Morgunblaðið - 15.09.1995, Blaðsíða 2

2 E FÖSTUDAGUR 15. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
JÓN LEIFS fæddist 1. maí 1899
að Sólheimum í Austur-Húna-
vatnssýslu, sonur Þorleifs Jóns-
sonar og Ragnheiðar Bjarnadótt-
ur. Hann var að ýmsu leyti bráð-
ger og hrifnæmur unglingur og
sannfærðist snemma um að fyrir
honum lægi að setja mark sitt á
menningarsögu íslands. í samtali
við Matthías Johannessen sem
birtist hér í blaðinu 1959 segir
hann: „Þegar ég var ungur vildi
ég verða dírigent og píanisti eins
og Lisztjá ég hafði stór plön og
sat oft og lengi og hugsaði um,
hvernig ég ætlaði að sigra heim-
inn. “
• •••••
Fann köllun sína í
tónlistinni
►Foreldrar Jóns keyptu píanó og
hann fékk tilsögn hjá Herdísi dótt-
ur Matthíasar Jochumssonar.
Snemma vildi hann semja sjálfur,
en sá i hendi sér að tónsmíðar
gæti hann ekki numið af nokkru
viti hér á landi. Hann einsetti sér
því að fara utan til náms og í
september 1916 hélt hann til
Þýskalands samferða Páli Isólfs-
syni, sem áður hafði numið er-
lendis.
Jón þreytti inntökupróf í tón-
listarháskólann í Leipzig og náði
því prófi. Hann útskrifaðist frá
skólanum 17. júní 1921 með lof-
samlegri umsögn. Skömmu eftir
að hann lauk náminu lagði hann
píanóleikinn að mestu á hilluna,
en tók til við tónsmíðar, hljóm-
sveitarstjórn og tónlistarritstörf.
í áðurnefndu viðtali við Matthías
Johannessen segir hann: „Svo átti
ég í sálarstríði mánuðum saman,
áður en ég samdi mitt fyrsta tón-
verk. Gat ég bætt einhverju nýju
við? Gat égslegið nýjan tón?“
í skólanum kynntist Jón ungri
stúlku af gyðingaættum, Annie
Riethof. Þau gengu í hjónaband
sumarið 1921.
Jón varð fyrstur íslendinga til
að leggja fyrir sig hljómsveitar-
sljórn og náði umtalsverðum
frama sem slíkur. Árið 1926 kom
hann með Fílharmóníuhljómsveit
Hamborgar á tónleikför til ís-
lands, Færeyja og Noregs, og var
það I fyrsta sinn sem íslenskir
áheyrendur heyrðu í sinfóníu-
hljómsveit.
• •••••
Virtur
hljómsveitarstjóri
►Þó Jón hafi notið virðingar sem
hljómsveitarsljóri, fékk hann
hvergi fastráðningu. Til að fram-
fleyta fjölskyldu sinni greip hann
til þess ráðs að skrifa um tónlist
í blöð og tímarit og var afkasta-
mikill höfundur.
Snemma á þriðja áratugnum
hóf Jón umfangsmikla söfnun
þjóðlaga og gaf út safn 25 þjóð-
laga 1925 sem hann hafði útsett
fyrir pianó, en þjóðlögin urðu
honum hvatning til að semja eigin
tónverk.
Verkum Jóns var almennt vel
tekið og hafði hann nokkrar tekj-
ur af flutningi þeirra í Þýska-
landi, en þjóðlegur uppruni tón-
listarinnar var Þjóðverjum mjög
að skapi. Nasistar bönnuðu að
mestu flutning verka Jóns árið
1937, en í spjallinu við Matthías
Johannessen segir hann um þetta
tímabil: „Hefurðu heyrt um Gretti
og Glám úr Söguhljómkviðunni?
Hún varsamin í Þýskalandi og
Danmörku á árunum 1941-42.
Þá höfðu nazistar sett mig í bann.
Sinfónían var eins konar mótmæli
gegn Hitlersstjórninni ogáttiað
sýna hið þrjózkufulla einstakling-
seðli norrænna manna. “ ►
JON
LEIFS
Með heilagt erindi
AÐ ER furðulegt hvað Ís-
lendingar og Þjóðverjar eru
ólíkir,“ segir kvikmynda-
leikstjórinn Hilmar Odds-
son, þegar við setjumst niður yfir
kaffibolla, síðla kvölds, rétt fyrir
frumsýningu á nýju kvikmyndinni
hans, Tár úr steini. Dagur hans
hefur verið öðrum dögum vikunnar
annasamari þar sem hann fékk ekki
rétta eintakið af myndinni sent hing-
að og þurfti að vesenast í að fá það
leiðrétt og svo er allur undirbúning-
urinn fyrir frumsýninguna, sem er í
kvöld, kominn á fullan skrið.
Blaðamaðurinn ekki alveg með á
nótunum; er ennþá að jafna sig eft-
ir að hafa séð myndina fyrr um dag-
inn. Langar til að segja „loksins,
loksins" en veit að það er klisja.
Orðleysið yfir fegurðinni sem Hilmar
birtir í þessari mynd segir kannski
bara meira en heilt orðasafn.
Kannski er það rétt sem gamla kon-
an sagði: Ræðan er silfur en þögnin
er gull. Svo er bara talað um Islend-
inga sem eru tarnamenn — gefa í
botn þegar mikið liggur við og gefa
allt sem þeir eiga — og Þjóðveija
sem aldrei skipta um gír, taka ekki
þá áhættu að eiga frumkvæði eða
gera eitthvað sem ekki hefur verið
nákvæmlega útlistað fyrir þeim að
gera. „Þeir eru svo vanir að taka
við skipunum. Þetta er allt annar
heimur en við lifum í hérna,“ segir
Hilmar og virðist ennþá undrast það
eftir alla þann tíma sem hann hefur
unnið að myndinni.
En er það ekki einmitt það sem
þú ert að fjalla um?
„Jú.“
Og ekki bara tvo ólíka heima,
heldur örlög manns sem þarf að tak-
ast á við þessa ólíku heima án þess
að tilheyra þeim. Maðurinn er tón-
skáldið Jón Leifs, sem bjó í Þýska-
landi við upphaf seinni heimsstyij-
aldarinnar. Þjóðveijar skildu mann-
inn og buðu honum arminn, skynj-
uðu snilld hans en reyndu að nota
hana til að versla með samvisku
hans; fengu ræðuna en sálina aldr-
ei. Islendingar botnuðu hvorki í
manninum né verkum hans — vant-
aði um það bil hálfrar aldar þroska
— og höfnuðu honum. Töldu hann
ekki hafa samvisku, létu Breta hand-
taka hann á skipsfjöl og Kanann
yfirheyra hann í landi. Hirtu hvorki
um sorgir hans né söknuð, sköpun
hans né snilld. Alltaf samir við sig;
gera hróp að þeim sem heija sig
yfir meðalmennskuna en klappa lóf-
um fyrir þeim sem svamla í dammin-
um með þeim sjálfum. Spyija ekki
að ástæðum, heldur draga ályktanir
og halda þeim fram eins og heilagri
ritningu.
Og hver var Jón Leifs?
„Tónskáld.“
Og hvað svo?
„Ekki veit ég það og ekki þú held-
ur. Það hefur ríkt um hann þögn.“
Þögn sem kannski er stýrt af
mætti æðri okkur sjálfum þar til við
hefðum nægilega mikla glóru í
kollinum til að skilja forsendurnar
fyrir tónsmíðum hans og athöfnum.
Hvaða duldi kraftur var að verki?
En nú er þögnin rofin með kvik-
mynd sem í mínum augum og eyrum
er sú fegursta í íslenskri kvikmynda-
sögu. Hún segir heila ævisögu manns
þótt hún spanni aðeins stuttan tíma
í lífi hans. Hún er saga; heil og órof-
in frá upphafi til enda. Fjallar um
atburði sem lágu að baki fegurstu
tónverkum Jóns Leifs; hjónabandið
með Annie, sem var gyðingur, sam-
skiptin við stjórn nasista í Þýska-
landi I upphafi seinni heimsstyijald-
arinnar, sambandið við yngri dóttur-
ina, Líf — aðskilnaðinn við fjölskyld-
una og skilningsleysið sem hann
mætti á íslandi. Saga um fjalistóra
sorg.
Um þetta er ég að hugsa
svo miður mín yfir að geta
ekki gert eitthvað fyrir
hann Jón, bara af því að
hann dó 1968, og á meðan
hugsar Hilmar upphátt um
muninn á íslendingum' og
Þjóðveijum, en myndin var
að mestum hluta tekin í Þýskalandi.
„Þegar Þjóðverjar gera mistök eru
þeir niðurlægðir og teknir af lífi fyr-
ir framan allan hópinn. Það er rosa-
lega erfitt að vinna með þeim, mörg-
um hveijum, því að auðvitað erum
við bara að tala um einstaklinga í
valdastöðum. Starfsfólkið reyndist
mér frábærlega.“
Eru þeir ekki bara mjög agaðir?
„Þeir eru heftir. Þýski framleið-
andi myndarinnar var alltaf að taka
mig í gegn fyrir að vera of mikill
vinur samstarfsmanna minna. Eg
átti bara að gefa skipanir og láta
fólkið hlýða. Þeir skilja ekki gæða-
stjórnun sem felst í því að hver ein-
staklingur sem vinnur að verkinu
er aðalmaðurinn. Þeir eru með
heraga og alltaf á sama hraðanum;
allir hlutir hafa sinn fyrirfram
ákveðna stað og tíma. Mér er sér-
staklega minnisstætt þegar ég fór
fram úr áætluðum tökutíma í fjórða
sinn, eða svo, að þessi framleiðandi
trylltist og ætlaði að taka mig af
lífi. Hann var alltaf öskrandi og ég
hafði ekki látið aðstoðarmann minn
biðja hann um leyfi til að fara hálfa
klukkustund fram úr áætlun — sem
er nú ekki mikið mál fyrir íslendinga
sem vilja bara Ijúka verkinu — og
hann kom æðandi inn í miðja töku,
stoppaði allt og ætlaði að fá allt
tökuliðið, leikarana og statistana út
með sér. En auðvitað fylgir enginn
svona fólki. Virðingarleysið er of
mikið. Við lukum tökum stuttu
seinna."
Nálægð nasistanna
Og nú segirðu okkur örlagasögu
um Islending í klóm nasista í stríði
sem við héldum að við hefðum aðal-
lega grætt peninga á.
„Ég veit að ég er að fást við
stærstu klisju í heimi; útjaskaðasta
efni sem til er. Og það er mjög erf-
itt að meðhöndla Þýskaland nasis-
mans. En markmið mitt var að finna
fyrir nálægð nasistanna í gegnum
sjálfar persónurnar í stað þess að
sýna nasista út um allt. Hluti fyrir
heild, segja þeir, og það
var sú leið sem ég valdi;
að láta nasistana birtast
í táknum eða fulltrúum.
Upphaflega valdi ég þessa
leið vegna þess að við
höfðum ekki fjármagn til
að vera með margmennar
hópsenur. Það getur verið kostur
að hafa ekki of mikla peninga, vegna
þess að þá þarf maður að nota
ímyndunaraflið og sköpunarkraftinn
til finna leið til að segja samt það
sem maður vildi hafa sagt. Fyrir
bragðið er efniviðurinn mun sam-
þjappaðri og krefst mikillar vand-
virkni. Við höfum ekkert til að leyna
hugsanlegum göllum. „Ódýrar“
lausnir og málamiðlanir komu aldrei
til greina.“
Og árangurinn er eftir því. Leikur-
inn, litirnir, myndin, myndatakan,
tónlistin, hljóðið, skapa svo voldugan
heim að maður þráir hann — hefur
það á tilfínningunni að hann sé heill
og sannur — samt svo ókyrr að mað-
ur skelfist hann. Það er svo sárt að
vera óvarinn fyrir ólgandi brimi þegar
hægt er að ganga um laufgaða skóga.
Laufgaða skóga þar sem hann
gengur með Líf, litla augasteininum
sínum, og segir henni íslenskar þjóð-
sögur, af álfum og tröllum — og sýn-
ir henni tárið. Þau tvö eiga heim sem
enginn annar skilur.
„Ég byggi mikið á tungumálinu,"
segir Hilmar. „Þau feðginin tala sam-
an á íslensku til að undirstrika náið
samband þeirra. Þau áttu þennan
heim sameiginlega. En það sorglega
við þetta er að þegar myndin verður
sýnd í Þýskalandi „döbba“ (nota
þýskar leikraddir) þeir íslenska talið
í stað þess að texta myndina eins og
við gerum. Þar með tapast þessi tákn-
ræna vísun í samband þeirra.“
Frá heimildarmynd til
kvikmyndar
En ætlaðir þú ekki upphaflega að
gera heimildarmynd?
„Jú. Það var fyrir sex árum. Ég
ætlaði að gera heimildarmynd um
ævi Jóns, frá vöggu til grafar. Það
er ekki hægt í kvikmynd, hún mundi
tapa allri spennu. Þegar verkefnið
þróaðist yfir í kvikmynd, varð ég að
velja tímabil úr ævi hans. Það má
skipta ævi Jóns í þijú tímabil: ís-
land/Leipzig, Berlínarárin og eftir-
stríðsárin; fyrst örlítið í Svíþjóð og
síðan á Íslándi. Það tímabil sýnir
hvernig ísland hafnar honum endan-
lega. Það gerðist á mjög dramatískan
hátt. Hann var til dæmis handtekinn
af Bretum á Esjunni á leið heim,
sakaður um að vera á mála hjá Þjóð-
veijum. Hann sér ísland rísa úr sæ
í böndum. Var svo yfírheyrður hjá
Bandaríkjamönnum. Islendingar hafa
alltaf verið dómharðir og þeir skildu
alls ekki þann hrylling sem hann
hafði gengið í gegnum."
Samt bjó hann hér í 23 ár eftir
heimsstyrjöldina — eða allt til dauða-
dags.
„Já. Ég verð að segja alveg eins
og er að því meira sem ég kynni mér
líf hans, því meira dái ég hann. Það
er alveg sama hvernig lífið brýtur á
honum, hann heldur alltaf höfði. Því
oftar sem honum er hafnað hér á
landi — þar sem enginn vill eða get-
ur flutt verk hans, því stærri, meiri
og kosmískari verða þau. Maður sem
rís hærra eftir því sem mótlætið er
meira — hann veit — hann veit að
hans tími mun koma.“
"Er hans tími kominn?
„Það eru nokkrir postular að boða
fagnaðarerindið. Það byijaði fyrir
fimmtán árum þegar tónskáldið
Hjálmar H. Ragnarsson, sem er tón-
Það var leiðin
sem ég valdi;
láta nasistana
birtast í
táknum
Frá handriti
upp á tj ald
■y ’T" VIKMYNDAFRAMLEIÐ-
mS ENDUR eru afar sjaldan
kvenkyns. „Þetta er ægi-
lega harður karlaheimur,"
segir Hilmar Oddsson og prísar sig
síðan sælan yfir því að hafa haft Jónu
Finnsdóttur sem framleiðanda að
kvikmynd sinni. Segir hana hreina
og beina; besta gagnrýnanda sem
hann getur hugsað sér. En hver er
þessi kona og hvað gerir hún, sem
framleiðandi, annað en að vera hrein
og bein?
Undirrituð fékk þá vinsamlegu
ábendingu að vera ekkert að spyija
hana að því yfir morgunkaffi; morg-
unninn væri ekki uppáhaldstími Jónu.
Fínt, ekki minn heldur. Skildi
ástæðuna: Konur sem vinna með hei-
lanum vinna best um nætur þegar
enginn er að trufla þær, þar af leið-
andi eru þær sjaldnast upprifnar á
morgnana. Verða samt að vakna til
að koma börnum sínum í skólann og
gera það sem gera þarf á meðan þeir
ungu nema. Höfum það morgunkaffi,
svo hægt sé að hafa frið þá fjóra tíma
sem skólaskyldan varir.
Og hún mætir, alveg laus við morg-
unsljóleika í augum. Snör í hreyfing-
um, með skarpt augnaráð, glaðleg
og ákveðin. Hlakkar til framsýningar-
innar „því þá er lokið fjögurra ára
ströngu starfi“, og ég fínn að hún
er stolt yfir því starfi, sem hún má
líka vera. Kvíðir hún líka „vegna þess
að það hefur allt komið upp á sem
hægt er að ímynda sér - líka það sem
ekki er hægt að ímynda sér - og
maður spyr sig: Hvað næst?“
Konan sem heldur utan um dæmið,
eins og Hilmar orðaði það, er síður
en svo morgunfúl, heldur ber með sér
að hún þurfi að vinna hratt til að
afkasta öllu því sem henni ber skylda
til, sýpur á kaffinu, lítur upp og svar-
ar spurningunni:
„Framleiðandi og leikstjóri era þeir
einu sem fylgja myndinni frá upphafi
til enda; frá handriti upp á tjald -
sem felur það í sér að framleiðandi
skiptir sér af öllu. Hann leitar eftir
fjármagni í myndina, útbýr umsóknir
í sjóði og fylgir þeim eftir. Þegar
handrit er orðið þannig að allir sem
hlut eiga að máli eru orðnir ánægðir,
þar með talinn framleiðandinn, og
vinnan komin á það stig að ráða þarf
fólk hafa leikstjóri og framleiðandi
samráð. Þá erum við að tala um fólk
sem sér um útlit og stíl myndarinnar,
leikmyndahönnuð og tökumann. Það
gefur augaleið að útlit kvikmyndar
er mjög mikilvægt og það er því nauð-
synlegt að gott samstarf náist milli
leikstjóra, leikmyndahönnuðar og
tökumanns og að þeir hittist sem fyrst
eftir að handrit er tilbúið. Þessir þrír
einstaklingar verða að vera á sömu
ieið, verða að stefna að sömu mark-
miðum.
Þegar allt þetta batterí er komið
af stað, heldur framleiðandinn utan
um það. Leikstjórinn einbeitir sér að
hinum skapandi þætti; vinnu með leik-
urum og öðram. Þegar allt er tilbúið
í tökur, þarf leikstjórinn að geta geng-
ið inn í „settið“ og þá þarf allt að
vera klárt. Hver tökudagur er mjög
dýr og það má ekkert vanta sem á
að vera til staðar.
Mjög snemma gerir framleiðandinn
kostnaðaráætlun og kynnir hana fyrir
forsvarsmönnum hinna ýmsu deilda.
Leikmyndahönnuður hefur til dæmis
ákveðna upphæð til ráðstöfunar. Mér
er alveg sama hvernig hann notar
hana, bara að hann haldi sig innan
rammans.
Á undirbúningstímanum fer megin-
starf framleiðandans fram og óhætt
er að segja að þegar tökur hefjast
verði ákveðin kaflaskipti í fram-
leiðsluferlinu. Þá er búið að ráða val-
inn mann í hvert rúm og ástæðulaust
fyrir framleiðandann að blanda sér í
málin nema einhver meiriháttar
vandamál komi upp. Enda ræður
framleiðandinn sér framkvæmda-
stjóra á undirbúningstímanum, sem
sér m.a. um að keyra upptökurnar
áfram.
Það er mikilvægt að framleiðandi
og leikstjóri nái saman, tali sama
tungumál. Þannig er auðveldara fyrir
framleiðandann að standa með sínum
manni og jafnvel standa vörð um
þann kjarna sem lagt var upp með,
sem oft getur kostað átök í þriggja
landa samvinnuverkefni eins og okk-
ar.
Eftir að tökum er lokið stöndum
við tvö eftir með alla eftirvinnsluna:
Byijum tvö, síðan kemur hópur fólks
og við endum tvö. Þetta er svo náin
samvinna í svo langan tíma að ég get
ekki ímyndað mér að leikstjóri og
framleiðandi sem ekki ná saman, geti
gert nokkuð af viti.
Samvinna okkar Hilmars hefur
gengið mjög vel - en við höfum geng-
ið í gegnum helvíti saman. Höfum
náð að hvetja hvort annað áfram þeg-
ar öllum dyrum virtist hafa verið Iok-
að á okkur.“
Föst í þýsku þrotabúi
Mér skilst að þið hafið lent í ótrú-
legustu hremmingum.
„Það er óhætt að segja það,“ segir
Jóna og hlær og dæsir í senn.
„Fljótlega eftir að tökum lauk lent-
um við í því að einn af þýsku fjár-
magnsaðilunum fór á hausinn, skil-
aði ekki sínu og datt út. Og þegar
einn hlekkur brestur hefur það mjög
svo keðjuverkandi áhrif. Það er mjög
erfitt að koma saman svona sam-
vinnupakka og þegar einn aðili klikk-
ar er það til dæmis stórmál gagn-
vart sjóðakerfi Evrópu. Og þarna
voru forsendur fyrir því að við fengj-
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 15. SEPTEMBER 1995 E 3
JÓN
LEIFS
Hilmar Oddsson
Morgunblaðið/Kristinn
listarstjóri myndarinnar, skrifaði
lokaritgerð um tónlist Jóns Leifs. Við
höfðum oft rætt þá hugmynd að
gera um hann heimildarmynd. Stóra
spurningin hjá mér var: Stendur hann
undir því? Allar mínar hugmyndir um
hann voru að þessi tónlist væri bara-
einhver-hávaði. Það var svo lítið vitað
um hann. En á þeim sex árum frá
því hugmyndin kviknaði, hefur orðið
alger bylting í upplýsingum og hljóð-
ritunum á tónlist hans.
Smám saman fór ég að sjá „dram-
að“ í lífi hans; fjölskylduharmleik
einstaklings í ölduróti hrikalegra
tíma. Og það drama er mjög skýrt í
tónlist hans.
Ég lét Þröst Leó Gunnarsson, sem
leikur Jón Leifs, byija á því að hlusta
mjög mikið á tónlistina hans, því við
getum ekki skilið þennan mann án
þess að þekkja tónlist hans. Hann
er með heilagt erindi — og hann
veit það. Síðan sæki ég í grísku harm-
leikina: Jón er maður sem á alltaf
afarkosti. Öll hans ævi er þannig;
mikill harmleikur og framhjá því er
ekki hægt að líta.“
Jón Leifs og ísland
„Svo er það tónlistin. Hún er um
ísland. Eins og aðrir listamenn sem
yrkja um ísland, til dæmis Jónas
Hallgrímsson, yrkja þeir best sem
hafa búið erlendis um tíma. Þeir
hafa náð vissri fjarlægð og hafa
skýrari sýn á ætt og uppruna. Jón
er tvímælalaust einn af þeim. Og
titill myndarinnar, Tár úr steini,
hefur táknræna merkingu þar um:
Jón gengur með íslenskan stein á
sér. Hann er alltaf með ísland
„konkret" í vasanum; ísland fylgir
honum alla tíð. ísland er
nánast eins og ástkona —
og þessi ástkona hafnar
honum. Hann er „róbúst“
persónuleiki sem gerir
miklar kröfur og ísland
hafnar honum. Hann býr
sér til íslenskan heim í
gegnum dóttur sína. Þau eiga sér
einkaheim álfa, trölla og þjóðsagna
sem enginn annar skilur. Hann gef-
ur henni tónlistina og allt. Eina
skiptið sem Snót, eldri dóttir hans,
talar við hann íslensku í myndinni
er í lokin þegar allir eru orðnir á
móti honum. Þá talar húp íslensku
til að ná til hans.“
Kvikmyndaleikstjórn
Það sem vakti einkum athygli
mína er hversu vel myndin er leikin,
sem mér hefur stundum þótt skorta
á í íslenskum kvikmyndum.
„Já, maður lærir alltaf svo mikið
af mistökum sínum. Þegar ég gerði
En það er
mjög mikil-
vægt að konur
komi inn í
þetta starf
fyrstu myndina mína, Eins og skepn-
an deyr, var ég nýkominn út úr skóla
og valdi þá líka Þröst Leó í aðalhlut-
verkið — og hann var líka nýútskrif-
aður. Ég vissi ekkert alltof vel hvern-
ig ætti að vinna með leikurum og
hann hafði ekki fengið mikla þjálfun
í að vinna í kvikmynd. En ég vissi
hvernig ég vildi hafa persónu hans
og hvað ég vildi með þessari mynd.
Þessvegna var ég alltaf að útskýra
persónu hans út frá mínum forsend-
um í stað þess að gefa honum tíma
til að skilja hana sjálfur. Enda sé ég
það í dag að hann nær ekki sam-
bandi við þá persónu — hann skildi
einfaldlega ekki mínar forsendur og
fékk ekki næði til að skapa sínar
eigin... Æi, maður var svo bráðlátur
og mikill eldhugi þá...,“ segir Hilmar
eins og hann sé orðinn eitthvert gam-
almenni nú.
Og kannski er hann það í vissum
skilningi. Þeir sem þora að horfast í
augu við mistök sín og hafa kjark
til að Iæra á þeim, eldast öðruvísi
innan um sig.
„Ég var með tvo leikara í sigtinu
fyrir hlutverk Jóns Leifs og Þröstur
Leó var annar þeirra — og ég var
ofboðslega lengi að gera upp hug
minn. Svo tók ég ákvörðun um að
ráða hinn en þá umturnaðist maginn
í mér og ég vissi að Þröstur var rétti
leikarinn. Innsæið sagði mér það og
eitt hef ég lært; og það er að treysta
því. Ef leikstjóri trúir á sitt val, fer
hann alla leið með leikarann, annars
treystir hann aldrei því sem hann er
að gera.“
Hvar koma svo Hjálmar H. Ragn-
arsson og Sveinbjörn I. Baldvinsson
inn í handritagerðina?
------ „Við Hjálmar höfðum
rætt það lengi hvað gæti
verið gaman að gera heim-
ildarmynd um Jón. Svo
urðum við sammála um að
enn betra væri að gera
kvikmynd um hann; við
""""" myndum komast mun nær
sannleikanum um hann. Og Hjálmar
er tónlistarstjóri myndarinnar auk
þess sem hann útsetur og jafnvel
semur tónlist fyrir hana. En við vor-
um búnir að vinna okkur í hring og
ákváðum að okkur vantaði einhvem
til að halda utan um geggjunina í
okkur. Sveinbjörn er mun vanari en
við og kann meira og þess vegna
ákváðum við að leita til hans. Satt
best að segja hefðum við aldrei getað
klárað þetta án hans.“
Aðhald fyrir leikstjóra-
bijálæðinginn
Ég hafði sem sagt tvo samstarfs-
menn sem eru gerólíkir en báðir
ómissandi. Ég hef bæði prófað að
vinna einn og í félagi við aðra. Ég
held að ég kjósi seinni kostinn í fram-
tíðinni. Þetta er aðferð sem hentar í
gerð kvikmyndahandrits. Svo veit ég
ekki hvar ég væri án framleiðandans,
Jónu Finnsdóttur.“
Nú?
„Það virðast ekki margir gera sér
grein fyrir því hvert hlutverk fram-
leiðanda er. En það er sá sem býr
dæmið til og tengir alla þræði sam-
an. Hann er aðhald fyrir leikstjóra-
bijálæðinginn. Og ég verð að segja
að ég er ánægður með minn framleið-
anda.“
Nú?
„Aðalatriðið er að hún er kona.“
Og?
„Það kann að hljóma ankannalega,
en konur eru öðruvísi en karlar. Jóna
kemur með kvenlegt innsæi og
næmni sem ég met mjög mikils —
því það er efnið sem ég er að vinna
með. Hún er mjög hreinskilin, hrein
og bein og afar góður gagnrýnandi.
Þegar upp er staðið er hún sú mann-
eskja sem ég tek mest mark á. Síð-
asta árið, frá því tökum lauk, höfum
við verið tvö saman með verkið. Við
höfum reynt mjög á þolrifin hvort í
öðru en mér sýnist við ætla að kom-
ast mjög heil í gegnum þetta. Ég
þarf ekki að klæða mig í neinn bún-
ing til að tala við hana.
Það era því miður alltof fáir kven-
kyns framleiðendur til. Þetta er ægi-
legur karlaheimur og konur eiga
mjög erfitt uppdráttar í honum. Þær
eru strax afgreiddar með því að þær
séu frekjur og allt það, jafnvel þótt
þær séu bara að vinna sína vinnu á
nákvæmlega sama hátt og karlarnir.
En það er mjög mikilvægt að konur
komi inn í þetta starf. Þær hafa
meiri næmni og aðra nálgun en karl-
menn. Þær þurfa, ólíkt körlunum,
alltaf að vera í sambandi við sitt eig-
ið líf. Þær þurfa alltaf að vera með
á nótunum á svo mörgum vígstöðv-
um. Krakkarnir hringja mörgum
sinnum á dag í einhveijum erinda-
gjörðum, biðja um pening í strætó
eða sund eða eitthvað. Þetta þurfa
karlkyns framleiðendur aldrei að
gera.“
Er þetta ekki bara traflun og til
trafala fyrir ykkur hin?
„Nei, þetta sýnir bara hvað konur
ráða við að halda vel utan um margt
í einu.“
Og þá er maður orðinn upp með
sér yfir því að vera kona og glaður
yfir því að til skuli vera karlmenn
sem átta sig á því að kannski er
gott að þiggja það sem við höfum
að gefa — og geta samt búið til stór-
brotna kvikmynd.
Þegarég fer í
bíó, vil ég sjá
sögu. Ég vil
upplifa eitt-
hvað alla leið
Jóna Finnsdóttir
um ákveðna styrki brostnar.
Við þurftum að fara að hugsa upp
á nýtt. Við bara urðum að finna leið.
Gátum ekki bara staðið með ein-
hveija mynd og sagt: „Jæja, þar fór
það. Geymum þetta bara uppi í kvik-
myndasafni og skoðum þetta við og
við í ellinni."
Ég trúði á það sem við vorum með
í höndunum. Vissi að við værum með
fallega mynd og var ákveðin í að við
myndum finna leiðina - og við fund-
um hana.
Við vorum allt í einu föst með
myndina í þýsku þrotabúi. Ég þurfti
að fara að tala við þrotabússtjóra sem
talaði ekki einu sinni ensku og var
alveg hjartanlega sama um eina ís-
lenska kvikmynd í öllum þessum
þýska óreiðupakka.
Þetta gerðist í lok september í
fyrra. Ég var með Tómas Þorvaldsson
lögfræðing með mér í samningum -
og þetta varð sex mánaða röfl á milli
landa við þrotabússtjóra og kröfu-
hafa. Það gekk ekkert með þennan
þrotabússtjóra og endaði með því að
við fórum á fund stærsta kröfuhafans
í Miinchen og gengum frá málinu á
einum eftirmiðdegi. Það var búið að
taka myndina og hún komin í hljóð-
vinnslu. Þá var Islenska kvikmynda-
samsteypan komin inn í dæmið og
við börðum þetta saman Ijárhags-
lega."
. Sex mánuðir eru ansi
langur tími. Voruð þið ekki
að verða bijáluð?
„Jú, það er óhætt að
segja það. Við vorum í dag-
legu sambandi við fólk úti
en það gerðist ekkert. Við
vorum næstum farin að tráa því að
þetta ætti ekki að verða kvikmynd.
Það væri eitthvað okkur æðra sem
ætlaði að sjá til þess.“
Fenguð þið ekki bara smjörþefinn
af lífi Jóns sjálfs?
„Satt að segja datt okkur oft í hug
að hann ætlaði að láta okkur finna
hvemig þetta var, til að við skildum
hvað við værum að fást við. Enda var
það svo að maður gekk út úr myrkr-
inu á skrifstofunni við Laugaveg, út
í dagsbirtuna og skildi ekkert af-
hverju allir voru svona glaðir og
áhyggjulausir."
Engar málamiðlanir
„Við fórum af stað með lítið fjár-
magn og háleit markmið en vorum
ekki til í neinar málamiðlanir. Við
ætluðum að vanda okkur í alla staði.
Og við höfum þurft að minna hvort
annað á það öðru hveiju. Aldrei nein-
ar lélegar málamiðlanir eða tilslakan-
ir til að fara auðveldar leiðir. Hilmar
hefur þann kost til að bera að hann
virðir sín fjárhagslegu takmörk.
Þessi takmörk gera það að verkum
að leikstjórinn þarf að gera sér grein
fyrir því hveiju hann vill ná fram.
Fjárskortur kallar oft á mjög skap-
andi vinnu. Þú verður að fínna leiðir
til að segja það sem þú ætlar þér,
þrátt fyrir hann. Þetta er bara eins
og í lífinu sjálfu.
En þetta hefur ekki ver-
ið einn harmleikur frá upp-
hafi til enda. Þetta hefur
verið mjög skemmtilegt og
það er ofsalega gaman að
sjá niðurstöðuna þegar allt
er komið saman."
hefur fundist íslenskar kvik-
Mér
myndir óttalega upp og ofan upp á
síðkastið. Hvað þarf kvikmynd að
hafa, að þínu mati, til að hún geti
gengið upp?
„Gott handrit! Fyrst og fremst. Það
geta margir skrifað níutíu blaðsíður
fullar af sniðugum atriðum, en fáir
sem geta tengt þau þannig saman
að þau myndi eina heild og úr verði
samfelld saga. Þegar ég fer í bíó, vil
ég sjá sögu. Ég vil upplifa eitthvað
alla leið, frá upphafi til enda. Það
gerist alltof sjaldan, bæði í erlendum
og íslenskum myndum, að manni
finnist maður hafa farið í ferð sem
er einhvers virði.“ Og víst er að þar
hefur framleiðandinn verið trár sjálf-
um sér, því Tár úr steini er saga með
upphaf, framvindu og endi.
Heim og út aftur
► 1935 var Jón ráðinn sem tónlist-
arstjóri Ríkisútvarpsins. Hann
fluttist heim, en Annie og dæturn-
ar urðu eftir í Þýskalandi. Hann __
sneri aftur til Þýskalands 1937. Á
þessum árum samdi hann sum
sinna helstu verka, þá helsta áður-
nefnda Sögusinfóníu, sem fékk
heldur óblíðar viðtökur við frum-
flutninginn 1950, en hún kemur
út vegum sænsku útgáfunnar BIS
um þessar mundir. Meðal þess
sem menn settu út á var notkun
Jóns á óhefðbundnum hljóðfær-
um, en hann notaði steina og
skildi þar sem hann lýsti Stikla-
staðaorrustu og trjádrumba í
Gretti og Glámi „til að markera
viðureigina sterkar oggera tón-
inn harðari“, eins og segir í spjalli
hans og Matthíasar, en þess má
geta að forsvarsmaður BlS-útgáf-
unnar, Robert von Bahr, segir
útgáfu Sögusinfóníunnar eitt það
merkilegasta sem hann hafi kom-
ið nálægt.
í febrúar 1944 fékk Jón ferða-
leyfi fyrir sig og fjölskyldu sína
til Svíþjóðar, en þau Annie slitu
samvistir og 1945 sigldi Jón til
Islands, en Annie og dæturnar
tvær, Snót og Líf, urðu eftir í
Svíþjóð.
• •••••
Barist fyrir rétti
tónskálda
► Heim kominn tók Jón til starfa
af sama þrótti og einkenndi hann
alla tíð og átján dögum eftir heim-
komuna hafði hann frumkvæði
að stofnun Tónskáldafélags Is-
lands, sem ætlað var að standa
vörð um hagsmuni tónskálda.
1948 voru svo stofnuð Samtök
tónskálda og eigenda flutnings-
réttar, STEF. Jón var lengstaf
formaður sljórnar STEFs og
framkvæmdastjóri frá stofnun til
dauðadags, einarður í afstöðu
sinni til höfundarréttarins: „Það
er skoðun mín að höfundurinn sé
heilagur maður, “ segir Jón í
spjalli hans og Matthíasar, „Hann
vinnur starf sitt oftast án vonar
um ágóða, ogþegar ágóðinn kem-
ur, á hann að njóta hans. “
ll.júlí 1947 fórst Líf dóttir
Jóns, bráðefnileg og vel gefin
stúlka, þegar hún synti of íangt
í sænska skerjagarðinum. Þetta
áfall hafði mjög sterk áhrif á Jón
og tólf árum síðar ber andlát
hennar á góma í samtali hans og
Matthiasar og treginn leynir sér
ekki.
Jón var tíður gestur í Svíþjóð
á árunum eftir stríð og kynntist
í einni slikri ferð sænskri konu,
Altheu Mariu Duzzinu Heintz.
Þau giftust í febrúar 1950, en
hjónaband þeirra entist ekki lengi
og fengu lögskilnað 1956.
Haustið 1955 kynntist Jón Þor-
björgu Jóhannsdóttur Möller.
Felldu þau hugi saman og giftust
sumarið 1956. Þau eignuðust einn
son, Leif.
Jón samdi mörg mikilfengleg
verk eftir að heim var komið,
meðal annars Heklu, Geysi og
óratóríurnar, Eddu II og Eddu
III. Eftir hann liggur mikið safn
tónverka, en eins og hann sagði
sjálfur í spjallinu við Matthías
Johannessen: „En hérna geturðu
séð skrá yfir tónverkin mín. Þetta
er ekki svo Htið. Samt erþetta
aðeins þriðjungurinn af því sem
ég hefði getað afkastað ef ég
hefði t.d. orðiðþjóðgarðsvörður.
En þjóðfélagið hefur ekki haft vit
á að beizla þá orku sem ímér
býr.“
Jón Leifs lést 30. júlí 1968.