Morgunblaðið - 17.01.1992, Síða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17. JANÚAR 1992
pltrgmiiMiJÍíií
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Ognvænleg út-
breiðsla kjamavopna
Utbreiðsla kjamorkuvopna og
sala á þeirri þekkingu sem
nauðsynleg er til að unnt sé að
smíða slík vígtól hefur löngum
verið ráðamönnum og hemaðar-
sérfræðingum víða um heim mikið
áhyggjuefni. Ekki síst hefur mönn-
um orðið tíðrætt um þá hættu er
skapast myndi, ef kjarnorkuvopn
kæmust í hendur einræðisherra í
þriðja heiminum og annarra öfga-
manna, sem sumir hverjir hafa
gerst sekir um ótrúlegustu
grimmdarverk líkt og dæmin
sanna. Nú liggur fyrir, að samn-
ingar, sem gerðir hafa verið til að
stemma stigu við útbreiðslu ger-
eyðingarvopna og um eftirlit ríkis-
stjóma víða um heim hafa ekki
skilað þeim árangri, sem stefnt var
að. Við þetta bætast síðan endalok
sovéska heimsveldisins en á því
svæði sem áður heyrði Sovétríkjun-
um til er að fmna þúsundir kjarna-
odda og kjarnorkuhleðslna auk
þess sem gríðarlegur fjöldi fólks
vann að smíði þessara vopna og
kann nú að vera í atvinnuleit.
Á undanfömum dögum hafa
komið fram nýjar og válegar upp-
Iýsingar um útbreiðslu kjarnorku-
vopna í þriðja heiminum. Virtur
bandarískur öldungadeildarþing-
maður, Larry Pressler að nafni,
fullyrðir, að Pakistanar ráði nú
yfír þeirri þekkingu, sem nauðsyn-
leg er til að setja saman kjamorku-
sprengju. Þingmaðurinn hefur
löngum haft miklar áhyggjur af
kjarnorkuáætlun Pakistana og
stóð ásamt fleirum fyrir því, að
hemaðaraðstoð Bandaríkjamanna
við Pakistan var hætt. Hafa sam-
skipti þessara fyrrum bandamanna
verið með stirðara móti að undan-
fömu sökum þessa en Pakistanar
fullyrða, að kjamorkuáætlanir
þeirra séu einungis framkvæmdar
í friðsamlegum tilgangi. Á Indlandi
hafa sams konar rannsóknir farið
fram en Indveijar kveðast raunar
hafa lagt þær á hilluna. Áhyggjur
þessar eru ekki síst komnar til
sökum vaxandi áhrifa íslamskra
bókstafstrúarmanna í þessum
heimshluta. Fram hafa komið full-
yrðingar um, að írakar hafi komið
efnum til kjarnavopnaframleiðslu
undan til Alsír þar sem öfgafullir
fylgismenn spámannsins eru í mik-
illi sókn. Þá hafa Norður-Kóreu-
menn haldið uppi kjamorkuáætlun,
sem þeir líkt og önnur verðandi
kjamorkuveldi fullyrða, að sé ekki
miðuð við þarfír hergagnaiðnaðar-
ins. Vitað er að fleiri ríki vilja
gjaman komast í hóp kjarnorku-
velda.
Komið hefur í ljós, að írakar
voru mun lengra á veg komnir í
kjarnorkuvopnaáætlun sinni en
menn töldu. Upplýsingar frá þýsk-
um stjórnvöldum um sölu þýskra
og raunar fleiri fyrirtækja á bún-
aði til Iraks gefa til kynna, að sér-
fræðingar Saddams Husseins hafi
verið mjög nærri því að geta sett
saman frumstæða kjamorku-
sprengju. Þá var unnið hörðum
hönduin að því að þróa eldflauga-
kerfí og miðunarbúnað til að unnt
væri að beita þessum vopnum á
ófriðartímum. Tæpu ári eftir að
Persaflóastríðinu lauk með ósigri
íraka hefur því enn ekki tekist að
draga alla þætti kjamorkuvopna-
áætlunar þeirra fram í dagsljósið.
Sýnir það ljóslega hversu erfitt er
að halda uppi fullnægjandi eftirliti
á þessum vettvangi. Það flækir
málið einnig, að margvíslegan bún-
að, sem nauðsynlegur er við smíði
gereyðingarvopna, má einnig nota
í allt öðmm og friðsamari til-
gangi. Það torveldar allt eftirlit
með útflutningi iðnfyrirtækja á
Vesturlöndum.
Upplýsingarnar frá írak sýna
svo ekki verður um villst, að áfram
er nauðsynlegt að beita landið
efnahagsþvingunum og að tryggja
verður að Saddam Hussein og und-
irsátar hans gefí fullnægjandi upp-
lýsingar um vopnakerfí sem verið
var að þróa í landinu áður en Pers-
aflóastríðið skall á.
Þær fréttir, sem borist hafa frá
fyrram lýðveldum Sovétríkjanna
gefa til kynna að umtalsverð hætta
sé á því, að kjamorkuvopn verði
seld eða komist í rangar hendur
eftir öðrum leiðum. Þúsundir
skammdrægra kjarnorkuvopna er
að fínna í flestöllum fyrram lýð-
veldum Sovétríkjanna. Áuk þeirrar
hættu, sem stuldur eða sala þess-
ara vopna hefði í för með sér, hafa
rússneskir hershöfðingjar ásamt
fleirum bent á þau óskaplegu um-
hverfísáhrif, sem kjarnorku-
sprenging gæti haft í för með sér.
Ennfremur hefur verið bent á, að
geymslustöðvar fyrir kjarnorku-
vopn gætu orðið skotmörk hryðju-
verkamanna.
Raunsæir menn hafa löngum
bent á þá staðreynd, að jafnvel
þótt samið væri um algjöra útrým-
ingu kjamorkuvopna væri þar með
ekki unnt að koma í veg fyrir
smíði slíkra vopna þar sem þekking
sem þar býr að baki verður ekki
upprætt. í Sovétríkjunum sálugu
er talið, að allt að ein milljón
manna hafi unnið að þróun og
smíði gereyðingarvopna og eld-
flaugakerfa með einum eða öðrum
hætti. Veruleg hætta er á því, að
sérfræðingar þessir gangi einræð-
isstjómum í þriðja heiminum á
hönd.
Nú reynir á samstarfsvilja ráða-
manna í evró-asíska samveldinu,
sem leyst hefur Sovétríkin af
hólmi, og stofnanir svo sem Al-
þjóða kjamorkumálastofnunina,
Sameinuðu þjóðirnar og Atlants-
hafsbandalagið. Jafnframt þarf að
herða reglur á Vesturlöndum um
eftirlit til að tryggja, að búnaður
sá sem nauðsynlegur er við þróun,
smíði og framleiðslu gereyðingar-
vopna verði ekki seldur úr landi.
Reynslan sýnir, að vafasamt er að
treysta á siðferðisþrek forráða-
manna vestrænna iðnfyrirtækja og
því þurfa samræmd viðmið og af-
dráttarlaus refsiákvæði að Iiggja
fyrir.
AF INNLENDUM
VETTVANGI
AGNES BRAGADÓTTIR
Saltsíldarsala til Rússlands:
Bankí Rússa hefur ekki
óskað eftir síldarláni
SAMKVÆMT símbréfi sem Seðlabanka íslands barst í fyrrakvöld frá
Utanríkisviðskiptabanka Rússlands (Rosvneshtorg-bank) er bankinn
ekki reiðubúinn til þess að tala við fulltrúa íslenskra banka um lána-
fyrirgreiðslu íslenskra banka vegna síldarviðskipta við Rússa. Sam-
kvæmt upplýsingum Morgunblaðsins liggur ekkert fyrir um það hvort
Utanríkisviðskiptabanki Rússlands sé reiðubúinn að þiggja lánaveit-
ingar frá íslandi, þótt þær stæðu til boða.
I ofangreindu símbréfí kemur
fram að Utanríkisviðskiptabanki
Rússlands sé ekki tilbúinn til þess
að gera samning af þessu tagi, eða
fara í neinar viðræður við Islend-
inga vegna þess að hann hafí ekki
verið beðinn um það af einum eða
neinum: Hvorki af rússneska fyrir-
tækinu sem ætlar að kaupa síldina
né af því ráðuneyti sem skrifaði
undir viðskiptasamninginn milli rík-
isstjórnar Islands og lýðveldisins
Rússlands 5. desember sl.
Það var á liðnu hausti, á meðan
Sovétríkin vora enn við lýði, að
Einar Benediktsson, framkvæmda-
stjóri Síldarútvegsnefndar, kom að
máli við Sverri Hermannsson,
bankastjóra Landsbankans, og
greindi honum frá því að til þess
að greiða fyrir síldarviðskiptum við
Rússa þyrfti að útvega þeim lán.
Sverrir mun hafa svarað á þann veg
að hann hefði mikinn áhuga á að
hægt yrði að koma þessum viðskipt-
um á.
Þann 5. desember síðastliðinn var
svo undirritaður viðskiptasamning-
ur íslands og Rússlands fyrir árið
1992 þar sem m.a. er kveðið á um
kaup Rússa á 300 þúsund tunnum
af saltsíld að verðmæti 30 milljóna
Bandaríkjadollara. í kjölfar þess
samnings leitaði Einar Benedikts-
son á ný til Sverris Hermannssonar
og leitaði eftir því við Sverri að
Landsbankinn lánaði 14 milljónir
dollara, til þess að tryggja a.m.k.
helming þessara síldarviðskipta.
Samkvæmt mínum upplýsingum
mun Sverrir hafa tekið þessari
málaleitan Síldarútvegsnefndar
mjög vel og Síldarútvegsnefnd
raunar talið að málið væri þar með
í höfn. Þegar málið var rætt í
bankastjórn Landsbankans höfðu
aðrir bankastjórnarmenn, þ.e.
bankastjórarnir Halldór Guðbjarn-
arson og Björgvin Vilmundarson,
ákveðnar efasemdir um slík lána-
viðskipti vegna áhættunnar, og
vildu samkvæmt mínum upplýsing-
um leita eftir ríkisábyrgð á slíkum
lánum.
Þegar þessi staða var komin upp
leitaði Landsbankinn 13. desember
sl. álits ríkisstjórnarinnar á þessum
viðskiptum. Viðskiptaráðuneytið
óskaði í framhaldi þessa álits Seðla-
bankans 27. desember sl. Þann 6.
janúar sl. svaraði Seðlabankinn er-
indi viðskiptaráðuneytisins, þar sem
sagði m.a.: „Það er álit bankastjórn-
ar Seðlabankans að umrædd við-
skipti geti orðið mjög áhættusöm
eins og nú er ástatt í Rússlandi."
Seðlabankinn bendir á í bréfi sínu
að Utanríkisviðskiptabanki Rúss-
lands hafi verið stofnaður fyrir um
ári síðan og erfitt hafi reynst að
fá greinargóðar upplýsingar um
stöðu hans og styrkleika. Ekki sé
vitað til þess að neinn annar banki
á Vesturlöndum hafi boðið honum
fyrirgreiðslu af þessu tagi. Meðan
slík óvissa ríki um þennan banka
sé ekki unnt að mæla með lánafyrir-
greiðslu eins og þeirri, sem hér um
ræði.
í lok bréfsins býðst Seðlabankinn
til þess að senda fulltrúa sinn til
Moskvu svo fljótt sem verða megi
til að reyna að koma á beinum
tengslum við hina nýju banka í
rússneska lýðveldinu.
Efnahags- og viðskiptanefnd Al-
þingis leitaði í fýrradag skýringa
hjá hagsmunaaðilum og banka-
mönnum og í kjölfar þess óskaði
nefndin eftir því að Seðlabankinn
beitti sér fyrir viðræðum við þá
aðila sem málið sneríir og leitaði
lausnar.
Mikil fundahöld voru í Seðla-
bankanum í gær þar sem þessi mál
voru rædd. „Okkur barst þetta bréf
frá efnahags- og viðskiptanefnd
Alþingis og við tökum það auðvitað
alvarlega," sagði Birgir ísleifur
Gunnarsson seðlabankastjóri í sam-
tali við Morgunblaðið í gær. „Við
höfum þess vegna haldið fundi í
dag, fyrst með fulltrúa frá Síldarút-
vegsnefnd og sendiherra íslands í
Rússlandi, Olafí Egilssyni, sem er
hér staddur. Síðan héldum við fund
með fulltrúum viðskiptabankanna
eftir hádegið til þess skýra málið
hver fyrir öðrum og að ræða um
hugsanlegar lausnir. Á þessu stigi
er ekki hægt að ræða þær lausnir
neitt frekar. Þó hefur veríð ákveðið
að við munum senda Björn
Tryggvason, aðstoðarbankastjóra
Seðlabankans, sem er okkar sér-
fræðingur í viðskiptum við austan-
tjaldslönd, út til Moskvu nú um
helgina.“_
Birgir ísleifur sagðist treysta því
að Björn næði fundum með fulltrú-
um Utanríkisviðskiptabanka Rúss-
lands á meðan hann dveldi í
Moskvu. Von væri til þess að málin
skýrðust eftir að Björn kæmi austur
til Moskvu. Þá yrði sendiherra ís-
lands kominn þangað á ný, auk
þess sem Einar Benediktsson, fram-
kvæmdastjóri Síldarútvegsnefndar,
væri á förum til Moskvu og jafnvel
fulltrúi frá Landsbankanum.
„Það er því of snemmt að af-
skrifa að af síldarviðskiptum verði
við Rússa á þessari vertíð," sagði
Birgir ísleifur, „en á hinn bóginn
eru menn nú að tala um miklu lægri
fjárhæðir en fyrir áramót, bara
vegna þess að fitumagnið í síldinni
minnkar dag frá degi og búast má
við því að það verði einungis lítið
magn sem verður hægt að salta.“
Landsbankinn á mikilla hags-
muna að gæta í þessum efnum, þar
sem flest fyrirtækin sem eru í síld-
arsöltun era í viðskiptum við hann.
Sum fyrirtækjanna munu ekki
standa allt of vel í viðskiptum sínum
gagnvart bankanum og því hefur
verið talið að fengju fyrirtækin
greiðslur vegna síldarsöltunar fyrir
Rússlandsmarkað, gæti greiðslu-
staða fyrirtækjanna gagnvart
bankanum batnað að sama skapi.
Samt sem áður mun Seðlabank-
inn ekki telja ráðlegt fyrir Lands-
bankann að ráðast í þessi lánavið-
skipti einn. Ráðlegra sé að dreifa
áhættunni og reyna að fá Búnaðar-
banka og jafnvel íslandsbanka einn-
ig inn í dæmið. Þá mun Seðlabank-
inn ekki telja eðlilegt að útfiytjend-
urnir verði ábyrgðarlausir í þessum
viðskiptum. I bréfi Seðlabankans
til viðskiptaráðuneytisins segir um
þetta efni: „Ekkert liggur fyrir um
það hvernig ábyrgð hinna íslensku
útflytjenda er hugsuð á þessum við-
skiptum."
Tímamót í gengismálum
eftir Jóhannes Nordal
Hér fer á eftir forystugrein
eftir dr. Jóhannes Nordal, for-
mann bankastjórnar Seðlabanka
íslands, sem birtist í nýútkomnu
hefti Fjármálatíðinda.
I.
Tveir áratugir eru nú liðnir, síðan
gulltenging dollars var numin úr gildi
og fyrsta skrefíð tekið út á þá braut,
sem brátt leiddi til falls fastgengis-
kerfis Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, sem
staðið hafði frá lokum síðari heims-
styijajdarinnar. Allar götur síðan
hafa íslendingar búið við breytilega
stefnu í gengismálum, þar sem skipzt
hafa á tímabil misjafnlega örra geng-
isbreytinga annars vegar, en hins
vegar að jafnaði mun styttri skeið
viðnáms eða gengisfestu. Eru síðustu
tvö árin lengsta tímabil algerlega
stöðugs meðalgengis íslenzku krón-
unnar á þessum tveimur áratugum,
en það hefur jafnframt einkennzt af
minnkandi verðbólgu og stöðugleika
í efnahagsmálum. Gengisfesta þess-
ara tveggja ára byggðist þó lengst
af eingöngu á skammtímayfirlýsing-
um stjórnvalda um gengisstefnu á
tímabili gildandi kjarasamninga, en
ekki á stefnumörkun í gengismálum
til lengri tíma. Á þessu varð hins
vegar afgerandi breyting með
stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnar og
Seðlabanka í gengismálum, sem gef-
in var út með fréttatilkynningu við-
skiptaráðuneytis 3. október sl.
I þessari yfirlýsingu fólst annars
vegar staðfesting á því, að haldið
verði fast við þá stefnu stöðugs
gengis, sem fylgt hefur verið undan-
farin tvö ár, þannig að hún geti skap-
að traustan grundvöll efnhagslegra
ákvarðana á öllum sviðum þjóðarbú-
skaparins og um leið stuðlað að skyn-
samlegum kjarasamningum og
áframhaldandi stöðugleika í verðlagi
hér á landi. Hins vegar verði hafizt
handa um nauðsynlegar skipulags-
breytingar á sviði hagstjórnar, er
geri íslendingum kleift að tengja
gengi krónunnar innan fárra ára við
hina evrópsku gjaldeyriseiningu
ECU, eins og hin Norðurlöndin og
reyndar öll EFTA-ríkin hafa þegar
gert með einum eða öðrum hætti.
Til þess að leggja frekari áherzlu á
þetta markmið verður sú breyting
gerð á gengisvog íslenzku krónunnar
í byijun árs 1992, að í stað sautján
helztu viðskiptamynta íslendinga
komi aðeins þrár mynteiningar,
ECU, dollar og yen. Vegur ECU
langþyngst í þessari nýju vog eða
76%, en vægi dollars verður 18% og
yens 6%.
II.
Með þessu háa hlutfalli ECU í
voginni er lögð áherzla á það mark-
mið að undirbúa tengingu krónunnar
við ECU á næstu árum, en jafnframt
endurspeglar vogin þá þrískiptingu
heimsins í þijú megingjaldeyris-
svæði, sem hefur verið að festast æ
meira í sessi á undanförnum árum.
Virðist þróunin stefna eindregið í þá
átt, að flest ríki heimsins skipi sér
með tímanum í eitthvert þessara
þriggja gjaldeyrissvæða með form-
legum tengingum gjaldmiðla sinna
við ECU, Bandaríkjadollar eða jap-
anskt yen. Þannig myndast í heimin-
um stór myntsvæði, þar sem innbyrð-
is stöðugleiki gengis á hveiju svæði
fyrir sig örvar viðskipti og stuðlar
að stöðugleika í verðlagi og efna-
hagsþróun. Á hinn bóginn er allt
útlit fyrir, að áfram muni um ófyrir-
sjáanlega framtíð ríkja breytilegt
markaðsgengi milli hinna þriggja
höfuðeininga, þar sem samræming
efnahagsstjórnar milli þeirra stóru
heimshluta, sem hér um ræðir, en
enn fjarlægt markmið.
Með sívaxandi viðskiptum íslend-
inga við aðrar þjóðir Vestur-Evrópu
á undanförnum árum hefur orðið æ
ljósara, að þeir gætu ekki til lengdar
staðið utan við þá þróun í átt til
nánari efnahagssamskipta og sam-
rana innan álfunnar, sem verið hefur
að gerast nú um langt árabil og mun
væntanlega fá enn aukið vægi fyrir
íslendinga með nánari tengslum
Vestur- og Austur-Evrópu á kom-
andi árum. Jafnframt má búast við
því, að útfærsla fríverzlunarsvæðis
Norður-Ameríku til Mexíkó og síðar
hugsanlega annarra ríkja Mið- og
Suður-Ameríku geti einnig haft áhrif
á þróun viðskipta við þann heims-
hluta. Engu að síður er ljóst, að það
er mikilvægt fyrir Islendinga og
reyndar flestar þjóðir, að heimurinn
skiptist ekki með tímanum í örfáar
stórar viðskiptaheildir, er hlaði upp
múra milli sín, heldur verði ekki
minni áherzla lögð á almennt fijáls-
ræði í viðskiptum milli allra þjóða
en hingað til hefur verið gert.
III.
Örlagaríkar ákvarðanir er nú verið
að taka eða undirbúa á alþjóðavett-
vangi, sem munu hafa mikil áhrif á
þróunina i þessum efnum í framtíð-
inn. Nægir þar að nefna samninga
um efnahagssvæði Evrópu, nánari
tengsl Austur-Evrópu og þeirra
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17. JANÚAR 1992
21
AF INNLENDUM
VETTVANGI
ÓLAFUR Þ. STEPHENSEN
Sviptingar á ferðamarkaði:
Hagræðing eða þró-
un í átttil einokunar?
SVIPTINGAR hafa verið á ferða-
markaðnum undanfarna daga. Á
nýbyrjuðu ári hafa þijár ferða-
skrifstofur horfið af sjónarsvið-
inu. Veröld varð gjaldþrota með
látum. Úrval-Útsýn keypti 57% í
Ferðaskrifstofunni Sögu á þriðju-
dag og eignaðist þar með allt fyr-
irtækið. I gær bætti Úrval-Útsýn
svo öðru fyrirtæki við; utanlands-
ferðum Atlantik. Undanfarin ár
hefur grimm samkeppni ríkt á
markaðnum og fyrirtæki í ferða-
útvegi sameinazt undir merkjum
hagræðingar. Hagræðing er einn-
ig nefnd sem ástæða fyrir sam-
runa Sögu og Atlantik við Úrval-
Útsýn og forráðamenn síðast-
nefnda fyrirtækisins segjast með
þessu geta boðið neytendum
lægra verð en aðrir. Keppinaut-
arnir vilja þó gefa þessu annað
nafn og tala um útþenslustefnu
og einokunartilhneigingar Flug-
leiða. Úrval-Útsýn er að fjórum
fimmtu í eigu Flugleiða og að ein-
um fimmta í eigu Eimskips, sem
er stærsti hluthafinn í Flugleið-
um. Markaðshlutdeild Flugleiða á
markaði orlofsferða nálgast nú
50%.
Staða Flugleiða á ferðamarkaðn-
um er afar sterk og sennilega eins-
dæmi í Vestur-Evrópu. Fyrirtækið
ræður bróðurpartinum af öllu milli-
landaflugi og með síðustu landvinn-
ingum er ekki ósennilegt að það sé
í þeirri stöðu að selja helming allra
ferða, sem íslendingar kaupa sér til
að fara til útlanda í frí. „Flugleiðir
og Úrval-Útsýn kalla þetta hag-
ræðingu," segir Helgi Jóhannsson,
framkvæmdastjóri Samvinnuferða-
Landsýnar og formaður Samtaka
ferðaskrifstofa. „Ef þeir skilgreina
hana þannig að hagræðing sé það
að geta keypt sem flesta upp og
hreinsað sem flest fyrirtæki af mark-
aðnum, þá er þetta svo sannarlega
hagræðing.“
Markaðshlutdeild íerðaskrilstofa 1991
Allir sem fóru í frí til útlanda á Skipulagðar hópferðir/
síðustu 12 mánuðum orlofsferðir félagasamtaka
Sólarflug
Annað
r
Veröld
Annað
Sólarflug
Veröld \ 14%
Úrval-
Útsýn
Atlantic 4% Atlantic 6%
Samvinnu-
ferðir
Samvinnuferðir
Flugleiðir
í samkeppni við beztu
viðskiptavinina
Gagnrýni Helga Jóhannssonar og
annarra ferðaskrifstofumanna bein-
ist ekki sízt að því að félagið, sem
ræður nærri öllu áætlunarfiugi til
og frá landinu, sé auk þess í harðri
samkeppni við stærstu viðskiptavini
sína, ferðaskrifstofurnar, um sölu
ferða. Enginn, sem ekki hefur eigin
flugvélakosti að ráða eða flugvélar
á leigu, kemst hjá því að skipta við
Flugleiðir. „Flugleiðir eru að undir-
bjóða ferðaskrifstofurnar með far-
gjöld í eigin ferðum," segir Helgi
Jóhannsson. „Flugleiðir eiga að vera
í áætlunarfluginu. Það gera þeir vel
og hafa haldið uppi þeim samgöng-
um með sóma. Ég er hins vegar
ekki sammála þeirri stefnu þeirra
að eyða tugum eða hundruðum millj-
óna i að beijast við sína stærstu
viðskiptavini.“
Flugleiðir hafa tapað á ferðaskrif-
stofurekstri sínum í mörg ár, fyrst
á Úrvali og síðan á Úrvali-Útsýn
eftir að Útsýn var keypt og samein-
uð Úrvali. Á síðasta ári horfði þó
betur í þeim rekstri og er útlit fyrir
að hann standi í járnum á árinu
Jóhannes Nordal
„Frá þessu sjónarmiði
marka síðustu ákvarð-
anir ríkisstjórnar og
Seðlabanka í gengismál-
um merkan áfanga bæði
í skipulagi efnahags-
mála hér á landi og í
samskiptum íslendinga
við aðrar þjóðir.“
þjóða, sem áður voru hluti Sovétríkj-
anna, við alþjóðastofnanir og aðra
heimshluta, stækkun fríverzlunar-
svæðis Norður-Ameríkú og loks hina
víðtæku samninga á vegum GATT,
er miðað að lækkun tolla og afnámi
viðskiptahindrana á mörgum sviðum.
íslendingar hafa nú um skeið verið
þátttakendur í margvíslegum samn-
ingum á þessum vettvangi, er miklu
munu ráða um stöðu íslands innan
þess alþjóðlega viðskipta- og efna:
hagskerfis, sem nú er í mótun. I
þeim efnum verður að leggja áherzlu
á nánari og traustari tengsl við ná-
grannaþjóðir, sem íslendingum
standa næst í menningu og efna-
hagsmálum, jafnframt því sem
tryggð verði sem greiðust viðskipti
við allar þjóðir heims.
Þótt umræður um stefnuna í geng-
ismálum hljóti ætíð að mótast öðru
fremur af innri hagstjórnarvanda
íslendinga sjálfra má ekki missa
sjónar af því, að með ákvörðunum í
þessu efni er einnig tekin afstaða til
þess, hver skuli vera staða íslendinga
í heimsbúskapnum og innan þess
kerfis alþjóðlegs samstarfs, sem
hann mótast af í æ ríkara mæli. Frá
þessu sjónarmiði marka síðustu
ákvarðanir ríkisstjórnar og Seðla-
banka í gengismálum merkan
áfanga bæði í skipulagi efnahags-
mála hér á landi og í samskiptum
íslendinga við aðrar þjóðir.
Höfundur er formaður
bankastjórnar Seðlabanka íslands.
1991, samkvæmt upplýsingum frá
Úrvali-Útsýn. Helgi Jóhannsson seg-
ir að Flugleiðir stórtapi á ferðaskrif-
stofurekstrinum en haldi samt áfram
að keppa við aðrar ferðaskrifstofur.
Þetta sé nokkuð, sem hlutafjáreig-
endur í Flugleiðum ættu að athuga.
Sama gagnrýni heyrist á ferða-
markaðnuin utanlands. Seint á síð-
asta ári festu Flugleiðir kaup á fjórð-
ungi hlutafjár í ferðaskrifstofunni
Island Tours í Þýzkalandi. Þýzkir
ferðamálafrömuðir eru Flugleiðum
reiðir vegna þessa, þar sem flugfé-
lagið, sem þeir kaupa ferðir af, hef-
ur farið út í beina samkeppni við þá.
Guðni Þórðarson, sem áður rak
ferðaskrifstofuna Sunnu en stjórnar
nú Flugferðum-Sólarflugi, sem flutti
um 11.000 farþega í leiguflugi á
síðastliðnu ári, segir að útþensla
Flugleiða dragi úr samkeppni og
hækki verð. Hann bendir jafnframt
á að frá nóvember og fram í apríl
séu Flugleiðir alls ráðandi í loftflutn-
ingum til landsins, þar sem leiguflug
er ekki heimilt á þessum tíma. „Flug-
leiðir hafa það í hendi sinni að gefa
þeirri skrifstofu, sem þeir eiga, allt
önnur og lægri fargjöld en öðrum.
Þá er einfaldlega ekki starfsgrund-
völlur fyrir aðrar ferðaskrifstofur,
þá mánuði sem leiguflug er ekki
leyft,“ segir hann.
í þessu sambandi má benda á að
með væntanlegum EES-samningi er
mjög líklegt að hömlur á leiguflugi
verði afnumdar á árinu 1993. Fyrir
ráðherraráði Evrópubandalagsins
liggja tillögur um algjört frelsi í
leiguflugi og sennilegt er talið að
það frelsi verði ríkjandi innan Evr-
ópska efnahagssvæðisins einnig.
Litlar einingar bera sig ekki í
harðri samkeppni
„Lögmál stærðarinnar knýr menn
til samruna fremur en hér sé rekin
skipulögð útþenslustarfsemi," segir
Hörður Gunnarsson, framkvæmda-
stjóri Úrvals-Útsýnar. Hann segir
að litlar einingar beri sig einfaldlega
ekki í þeirri hörðu samkeppni sem
ríkir. „Eg fé ekki séð að þessu fyrir-
tæki sé umbunað af Flugleiðum. Það
má deila um það hvort svona sterk
eignaraðild Flugleiða sé umbun eða
áþján. Það bindur frelsi félags að
hafa svona sterkan eignaraðila. Aðr-
ir hafa þetta frelsi og hafa nýtt sér
það, en við beinum viðskiptum fyrst
og fremst að okkar eignaraðila.
Samkeppnisskilyrði Úrvals-Útsýnar
eru þess vegna sízt betri en Sam-
vinnuferða-Landsýnar, ekki sízt
vegna þess að það fyrirtæki hefur
einokunaraðstöðu til að semja fyrir
öll verkalýðsfélögin um flugsæti.
Það vildu allar ferðaskrifstofur á
íslandi hafa þetta umboð.“
Framkvæmdastjóri Úrvals-Útsýn-
ar bendir á að gífurleg samþjöppun
og samrani fyrirtækja hafi átt sér
stað í íslenzku atvinnulífi undanfarin
ár. „Litlar einingar eru einfaldlega
of dýrar. Það er vaxandi sam-
kepppni erlendis frá. Þá skiptir máli
hvar hagkvæmnin er. Samrunaþró-
unin þarf því ekki að vera óeðlileg.
Hún getur verið til góðs þegar til
lengri tíma er litið,“ segir Hörður.
„Það er til dæmis ljóst að samraninn
við Atlantik mun styrkja samkeppn-
isstöðu Úrvals-Útsýnar og við mun-
um bjóða lægra verð á Royal-hótel-
unum á Majorka en hefur sézt áður.“
Samvinnuferðir með áhuga á
Sögu?
Hörður nefnir sem dæmi um að
útþenslustefna sé ekki á dagskrá,
að Úrval-Útsýn hafi ekki ásælzt
Ferðaskrifstofuna Sögu meira en
svo, að fyrirtækið hafí verið tilbúið
að afsala sér 43% hlut sínum í Sögn.
„Annað tilboð í það fyrirtæki var
sýnu betra, frá fyrirtæki sem heitir
Samvinnuferðir-Landsýn," segir
Hörður. Hann segir að Helgi Jó-
hannsson hafí gert skriflegt tilboð í
Sögu, sem gekk út á að Flugleiðir
afsöluðu sér hlut sínum, en stjórn
Samvinnuferða-Landsýnar ekki
samþykkt það. Þegar svo var komið
hafí meirihlutinn í Sögu tekið tilboði
Úrvals-Útsýnar. Helgi hafnar þessu
hins vegar eindregið. Hann segir að
vissulega hafí verið rætt við Sögu
er leitað var til SL um kaup á fyrir-
tækinu. Verðhugmyndir Sögumanna
hafi hins vegar verið of háar og aldr-
ei hafí verið gert tilboð af hálfu SL. .
Böðvar Valgeirsson, eigandi Atí-
antik, tekur í sama streng og Hörð-
ur Gunnarsson hvað varðar hag-
kvæmni í ferðaskrifstofurekstri.
Hann segir að sú rekstrareining, sem
hann hafði í utanlandsferðum, hafí
verið of lítil. Atlantik hafði um 4%
markaðshlutdeild í sölu utanlands-
ferða á síðasta ári, samkvæmt könn-
un Félagsvísindastofnunar, sem náði
til 1.500 svarenda. Böðvar tekur
undir að staða Flugleiða á ferða-
skrifstofumarkaðnum eigi sér vart
hliðstæðu, en á það beri að líta að
mikil ólga og umskipti hafi verið á
þessum markaði. „Það er ekki þar
með sagt að þessi samruni auki
markaðshlutdeild Flugleiða til lengri
tíma,“ segir Böðvar.
Þörf á traustum fyrirtækjum
Halldór Blöndal samgönguráð-
herra hefur ekki áhyggjur af þeirri
þróun, sem á sér stað á ferðamark-
aðnum og gefur lítið fyrir tal um
einokun. „Það er betra fyrir okkur
Islendinga í þeirri erlendu sam-
keppni, sem við stöndum frammi
fyrir, að vera með eitt sterkt flugfé-
lag fremur en mörg veik,“ segir ráð-
herrann. „Það er stefna stjórnvalda,
í samræmi við þann samning, sem
gerður hefur verið um Evrópskt
efnahagssvæði, að nema á brott
samkeppnishömlur í flugi. Það eru
engar hömlur á að íslenzkar ferða-
skrifstofur geti leitað til erlendra
flugfélaga til að ná ódýram fargjöld-
um. í mínum samtölum við íslenzka
ferðaskrifstofumenn hefur komið
skýrt fram að um leið og þeir leggja
áherzlu á samkeppni, kveða þeir
skýrt á um að þeir, sem annast leigu-
flug og aðra slíka þjónustu, verði
að vera fjárhagslega sterkir, þannig
að þeir geti treyst því að þeir standi
við skuldbindingar sínar fram í tím-
ann,“ segir Halldór og vísar þar til
gjaldþrots Veraldar. „Það efast eng-
inn um að við getum treyst FlugleLð-
um.“
Hagræðing þarf að skila sér
til neytenda
Neytendur hafa vissulega hag af
því að skipta við sterk félög, sem
geta tryggt að þeir verði ekki
strandaglópar í útlöndum. Jóhannes
Gunnarsson, formaður Neytenda-
samtakanna, telur þó samrunaþró-
unina í ferðabransanum tvíbenta.
„Af samruna getur leitt hagræðing.
Ef sú hagræðing skilar sér til neyt-
enda er það af hinu góða. Ég minni
samt á að það hefur oft verið hag-
rætt undir yfirskini því að lækka
verðið. Það hefur hins vegar ekki
alltaf verið efnt. Ég minni þar á
tryggingafélög og banka,“ segir Jó-
hannes. „Það er alveg ljóst að þetta
mun draga úr samkeppni og sam-
keppni er alltaf ákveðinn aflvaki.
Það er samt ekki svo slæmt að kom-
in sé einokun. Samkeppni er á þess-
um markaði og við siglum vonandi
inn í frjálsara kerfi í heimsviðskipt-
um í þessum efnum eins og öðrum.“