Morgunblaðið - 12.08.1995, Blaðsíða 4

4 C LAUGARDAGUR 12. ÁGÚST 1995
MORGUNBLAÐIÐ
ÁRIÐ 1945 þótti Bretum það óheppilegt að líkja stríðsbandamanni sínum, Stalín, við svín eins og
George Orwell gerir í bók sinni Animal Farm sem kom út það ár.
Spírall á tónskáldaþingi
TÓNLISTARSTJÓRAR yfír þijá-
tíu útvarpsstöðva víðs vegar í
heiminum kynntu fyrr í sumar sextíu
og eitt tónverk jafnmargra tónskálda
á hinu árlega tónskáldaþingi Al-
þjóðatónlistarráðsins í höfuðstöðvum
Menningarstofnunar Sameinuðu
þjóðanna, UNESCO, í París.
I upphafi þingsins kom fram, að ís-
lensku verkin tvö, sem kynnt voru á tón-
skáldaþinginu í fyrra, þ.e. Snjór eftir
Áskel Málsson og Calcullus eftir Kjartan
Ólafsson, voru flutt nítján sinnum af
fimmtán útvarpsstöðvum víða um heim
á iiðnu ári.
í ár kynnti Guðmundur Emilsson, tón-
listarráðunautur Útvarpsins, tónverk eft-
ir Hauk Tómasson á tónskáldaþinginu.
Áður höfðu Rfkisútvarpið og tónskálda-
sjóður þess veitt Hauki Tómassyni verð-
laun í tónskáldakeppni, sem efnt var til
árið 1993 í tilefni af aldaraf-
mæli Páls ísólfssonar.
Spírall
Verkið, sem kynnt var á
tónskáldaþinginu nefnist Spír-
all og er samið árið 1992, fyr-
ir þrettán hljóðfæraleikara.
Caput-hópurinn hljóðritaði það
fyrir Ríkisútvarpið, og kom sú
hljóðritun siðar út á geisla-
plötu á vegum íslenskrar tón-
verkamiðstöðvar, í samvinnu
við Ríkisútvarpið.
Tónverk Hauks, Spírall, verður flutt
á Rás 1 í þættinum Mánudagstónleikar
í umsjá Atla Heimis Sveinssonar mánu-
daginn 14. ágúst klukkan 20.
Tvö tónskáld hlutu æðstu viðurkenn-
ingu þingsins, japanska tónskáldið Mic-
hio Kitazume (f. 1948), fyrir hljómsveit-
arverkið EI-SHO, og pólska tónskáldið
Pawel Mykietyn (f. 1971),
fyrir tónverkið 3 for 13, en
það tónverk var kynnt í flokki
tónskálda þijátíu ára og
yngri.
Víst þykir að tónverki
Hauks Tómassonar verði út-
varpað víðar um heim á næsta
ári en dæmi eru til um íslensk
tónverk.
Þau tíðindi hafa einnig
gerst frá því þingstörfum lauk,
að Ríkisútvarpið hefur, að
undangengnum viðræðum við
japanska útvarpið (Nippon Hoso Ky-
okai), og tónskáldið Michio Kitazume,
tryggt sér rétt til að frumflytja verð-
launaverkið EI-SHO utan Japans, og
verður það leikið á tónleikum á vegum
þess í Reykjavík í haust. Tónleikunum
verður væntanlega útvarpað um gervi-
tungl til meginlandsins.
Haukur
Tómasson
Animal Farm
lifir enn
HÁLFRIÖLD eftir að hin um-
deilda bók George Orwell, Animal
Farm, kom út í fyrsta sinn er hún
enn meðal söluhæstu bóka í heim-
inum. í The Sunday Times segir
að svo virðist sem lok kalda stríðs-
ins hafi ekki einu sinni skaðað
vinsældir hennar.
Árið 1945 sagðist breskur rit-
dómari ekki þora að fullyrða um
hvort Animal Farm myndi lifa það
af þegar umfjöllunarefni hennar
yrði ekki lengur efst á baugi. Rit-
dómarinn þorði hins vegar ekki
heldur að nefna umfjöllunarefnið
á nafn. Viku síðar var blaði hans,
Herald Tribune, sent bréf af örg-
um lesanda þar sem bent var á
að ritdómarinn hefði að ósekju
mátt nefna að bók Orwells væri
ádeila á þá heilögu kú breskra
vinstrimanna, Rússland Stalíns.
Lesandinn sagði að kannski yrði
bókin Iesin sem skemmtilegt ævin-
týri eftir hundrað ár en nú skyldi
hún lesin sem pólitísk ádeila - og
hitti hún reyndar beint í mark sem
slík.
Of beinskeytt ádeila
Þessi orð voru rituð í upphafi
kalda stríðsins. Nú, hálfri öld síð-
ar, er því lokið en bókin lifir samt
góðu lífi og ádeila hennar er enn
jafnbeitt. Animal Farm var alltaf
meira en bara allegóría. Verkið
hefur mjög almenna og víðfeðma
siðferðilega skírskotun. Þvi til
áréttingar má benda á að hún
hefur verið gefin út í 64 þjóðlönd-
um og iðulega í fleiri en einu upp-
lagi í hveiju þeirra. í Penguin-
útgáfunni einni selst hún í 120.000
eintökum á ári.
En þrátt fyrir þessar vinsældir
nú veittist Orwell erfitt að fá bók-
ina útgefna á Bretlandi á miðjum
fimmta áratugnum. Stalín var
bandamaður Breta i stríðinu og
ímynd hans því jákvæð i huga
bresks almennings. Hin táknræna
uppreisn á búgarði dýranna gekk
því of nærri pólitískum veruleika
samtímans. Sem stóð töldu menn
óheppilegt að likja bolsévíkum við
svín. Göltur Orwells, Napoleon,
átti greinilega að vera Stalín og
hugmyndalegur andstæðingur
hans, Snowball, Trotský. Auk þess
átti helsti talsmaður byltingarinn-
ar í sögunni, Old Major, augljós-
lega fyrirmynd sína í Marx og
Lenín. Einnig þótti mönnum það
ótækt að líkja rússneskri alþýðu
við sauðfé og asna eins og í pott-
inn var búið.
Að endingu var bókin þó gefin
út í ágúst 1945 af Secker-forlag-
inu. Viðtökur voru blendnar.
Gagnrýnendur íhaldsblaðanna
fóru varlega í umfjölun sinni.
Gagurýnandi The Spectator taldi
þó bókina ekki nógu beinskeytta
í gagnrýni sinni á Stalín.
Smáborgaralegur
róttæklingur
Bókin var gefin út í Bandaríkj-
unum ári síðar, 1946, og voru
repúblíkanar fljótir til að hampa
henni fyrir beitta ádeilu á kom-
múnismann. Bókin var hins vegar
bönnuð í Sovétríkjunum þar sem
Orwell var lýst sem smáborgara-
Iegum róttæklingi. Á tímum her-
laga í Póllandi var Animal Farm
ein vinsælasta bókin á svarta lista
valdhafa. í kjölfar innrásar heija
Sovétríkjanna í Afganistan 1979
var bókin einnig gefin út á tungu-
máli Afgana, Pashto, með mynd
af blóðugu svini á kápunni, íklætt
járnbrypju og með rússneskan
hjálm á höfði. Snemma á dögum
glasnost-stefnunnar var bókin svo
gefin út í Lettlandi.
Til marks um vinsældir þessar-
ar sögu hefur t.d. verið gert út-
varpsleikrit eftir henni sem Orw-
ell sjálfur leikstýrði fyrst árið
1946. Gerð hefur verið teiknimynd
eftir sögunni og söngleikur sem
ætlaður er börnum en á liðnum
vetri var hann settur upp af fjórt-
án ára nemendum í Etham College
sem er einn virtasti einkaskóli á
Bretlandi. Verkið höfðar því ekki
síður til þeirrar kynslóðar sem
ekki þekkir gjörla til sögunnar á >
bak við það. Likast til hefur ekki
verið skrifuð bók sem hefur tekist
jafnvel og Animal Farm að þjóna
bæði sem skemmtileg barnasaga
og hvöss háðsádeila í senn síðan
Jonathan Swift skrifaði Ferðir
Gúllívers.
Pílagrímsferð
í hraunið
llllg
PÁLL Guðmundsson með eitt verka sinna.
MYNÐLIST
Surtshcllir
(íshcllir) — Ilall-
mundarhrauni
HÖGGMYNDIR
Páll Guðmundsson
Opið alla daga -
gestir noti eigin ljósfæri
Aðgangur ókeypis
Á ÞESSARI öld hafa listamenn í
vaxandi mæli leitað með verk sín út
fyrir þann ramma sem hefðin hefur
markað myndlistinni sem sýningar-
vettvang, og í stað sýningarsala leit-
að beinna tengsla við náttúruna.
Þannig hefur orðið til sérstök grein
myndlistarinnar sem héfur verið
nefnd landlist eða umhverfíslist, sem
oft markast af umbreytingum lands-
ins eða sköpun áhersluatriða, sem
draga athygli að fegurð náttúrunnar
almennt jafnt sem formskyni og
framlagi viðkomandi listafólks.
Myndhöggvarar hafa ekki síst ver-
. ið áhugasamir um tengsl verka sinna
við náttúruna og umhverfið. Sem
dæmi um slík áhrif nægir að nefna
að ein helsta einkennismynd Kaup-
mannahafnar, Hafmeyjan, þætti
tæplega mikilfengleg ef henni hefði
verið fundinn hefðbundnari staður,
t.d. í einhveijum hallargarðinum.
Henry Moore, einn merkasti mynd-
höggvari þessarar aldar, var ekki
alls kostar ánægður með staðsetn-
ingar verka sinna í sérstökum högg-
myndagörðum eða sem skreytingar
á almannafæri, heldur lét einnig setja
þau niður á heiðum uppi, fjarri alf-
araleið, þannig að ferð til að skoða
þau yrði að eins konar pílagrímsferð,
helguð listinni.
Hér á landi hafa nokkrir listamenn
leitað á þessi mið undanfarin ár, og
er á engan hallað þótt Páll Guð-
mundsson sé þar talinn fremstur í
hópi. Páll hefur verið dijúgur við
sýningarhald síðustu ár og skapað
sér nafn fyrir hinar sérstöku ímyndir
sínar af tröllum og forynjum jafnt
sem sórstæðum persónum landsins.
Ymsir minnast þess er hann hélt
þijár einkasýningar samtímis á jafn-
mörgum stöðum á höfuðborgarsvæð-
inu; undanfarin ár hefur hann einnig
átt verk á sýningum erlendis, og á
liðnum vetri sýndi Páll í hinu nýja
listasetri Akurnesinga.
í vinnslu sinna höggmynda úr íjöl-
breyttu íslensku gijóti hefur Páll í
raun ekki verið að sækja efnivið til
náttúrunnar, heldur má fremur líta
svo á að hann hafí leitast við að leysa
úr læðingi þær myndir, sem hann
hefur fundið innra með efninu; í sum-
um tilvikum hefur þurft að höggva
steininn til, í öðrum aðeins að marka
hann fáeinum línum, og loks eru
þess dæmi að Páli hafi nægt að snúa
grjóti þannig að birtan féll rétt á það
- og þá blasti við steinrunnin vera
úr íslenskri urð.
Þótt höggmyndir hans njóti sín
um margt ágætlega í uppsetningum
listamannsins í sýningarsölum, eru
þær þar í framandi umhverfi. Það
verður best ljóst þegar gengið er upp
í bæjargilið við Húsafell, á vit högg-
mynda hans, en þar hefur um árabil
verið hvorutveggja í senn, helsta efn-
isnáma Páls og besti sýningarstaður
verkanna um leið. Þar fagna púkar
og tröllkarlar gestum við hvert fót-
mál, og verðlaunahrútar og þjóð-
sagnavættir falla þar vel inn í sitt
eðlilega umhverfi, svo erfítt er að
ímynda sér þá annars staðar.
Þjóðsögur hafa gefið mörgum ís-
lenskum listamönnum ríkuleg við-
fangsefni, og nægir þar að nefna
Ásgrím Jónsson og Ásmund Sveins-
son sem góð dæmi um á hvern hátt
þessar sagnir hafa verið nýttar á
ólíkan hátt. Páll hefur einnig sótt
mikið í þennan brunn, og nú hefur
hann látið gamlan draum rætast; að
halda sýningu í Surtshelli i Hall-
mundarhrauni, helgaða Hellis-
mannasögu, sem er án efa ein eftir-
minnilegastá þjóðsaga okkar um úti-
legumenn, líf þeirra og ævintýr.
Það er mögnuð reynsla að skoða
þessa sýningu á þessum stað, þar
sem sagan segir að skólapiltarnir
átján hafí lagst út. Páll hefur unnið
höggmyndir þeirra í fjölbreytta
steina, sem og aðrar myndir sem
fylgja sögunni eða tengjast staðnum
með öðrum hætti — bóndasoninn frá
Kalmanstungu, vinnukonurnar og
þann fót Eiríks, sem af var höggv-
inn. Einnig er hér mynd af höndum
Hallmundar og Grettis, sem minnir
á eldri tengsl staðarins við sögur
þjóðarinnar.
Uppsetning sýningarinnar er ein-
föld og áhrifamikil - og raunar sú
eina sem hefur komið til greina. Lista-
maðurinn hefur sett nokkur verk í
hraunið fyrir ofan hellinn og fyrir
utan hellismunnann, en flesta haus-
ana er að fínna á hellisgólfínu sjálfu,
beint ofan á ísnum. Þar rísa þeir upp
við hellisveggina líkt og vættir úr
neðra, og flöktandi kertaljós dregur
skarplega fram einstaka andlitsdrætti
- augnabrún hér, kinnbein þar, þykk-
ar varir á hinum næsta - sem gera
heildina afar sterka og lifandi á þess-
um stað. Vinnukonumar tvær em fín-
legar og fríðar innan um grófa úti-
legumennina, sem þær þjónuðu til
borðs og sængur, en andspænis þeim
er ímynd útburðar, sem minnir á einn
harðneskjulegasta þátt sögunnar.
Hellirinn er óumdeilanlega virkur
hluti sýningarinnar. ísgólfíð er mjög
góð undirstaða, og víða um veggina
má sjá klakatauma, sem myndajafn-
vel fígúmr sem bæta með eðlilegum
hætti við myndir Páls; hvelfíngin
gefur heildinni síðan þá Iokun, sem
hæfír. Þó hið lifandi ljós kerta sé
verðug lýsing fyrir þessar mögnuðu
myndir, er ekki síðra að skoða þær
við geisla vasaljóss; þannig má einn-
ig breyta stefnu ljósgjafans og leiða
fram mismunandi svip og breytileg
blæbrigði, sem eru afar fjölbreytt í
öllum þessum verkum listamannsins.
Segja má að þessi sýning Páls
Guðmundssonar sé fyrst og fremst
sett upp fyrir listina og til minningar
um þjóðsöguna; til að njóta hennar,
þurfa gestir að leggja á sig pílagríms-
ferð í hraunið. Hún minnir einnig á
að vel heppnuð listsýning er annað
og meira en aðeins samansafn þeirra
gripa, sem þar getur að líta; heildar-
hrifín ráða þar óneitanlega mestu.
Okkur er hollt er hafa á stundum
nokkuð fyrir listinni í stað þess að
bíða þess að hún komi til okkar, og
það gerði fólk svo hundruðum skipti
fyrstu daga sýningarinnar, janfvel
svo bera má saman við stærstu opn-
anir í virðulegum sýningarsölum.
Áhuginn er því greinilega fyrir hendi,
og með það í huga er rétt að hvetja
sem flesta til að leggja leið sína upp
Borgarfjörðinn á næstu vikum til að
njóta þessarar einstæðu sýningar í
Surtshelli í Hallmundarhrauni.
Eiríkur Þorláksson