Morgunblaðið - 08.01.1994, Blaðsíða 1

flfanrgtmltfaMb
MENNING
LISTIR
PRENTSMIÐJA MORGUNBLAÐSINS LAUGARDAGUR 8. JANÚAR 1994 BLAÚ
Seidur skuggnnna í Þjóóleikhúsinu
Hlegið með
djöfullega reiði
í augunum
SEIÐUR skugganna eftir Svíann Lars Norén verður frumsýndur
á Litla sviði Þjóðleikhússins 15. janúar. Leikritið fjallar um banda-
ríska leikskáldið Eugene O’NeilI en er jafnframt sótt í fortíð höf-
undarins. Það gerist í rökkvaðri stofu hjónanna Eugenes og Carl-
ottu á 61 árs afmæli skáldsins. Ahorfendur fylgjast með samskipt-
um þeirra og heimsókn tveggja sona O’NeiIls. Annars hafa hjónin
einangrast frá umheiminum og lifa hvort með öðru í stöðugri tog-
streitu ásakana og auðmýktar, ástar og beiskju. Carlotta sagði
einu sinni í viðtali frá mjúkmálum og hlægjandi Gene með djöful-
lega reiði í augunum. O’Neill kvað örlög ráðast í fjölskyldum og
þekkt er staðhæfingin að enginn fái umflúið örlög sín. Að minnsta
kosti losnaði hvorki þessi bandaríski rithöfundur né synir hans úr
skugga fyrri kynslóða.
Lars Norén hefur sagt að
leikrit sín fjalli ekki um
vandamál heldur undan-
komuleiðir. Hann reyni
að sýna hvað persónurnar hugsa.
Þær eigi að koma á óvart, óútreikn-
anlegar og flóknar og ekki endilega
sjálfum sér samkvæmar. Oftast vilji
þær marga andstæða hluti í senn
og reyni með endurteknum hugleið-
ingum um liðinn tíma að nálgast
sjálfar sig. Eins og í sálgreiningu
komi fyrr eða seinna fram það sem
máli skipti — ef til vill á hliðarspori.
Hjá Eugene O’Neill gætir líka
áhrifa sálgreiningar í þríleiknum
Sorgin klæðir Elektru og síðar í
Dagleiðinni löngu inn í nótt, sem
er uppgjör hans við eigin bemsku,
fjarlægan föður og móður háða eit-
urlyijum. Út frá Dagleiðinni löngu
skrifaði Norén leikritið Nóttin er
móðir dagsins. Við frumsýningu
þess 1982 vann Norén sér sess sem
eitt fremsta samtímaleikskáld
Norðurlanda.
O’Neill samdi Dagleiðina seint á
ævinni, árið 1941, og mælti svo
fyrir að hún yrði ekki sýnd fyrr en
aldarfjórðungi eftir sinn dag. Að
því er virðist vegna óska eldri sonar
síns og nafna. Þó fór svo að
Dramaten í Stokkhólmi frumsýndi
verkið 1956, þrem árum eftir lát
höfundarins, með leyfi ekkjunnar
Carlottu og ef til vill hans sjálfs
skömmu fyrir andlátið. Það var
frumsýnt í New York sama ár og
hefur síðan verið hvað oftast fært
upp af leikritum hans.
Dramaten hefur gegnum tíðina
gert Eugene O’Neill góð skil og þar
voru til dæmis frumsýnd þau verka
hans sem ekki fóru á fjalirnar með-
an hann lifði. Það var einmitt í
Dramaten sem Helga Bachmann
og Helgi Skúlason sáu Dagleiðina
löngu fyrst, en þau leika nú aðal-
hlutverkin í Seið skugganna, Gene
og Carlottu. Og þegar Sorgin klæð-
ir Elektru var flutt í Útvarpinu léku
þau bæði þar, Helga einmitt konuna
sem hún talar oft um í verki Nor-
éns að hún hafi viljað leika.
„Það er sérkennilegt að þekkja
svona bakgrunn persóna verksins,"
segir Helgi, „einhvernveginn verður
það nærtækara og tilfinningin önn-
ur. Þó held ég ekki að fólk þurfi
að vita mikið um Eugene O’Neill
til að njóta þess að sjá leikritið. Það
er ákaflega vandað og margslungið
og þess vegna höfum við haft geysi-
lega gaman af því að takast á við
það.“
Ekki er langt síðan Helga túlk-
aði aðra sterka konu en Carlottu
komna úr veruleikanum, hún lék
Gertrude Stein í Hlaðvarpanum, og
segir heillandi að fjalla um líf fólks
sem var uppi fyrir fáum árum. Þá
nálgist leikarinn hlutverkið með
öðrum hætti, lesi allt sem hann
kemst yfir um pérsónuna og öðlist
smám saman skilning á henni. Þó
ekki fullkominn vegna þess hve
flókið og þversagnakennt fólk er í
raun.
„Gene kemst aldrei út úr sínu
víti og druslast alla tíð með bernsk-
una,“ segir hún. „Hann biður Carl-
ottu að halda frá sér gömmunum
en sakar hana seinna um að loka
sig inni og svipta sig allri ánægju
í lífinu. Síðan grátbiður hann hana
að yfirgefa sig aldrei. Svona takast
þau endalaust á, aftur og aftur.
Helmingur þess sem þau segja í
leikritinu er ekki sannur. Carlotta
heldur sér uppi á íroníunni, hún
hefur mikinn húmor og það er
ómögulegt að segja fyrir hvaða af-
stöðu hún tekur hveiju sinni. Þetta
er mjög safaríkur texti og fólkið
er svo ótrúlega lifandi þótt það tali
eins og allt sé búið.“
Syni O’Neills úr fyrri hjónabönd-
um leika Pálmi Gestsson og Hilmar
Jónsson, en Valgeir Skagfjörð er
þjónn hjónanna. Synirnir lifa í
skugga föður síns, plagaðir af fíkn
í áfengi og lyf eins og fleiri í fjöl-
skyldunni. Sá yngri, Shane, er lík-
lega uppáhald föður síns ef svo má
segja um samband sem aldrei nær
dýpt eða hlýju. Hann skortir festu
og þrótt og lifir í sjálfseyðingu til
58 ára aldurs þegar hann fer alla
leið og fyrirfer sér. Það gerði eldri
bróðirinn einnig, aðeins fertugur,
eftir að hafa fjosnað upp úr aka-
demísku starfi.
„Þetta er fyrst og síðast verk um
nútimafólk," segir leikstjórinn
Andrés Sigurvinsson. Þótt ramminn
sé ævi O’Neills og reynsla Noréns
sjálfs fjallar leikritið um fólk eins
og við þekkjum í dag. Það á erfitt
með að staðsetja sig og hefur sí-
breytilega sjálfsmynd. Reynir að
komast hjá að horfast í augu við
sjálft sig, ófært um að gera eitt-
hvað í sínum málum og leitar þess
vegna sökudólga. Þannig er tilvist-
arkreppa nútimamanns."