verða að hljóðum
Xenakis hafði kynnt sér tólftóna-
tæknina og seríalismann en þótti
tónlistin vera þar á villigötum, því
enginn heyrði í raun þær seríur sem
verkin byggðust á. Hann gerði þó
eigin kannanir á samspili hinna tólf
tóna. Eitt sitt situr hann við blað
með ólíkum hljómum og dregur
línur á. milli þeirra, til að kanna
ólíkar leiðir til að útsetja þá. Eftir
nokkra hríð verður honum litið á
blaðið í heild sinni, þakið þessum
línum, og hugkvæmist þá að hægt
er að spila sjálfar línurnar á milli
nótnanna með því að renna fingrum
eftir strengjum strengjahljóðfær-
anna; leika „glissando".
Línurnar einar gátu orðið efni í
tónverk, en til að koma skipulagi á
þær dugðu ekki lengur reglur sem
giltu um stakar nótur. Hér þurfti
aðferðir stærðfræðinnar og arki-
tektúrsins. Árið 1955 verðurþannig
til fyrsta stærra verk Xenakis,
Metastasis fyrir hljómsveit. Fyrsti
og síðasti hluti verksins eru bygg-
ingar úr samfelldum línum sem
strengirnir leika, en miðhlutinn
líkist meira tónlist seríalista.
Metastasis er fyrsta dæmið um
tónverk byggt á reglum arkitekt-
úrs. Reyndar notaði Xenakis verkið
sem grunn að hönnun sýningar-
skála Philips-fyrirtækisins, sem Le
Corbusier fól honum fyrir heims-
sýninguna í Brussel árið 1958.
Er skemmst frá því að segja að
verkið var sem köld vatnsgusa á
hlustendur hátíðarinnar þar sem
það var frumflutt. Hér var komin
auðgripin tónlist sem þó var jafnvel
nýstárlegri en annað sem á þeim
dögum heyrðist. Hún varð ekki skil-
greind nema sem hljóðmassi sem
fylgdi ákveðnum reglum og stóð
af henni kraftur sem hlaut að vekja
viðbrögð. Þetta var tónlist sem
menn annaðhvort dáðu eða hötuðu.
Verkið varð samstundis þekkt í
tónlistarheiminum og í kjölfarið
samdi Xenakis önnur verk þar sem
hann gekk enn lengra í notkun
stærðfræðinnar, einkum lógaritma
og líkindafræði, til tónsköpunar.
Hann var með fyrstu mönnum að
styðjast við tölvur i tónsmíðum. í
fyrstu voru verkin miðuð við mögu-
leika venjulegra hljóðfæra og tölv-