Morgunblaðið - 18.02.1995, Síða 8

8 C LAUGARDAGUR 18. FEBRÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Landamæri
milli manna
Bréf frá Gautaborg -
Er ókvenlegt að vera
andstyggileg?
- Þetta minnir mig á blaða-
mann í Finnlandi sem spurði mig
svohljóðandi spurningar: Sumar
konur halda því fram að karlmenn
séu hærri en konur. Hvað segir
þú um það, sagði Margaret Atwo-
od. Kannski var hún með þessu
að svara allt öðru en titilspuming-
unni en ég fann ekki neitt beinna
svar meðan ég heyrði hana tala á
sviði stærsta ráðstefnusalarins fyr-
ir nálægt þúsund gesti. Hún var
gestur á ráðstefnu undir þessari
yfirskrift „Er ókvenlegt að vera
andstyggileg?" þar sem hún lenti
í samtali við Heidi von Bom.
Margaret Atwood (f. í Kanada
1939) hóf feril sinn sem ljóðskáld
og hefur skrifað um tvo tugi bóka.
Hún er vel þekkt meðal annars
fyrir skáldsögurnar Life Before
Man og The Handmaiden’s Taie,
og seinast The Rubber Bride.
Það leggur frá henni vel stilltan
kraft sem er einskonar skemmti-
kraftur og kraftur alvöm í senn.
En það er andstyggileg persóna í
skáldsögu hennar The Rubber
Bride, Zenia, sem rænir konur,
kröftum þeirra, peningunum og
mönnum þeirra. Konurnar þrjár í
The Rubber Bride, sem verða fyrir
barðinu á Zeniu, em framkvæmda-
stjórinn og mósartkúluætan Roz,
nýbylgju-innblásna spíruætan
Charis og Tony sem er haldin sagn-
fræðiástríðu og kaupir fötin sín í
bamafatadeildunum.
Margaret Atwood á það til að
líkja sjálfri sér við Zeniu, sem auð-
vitað er andstyggilega gert. Þegar
rödd úr áhorfendasalnum spyr
hvort hún eigi ekkert bágt með
að skilja við persónur sem hún
einusinni hefur búið til, svarar hún
að það sé ekki hægt að losna við
þær, því þær lífi sínu lífi. Svo seg-
ir hún söguna af því þegar hún
einhverju sinni var að árita bókina
sína eftir fyrirlestur og sá Charis
Tony og Roz standa sprelllifandi
fyrir framan sig. Hárrétt klæddar
og greiddar, eða nákvæmlega eins
og sögupersónurnar. Höfundurinn
segist hafa spurt — hvar er Zenia?
- Hún komst ekki, sem betur
fer! var þá einróma svar stelpn-
anna. Eitt einkenni í frásagnarstíl
Margaret Atwood er sérstök ná-
kvæmni við atriði eins og klæða-
burð og önnur ytri tákn. En við-
fangsefnið er skilyrði kvenna, hvað
gerir okkur að systmm og hvað
hindrar slíkt bandalag.
Móðir Náttúra og Faðir Yor
í ár var feminismi ofarlega á
baugi, (á Bok & Bibliotek 94) allt
frá átjándualdar fyrirmyndinni
Mary Wollstonecraft — í lýsingu
ameríska rithöfundarins Frances
Sherwood, sem skrifar um Mary
Wollstonecraft í bók sinni Vindic-
ation, og til „stödstrumpoma" sem
þrýst hafa á ýmsa auma punkta í
sænskri pólitík seinustu þrjú árin,
meðtþað fyrir augum að styðja við
bakifr á? stjómmálakonum með því
að minna á málefni kvenna.
í broddi þeirrar fylkingar er
Maria-Pia Boéthius, sem nú hefur
sent frá sér bókina Makt och árlig-
het um vald og misnotkun á valdi
í sænskri poljtík sem og í fjölmiðla-
heiminum. Önnur kona sem er
Seinni hluti
framarlega í hópi stuðningssokkna
er bókmenntafræðingurinn Ebba
Witt Brattström, sem er vel þekkt
í Svíþjóð fyrir greinaskrif sín og
fyrirlestra meðal annars um verk
og hugmyndir hinnar frönskuvinn-
andi Juliu Kristevu. Ásamt hag-
fræðingnum Agneta Stark, sem í
haust sendi frá sér bókina Halva
makten - hela lönen (Albert
Bonniers Förlag), hafa þær Ebba
Witt Brattström og Maria-Pia Bo-
éthius barist í opinberum ræðum
og ritum fyrir pólitísku jafnrétti.
Allmargar ráðstefnur voru til-
einkaðar sjálfsmyndum kvenna frá
ólíkum fræðilegum sjónarhólum,
sögulegum, pólitískum og bók-
menntalegum, en líka sálfræðileg-
um og heimspekilegum. Til dæmis
kynntu Gunnilla Fredelius og
Patricia Klein Frithiof ásamt
Ingrid Ursing, sem er kvensjúkdó-
malæknir, sameiginlegt verk sitt
Kvinnoidentitet, sem er nýutkomin
bók (hjá forlaginu Natur och Kult-
ur) um mótun sjálfsmynda, þar
sem þær gera grein fyrir síðari
tíma sálarfræði á auðlesnu og að-
gengilegu máli og í ljósi eldri kenn-
inga. Um mótun sem hefst strax
eftir fæðingu og litast óhjákvæmi-
lega af skilgreiningunni „strákur"
eða „stelpa".
Einnig mættu til leiks sænskar
brautryðjendakonur eins og hug-
myndafræðingurinn Gunhild Kyle,
sem varð fyrsti sænski prófessor-
inn í kvennasögu og heimspeking-
urinn Ulla Holm, hingað til sú eina
hérlendis sem hefur varið doktors-
ritgerð í femínískri heimspeki, en
hún varði verk sitt í ársbyijun
1993 undir titlinum Modrande och
Praxis.
Á bókastefnunni hélt hún glúr-
inn fyrirlestur um ólíkar skilgrein-
ingar á hugtökunum kona og móð-
ir, með það fyrir aúgum að slá
botninn úr goðsögninni að það sé
náttúrulögmál að kona verði móð-
ir. í hefðbundnu talmáli er sú kona
sem fæðir barn, móðir upp frá
því, án tillits til hvort eða hvemig
hún hjálpar barninu áfram inn í
heim fullorðna. Hér dugar náttúr-
an skammt, því það að segja að
kona sem getur gengið með barn
og fætt það, verði móðir, segir
ekkert um hvað það er að vera
praktíserandi móðir. Líffræðilegar
skilgreiningar leysa engan veginn
hið svokallaða „móðureðli" úr
ánauð. Að vera móðir ber því að
skoða sem menningarfyrirbæri
fremur en náttúrufyrirbæri, þar
sem hið „náttúrulega" verður álíka
ófullnægjandi og samlíking við kú
sem ekki verður aftur kvíga eftir
að kálfur er kominn. Móðurhug-
takið hlýtur því að vera tvíþætt,
ef sú sem er móðir lítur á sig sem
meðvitað virka eða sem geranda
fremur en þolanda. Anglo-amer-
ískir femínistar tala um „mother-
ing“ og Ulla Holm notar orðið
„modrande“. Sá sem „modrar"
getur verið hver sá sem tekur að
sér að sinna barni, kona eða karl-
maður, en hún vill sneiða hjá hefð-
bundnum orðum sem þegar eru
háð ákveðnum lögum og hefð-
bundnum stofnum. (Hvað íslensk-
an bíður uppá í þessu sambandi
veit ég ekki, en hér duga t.d. hvorki
orð eins og uppalandi né fósturfor-
•eldri.)
Ulla Holm vill að við notum orð-
Margaret Atwood
ið „náttúra" varlega, því auðvelt
er að falla í þá gömlu menningar-
gryfju sem skilgreinir kvenlegt
eðli sem náttúru og hið karlmann-
lega sem menningu. Skilgreining
sem stundum liggur illsjáanleg á
botninum. Uppvöxtur bama á sér
hins vegar alltaf stað innan ein-
hverrar menningar... Sjálfsmyndin
annars vegar og hinsvegar það sem
við gerum bömum, þolir því betur
þekkingarfræðilega og siðfræði-
lega könnun á ferlinu frá „ER um
Ber til Gerir“, heldur en líffræði-
legar skilgreiningar á því sem ger-
ist án tillits til hvað við gemm og
hvemig við hugsum. Það að hlúa
að barni hlýtur að krefjast álíka
þekkingar, hvort sem í hlut á karl
eða kona, eftir því sem Ulla heldur
fram, og það er sú þekking sem
hún vill ræða á heimspekilegum
gmndvelli.
- Þetta þótti mér lítið gaman,
hvein lágt í Mariu, sem sat við
hlið mér á fyrirlestrinum. — Bara
sjálfsagðir hlutir, svarar hún þegar
ég hvái.
Maria er menningarritstjóri á
blaðinu Arbetet, sem er til húsa
niður við Olav Palmes plads.
Hún er staðin upp. Ég stend líka
upp og læt hvína.
- En María! Heimspekin er nú
einu sinni þannig gerð að hún set-
ur spumingarmerki við allt „sjálf-
sagt“.
- Mér fannst hún ekki segja
neitt nýtt, bætir María um betur
og ég hef aldrei heyrt aðra eins
vitleysu frá jafn skynsamri konu.
Heyrði hún ekki að dr. Holm byij-
aði á að upplýsa okkur um að heim-
spekin kemur aldrei með lausnir?
Skildi hún ekki að þetta vom hug-
takagreiningar? Varla hægt að
segja neitt nýtt nema gera grein
fyrir því gamla fyrst. Nema hún
láti sér nægja nýjustu hormóna-
kenningarnar!
- Það nýja — eða ef þú vilt
ekki nýja — liggur kannski í því
að skoða feminískar kenningar út
frá rökrænu sjónarmiði heimspek-
innar sem óhjákvæmilega er gam-
alt sjónarmið ... byija ég og reyni
að hljóma velstillt þótt ég sé farin
að titra.
María færir sig fjær, lyftir upp
hendinni í kveðjuskyni um leið og
hún mjakar sér út úr sætaröðinni.
Femínismi er orð sem fær stöð-
ugt nýtt bragð, enda engin ein
kenning sem ræður merkingunni.
Sem hugtak er femínisminn orðinn
skemmtilega flókinn og varla er
það tilviljun að skáldsagnahöfund-
ar, eins og Margaret Atwood,
Marilyn French og fleiri, em á
svipuðum tíma að fjalla um sam-
bandið milli systra og um það sem
skilur systur að.
Merilyn French
Marilyn French var hér og
kynnti bókina OurFather, sem hún
segir vera skáldsögulega rann-
sókn, eða tilraun til að átta sig á
málum sem skilja konur að. Hún
lætur fjórar systur hittast, saman-
komnar hjá öldraðum föður sínum.
Þær eiga hver sína móður og hafa
aldrei fyrr náð að kynnast. Svo
hvað er það sem þær eiga sameig-
inlegt? Marilyn segist hafa unnið
út frá hugmyndinni um föðurinn
sem tákn hins góða og almáttuga,
hugmynd sem henni þykir óþarf-
lega lífsseig. Og hún lætur goð-
sögnina um föðurinn sem ódauð-
legan staðgengil hins góða stang-
ast alvarlega á við hinn raunvem-
lega föður systranna.
Ég veit ekki hvort sænska útgef-
andanum hefur ofboðið föður-
myndin, en hér er bókin látin heita
Systrar Emellan, án tilvitnunar í
bænina. Nokkuð sem höfundinum
þykir miður, þeim ótrauða femín-
ista sem sló í gegn með Kvennakló-
settinu fyrir sautján ámm og hefur
tekist að varðveita reiði sína og
nota hana í sögur.
Marilyn French, sem einnig er
höfundur bókarinnar The War
Against Women (Penguin Books,
London 1992), segist raunar ekki
skilja hvemig nokkur lifandi heil-
vita kona getur komist hjá því að
vera femínisti, þar sem femínism-
inn heldur því bara til streitu að
konur séu engin lakari útgáfa af
manninum eða óæðri vemr. Þegar
konur segja að þær séu ekki femín-
istar, era þær í raun og vem að
segja sig sáttar við stöðu þeirra
sem ýtt er til hliðar og lenda í hlut-
verki hins minnimáttar. Og spurn-
ingunni um það hvort femínisminn
sé á undanhaldi, svarar hún hik-
laust: Nei, það er bara óskhyggja
þess sem dettur slíkt í hug. Og
hún talar um fjölmiðlana sem
gjama vilja halda því á lofti að
ungar stúlkur séu ekki femínistar,
nema þá undir þeim formerkjum
sem Camille Pagila hefur kynnt
kvennabaráttuna. Fjölmiðlarnir
vilja gjama halda á lofti „ömggum
femínistum", segir Marilyn, það
er að segja þeim sem em í sátt
við ríkjandi ástand og virðast
ótraflaðar af stöðu samtíðar-
kvenna sinna.
í hóp hinna „öraggu femínista"
setur hún Camille Pagila, sem hún
álítur jafnframt að sé „eitt það
versta sem komið hefur fyrir fem-
ínismann". (Þeim sem vilja lesa sig
til um feril Camille Pagila, má
benda á ágæta grein eftir Soffíu
Auði Birgisdóttur Ferskur straum-
ur eða fornaldarfnykur? í Tímariti
Máls og menningar 4. 93.)
Úr hópi kvenna sem umkringdu
Marilyn á Bókastefnunni spurði
ung skólastúlka með áhyggjutakt
í andardrættinum hvort „akade-
mískur femínismi“ væri til góðs
eða ills. Hún útskýrði efasemdir
sínar, sagðist vita að kvennarann-
sóknir væru stundaðar við flestar
háskólastofnanir, en árangur
þeirra væri ekkert sem tilheyrði
skyldunáminu, frekar eitthvað sem
hún hefði á tilfinningunni að væri
illa séð.
- Auðvitað eru femínistar og
kvennarannsóknir illa séðar um
leið og þær ögra þeirri þekkingu
sem ber uppi stöfnunina, svaraði
Merilyn, sem er sjálf að fást við
kvennasögu, þar sem hún fer aftur
fyrir tuttugu síðastliðnar aldir.
Hún sagðist oft heyra spurninguna
„Hvaða sögu?“ (rétt eins og heim-
ildir um konur fyrir daga Maríu
mey geti ekki og eigi ekki að vera
til). Og það em konur sem spyrja
þannig, bætti hún við með áherslu
á konur. Með nokkrum uppörvandi
dæmum úr sögunni virðist henni
takast að sannfæra spyijandann
um að akademískur femínismi eigi
fullan rétt á sér. Þá heyrðist rödd
sem spurði: Hvaða ráð myndirðu
gefa ungri dóttur þinni sem vega-
nesti?
Þar sem Marilyn French virðist
sjaldan skorta orð til að tjá hug
sinn með, kom svarið á óvart. —
Ekkert! Ég myndi halda kjafti. Ég
get ekki ætlast til að nokkur stúlka
um tvítugt lifí sig inn í þann heim
sem mín kynslóð lifði í.
Annar langt að kominn femín-
isti, Fatima Mernissi, talaði hins-
vegar um að arabískar millistéttar-
konur nútímans ættu reiðum
mæðrum allt að þakka, skóla,
menntun, eigin laun og bústað.
Og um leið það, að meðal lækna,
háskólaprófessora og dómara er
þriðji hlutinn konur í heimalandi
hennar, Marokkó.
í bók sinni Draumar um frelsi
(Drömmar om frihet Norstedts
1994) segir hún frá uppvexti sínum
í kvennabúri (,,harem“) Hún lýsir
því sem einangruðum heimi, með
þeim kosti þó að sem barn var
hægt að „velja sér móður“. Og hún
talar einnig um hin „kristaltæra
takmörk" sem gerðu konum kleift
að lifa í göldróttu frelsi hugarflugs-
ins. En bók hennar, sem hefst á
orðunum „Ég fæddist árið 1940 í
kvennabúri í Fez“, er á vinsældar-
lista sænskra gagnrýnenda í des-
ember.
Fatima Memissi varð þekkt fyr-
ir doktorsritgerð %ína í félagsvís-
indum, sem var var bönnuð í Mar-
okkó, því boðskapurinn var þessi:
Kæru herrar lands míns, ef þið
viljið beita valdi gegn konum getið
þið ekki stuðst við spámanninn.
Fatima heldur því fram að íslam
líti ekki á konuna sem óæðri vem,
en hefur sögulegar heimildir fyrir
því hvernig hinir skriftlærðu hafa
lagað orð spámannsins og síðan
misnotað gegn konum. Muhadit-
hat, kalla þær sig, konur arabaríkj-
anna sem leyfa sér að túlka Kóran-
inn út frá eigin sjónarhól, án þess
að afneita trúnni. En fremsta við-
fangsefni sitt segir Fatima Mem-
issi vera takmörk eða landamæri
(,,hudud“), landamærin milli konu
og manns, múslima og kristinna,
svartra og hvítra, og á þá við innri
landamæri ekki síður en ytri tákn.
Kristín Bjarnadóttir