Morgunblaðið - 17.07.1994, Qupperneq 22

22 B SUNNUDAGUR 17. JÚLÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
U R DJUPI GLEYMSKUNNAR
Heilagur Eligius — 1449
eftir Brago Ásgeirsson
LISTASAGAN gefur ótvírætt til
kynna, að ágæti listaverka byggist
ekki jafnaðarlega á ljómanum í
kringum einstök nöfn, og að það
hafi verið hlutskipti margra snill-
inga málaralistarinnar að vera
gleymdir um áratugi og aldir. Dæm-
in eru mörg, og er jafnvel snillingur-
inn Rembrandt ekki undanskilinn
eins og margur veit, og um leið
geta þeir minnst annars snillings,
Jóhannesar Vermeer frá Delft, sem
málaði víst einungis 32 myndir og
þær allar litlar.
Aþessari öld hafa myndlistar-
menn jafnvel týnst en verið
enduruppgötvaðir, og eru
danski málarinn Vilhelm
Hammershöi (1864-
1916), og norski málarinn
Harald Sohlberg (1869-1935), nær-
tæk dæmi. Ég var nýlega árangurs-
laust að leita að upplýsingum um
Sohlberg í eldri norrænum uppslátt-
arritum á vettvangi myndlistar, en
hins vegar er hans getið í nýjustu
útgáfum heimslistasögunnar! Svo
reyndist einnig um Hammershöi, á
meðan aðrir sem mun meiri ljómi
hefur staðið af hljóta minni eða enga
umfjöllun.
Vel þekkt og merkileg er sagan
af Piero della Francesca (1410/20-
1492), er málaði freskurnar óvið-
jafnlegu á kórveggi kirkju heilags
Fransískusar í Arrezzo, sem er smá-
borg í nágrenni Flórenz. Ekki er síð-
ur áhugaverð sagan af Petrus
Christus málaranum frá Brugge,
sem færri þekkja og hér skal kynnt-
ur.
Það var á listasafni í Berlín,
(Preussischer Kulturbezitz, Geme-
máldegalerie) fyrir allnokkum árum,
að ég stóð augliti til auglitis við
undurfagurt lítið málverk af ungri
konu sem ég varð hugfanginn af.
Þó myndin væri einungis 28x21 cm
að stærð stafaði frá henni eir.hver
yfirskilvitlegur áhrifamáttur og út-
geislan. Höfundurinn reyndist bera
sérkennilega nafnið Petrus Christus,
og þó mér fyndist ég kannast eitt-
hvað við það, og hafði jafnvel séð
myndina áður í bók, var allt annar
handleggur að hafa myndverkið
svona í beinu sjónmáli.
Það er eins og hin fínlega unga
hefðarkona virði skoðandann fyrir
sér með yfirvegaðri og kaldri ró-
semi, og svo er líkast sem hún horfi
á hann, beint út úr myndinni, §ar-
rænum dulúðugum augum. Yfir
ásjónunni allri er elnhver heiðskír
kristalstær birta, og andlitið hefur
ENDURREISNAR-
MEISTARI FRÁ
BRUGGE
eins og svip af postulíni.
Heildarhrifin eru hin mikla
tímalausa opinskáa kyrrð er
streymir frá henni, sem er í
bland við eilífðina og gagntek-
ur skoðandann.
Er lítil furða þójmsir álíti
hér komna sjálfa Isabellu af
Bourbon, aðra freyju Karls
djarfa, en aðrir álíta það fyrstu konu
sir Edwars Grymestons, sem bar
nafnið Alice.
Veigur myndarinnar er öðru frem-
ur upphafinn ferskleiki, sem gerir
hana að tákngervingi varanleikans,
æskuljómans, og um leið óræði
tímans, en hún er máluð eftir mið-
bik fyrsta tímaskeiðs endurreisnar-
innar, eða „renaisansins", nánar til-
tekið 1470, og þegar var í ýmissi
mynd farið að bjarma fyrir háendur-
reisninni. Endurreisnin skiptist í þijú
tímabil, forendurreisnin 1420-1500,
háendurreisnin 1500-1525/27 og
loks slðendurreisnin eftir 1527, sem
einnig er ber heitið „manerismi", en
hann markar yfirganginn til bar-
rokksins, sem gerðist í margri mynd
um alla Evrópu, fram til aldamót-
anna 1600. Skilgreining liststefn-
unnar og tímabilanna var ekki tíma-
sett fyrr en á 18. öld, en kímið að
hugtakinu finnst þegar hjá hinum
merkilega flórenska myndhöggvara,
málara, gullsmið og skrásetjara Lor-
enzo Ghiberti (1378-1455). Hér var
um að ræða að endurnýja Iist sam-
tímans í anda hinnar klassísku listar
fornaldarinnar „et di capo rinaque".
það var annars Ghiberti sem gerði
hina frægu bronshurð á skírnarhúsið
fyrir framan dómkirkjuna í Flórenz
sem allir ferðalangar skoða. Þessi
hurð sem var samkeppnisverkefni
markar mikil skil í listasögunni, en
það var líka annar sem komst í loka-
úrslitin og tengist sögu kirkjunnar
og honum er að þakka lausnina á
byggingu hins snilldarlega kúppuls,
sem hafði víðtæk áhrif á endurnýjun
og þróun byggingarlistarinnar. Það
var Fillippo Brunelleschi (1337-
1446), en þeir tveir áttu mikinn þátt
í tilurð endurfæðingarinnar (rinasci-
mento), eins og ítalir nefna endur-
reisnina.
Niðurlenzki málarinn Petrus
Christus fæddist í Baerle, (Brabant)
á árunum 1415-20 og lést 1 Briigge
1472-3 svo það má heita, að hann
hafi gengið inn í meistaraverk sitt.
Christus telst þýðingarmesti
sporgöngumaður hins nafn-
kennda málara og stjórnvitr-
ings í Brúgge Jan van Eycks
(1390-1441) og líklega nem-
andi hans, en var lengi talinn
af annarri gráðu.
Brúgge var uppáhaldsaðset-
ur hertoganna af Búrgund, og
hafði forustu í alþjóðlegri handiðn
og verzlun. Staða borgarinnar var
sterk í Evrópu fimmtándu aldar.
Undir örlátri vernd Filips góða
(1419-67) og Karls djarfa
(1467—77), varð borgin að öflugri
miðstöð lúxusvara og lista, og að
auki lýstra handrita, veflistar og
málmsmíði. Einnig þróaðra skipa-
ferða og bankasambanda við Mið-
jarðarhafsmarkaðinn og tengsla við
velmegnandi útlenda kaupmenn,
einkum ítalska, sem sýndu mikinn
áhuga á flæmskri list og voru sumir
staðsettir í borginni. Árið 1432 sett-
ist nafnkenndur hirðmálari hertog-
ans af Búrgund, Jan van Eyck, að
í Brúgge og jarðtengdi þar flæmska
skólann í málverki. Skömmu seinna
kom svo Petrus Christus til borgar-
innar til að starfa að list sinni. Hann
tók svo upp þráðinn eftir van Eyck,
og var samkvæmur grunnskoðun
forgöngumannsins á málverkinu, en
telst einnig hafa orðið fyrir áhrifum
frá Rogier van der Weyden og Rob-
ert Champins, meistarans frá Flé-
malle, og út frá þeim áhrifum þró-
aði hann eigin stíleinkenni.
Þótt Petrus Christus yfirtæki
verkstæði van Eycks, að honum látn-
um, lyki við ófullgerðar myndir
meistarans, og var sem höfuð
Brúgge-skólans mikilvægur tengilið-
ur til annarra málara t.d. Dierick
Bouts, Albert van Ouwater og Ge-
ertgen tot Sint Jans, var nafn hans
hjúpað gleymskunni um aldir. Og
þrátt fyrir nokkra athafnasemi um
dagana sem kemur fram í skráðum
heimildum eru einungis til sex tíma-
sett og árituð myndverk eftir hann.
Ritaðar heimildir segja Christus
borgara í Brúgge 6. júlí 1444 og er
hann þar titlaður meistari. Árið 1445
fékk hann það verkefni frá d’Est-
ampe markgreifa, að gera þijár eft-
irmyndir fyrir Frúarkirkjunna Gráce
í Kambríu. í Brúgge er hann skráð-
ur meðlimur bræðrafélagsins „Uns-
ere liebe Frau zum dúrren Baum“
(Maddonna þurkkaða trésins), og
málaði fyrir gildið maddonnumynd
af henni 1462, sem nú er í safni
Thyssen Bornemisza í Madrid.
Feril sinn hóf Christus með því
að fullgera myndir úr verkstæði van
Eycks, en heimildir fyrir þróun eigin
myndstíls eru raktar til altaristöfl-
unnar „Boðun Krists, dómsdagur"
(Myndverkadeild ríkislistasafnanna
í Berlín) og „Kristur syrgður" (Ríkis-
listasafnið í Brússel).
Einkenni listar Christus má telja
einföldun á myndbyggingu Jan van
Eycks og aukinn skýrleiki rýmisins,
og auk þess höfnun fjölbreytileika
táknrænna skírskotanna, til hags
fyrir hnitmiðaðari einangrun aðal-
atriðanna. Hér var um meiri hófsemi
í framsetningu myndefnisins að
ræða, með minni áherslum á mörg
og markverð smáatriði. Þetta kemur
einkum vel í ljós í mannamyndum,
þar sem hann dregur sérstaklega
fram fá en hnitmiðuð köntuð smáat-
riði, hvar meginveigurinn eru einföld
og samræmd svipbrigði.
Þetta er í fáum dráttum ígrip í
heimildir sem ég hef tiltækar, en
ástæðan til þess að ég kynni þennan
mikla listamann er öðru fremur sýn-
ing á verkum meistarans í Metro-
politan-safninu í New York, sem
hófst 14. apríl og lýkur 31. júlí. Það
er langt síðan ég vissi af þessari
sýningu, og er sá möguleika á hag-
kvæmri skotferð til heimsborgarinn-
ar greip ég tækifærið umhugsunar-
laust, þó það væri í upphafi listhátíð-
ar og meira en nóg að starfa. Ég
hafði það í huga, að þessi listamaður
er alls óþekktur á Islandi, sem ég
hef orðið áþreifanlega var við, er ég
segi listamönnum af sýningunni.