Morgunblaðið - 04.04.1997, Qupperneq 4

4 B FÖSTUDAGUR 4. APRÍL 1997
MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LÍF
g FRÆÐIMENN hafa leitt hjá
S®| sér persónulegar heimildir
«88 fólks á þeim forsendum að
flí þær væru huglægar og ekki
J-gg líklegar þess vegna til að
2» varpa ljósi á hugsun fjöldans.
48^ Sagan hefur því verið saga
stofnana og meðaltalsmaður-
Mll inn verið fulltrúi einstaklings-
ins.
Sagnfræðingar hafa að mestu
sniðgengið framlag einstaklinga
sem létu lítið að sér kveða á opin-
berum vettvangi en skráðu hjá sér
hugleiðingar sínar um lífið og til-
veruna. Spurningin er hvort sagn-
fræðingar eigi eitthvert erindi við
persónulega upplifun fólks á fyrir-
bærum eins og menntun, ást og
sorg?
Dr. Sigurður Gylfi Magnússon
sagnfræðingur svarar þessari
spurningu hiklaust játandi og telur
að ekki sé lengur stætt á því að
hunsa persónulegar heimildir eins
og dagbækur, bréf, samtalsbækur,
endurminningar og sjálfsævisögur.
Hann hefur í kjölfarið lagt stund
á nýja aðferð innan sagnfræðinnar
sem hann kallar einsögu, en hefur
verið nefnd micro history á ensku.
„Aðferð einsögunnar," segir
hann „er að beina athyglinni að
örfáum einstaklingum, einstökum
atburðum eða litlum samfélögum.
Hún felst í að rannsaka smæstu
einingar samfélagsins og tengja
þær síðan við stærri heildir með
það i huga að draga fram einkenni
þjóðfélagsins alls. Þetta er því frek-
ar djörf tilraun til þess að fást við
efni sem sagnfræðin hefur lítið
sinnt.“
Fall meðaltalsmannsins
Einsaga er saga alþýðunar
byggð á hennar eigin heimildum
en ekki eingöngu á opinberum
gögnum. Kjarni málsins er að líf
og tilfinningar til dæmis verka-
mannsins er ekki að fínna í ræðum
verkalýðsforingjans eða vinnulögg-
jöfinni.
„Sagnfræðingar fyrri tíma hafa
rannsakað ramma samfélagsins
eða stofnanir samfélagsins og alla
fasta liði sem tengja lífsferli hvers
einstaklings saman,“ segir Sigurð-
ur Gylfi. Einsögumenn telja þetta
ekki segja alla söguna. „Við verð-
um að sýna glímu hvers einstakl-
ings við þessar stofnanir, því svigr-
úmið er svo mikið, meðal annars
vegna þess að maðurinn er líka
óskynsamleg vera.“
Einsögumenn á Ítalíu voru orðn-
ir þreyttir á meðaltalsmanninum
sem reis upp frá teikniborði sagn-
fræðingsins, einfaldlega vegna
þess að hann var ekki til. „ítalir
vilja fremur rannsaka líf raunveru-
legs fólks, jafnvel utangarðs-
manns, og varpa með því ljósi á
allt samfélagið," segir Sigurður.
Hann segir að tölfræðileg úr-
vinnsla innan sagnfræðinnar hafi
á sínum tíma verið stórt skref frá
hefðinni en menn hafi óvart fyllst
ofurtrú á tölur og gleymt að spyrja
og kanna hvað einstaklingarnir
segðu sjálfir um hugsanir sínar og
tilfinningar. „Einsagan er nú að
draga fólkið inn á svið hinnar sögu-
legu þróunar," segir hann „og
sagnfræðingar að bera sögu þess
saman við stofnanasöguna og
sögulega lýðfræði. Þetta er gert
með notkun persónulegra heimilda
alþýðunnar og sýna svo hvernig
þær geta varpað ljósi á þróun þjóð-
félagsins."
Vlðhorf betri bænda tll
menntunar alþýðumanna
Sagnfræðistofnun gefur nú í
apríl út bók eftir Sigurð Gylfa
Magnússon sem heitir „Menntun,
ást og sorg. Einsögurannsókn á
íslensku sveitasamfélagi 19. og 20.
aldar.“ í bókinni ber hann saman
formlega framvindu menntamála
eins og hún birtist í ákvörðunum
Alþingis og í blöðum og tímaritum
við hinn huglæga vitnisburð al-
þýðufólks í eigin dagbókum.
„Þegar stofnanasagan er lesin
álykta menn eðlilega að saga
menntunar sé samfelld sigur-
ganga,“ segir Sigurður „en slík
ályktun er varhugaverð. Þegar
kafað er í almenna umræðu í blöð-
um og tímaritum á seinni hluta 19.
aldar leynir sér ekki að mikil tog-
streita var um menntakerfið milli
betri bænda og þeirra sem sátu á
valdastólum annarsvegar og hins-
vegar menntaðra einstaklinga og
alþýðumanna.
Sigurður segir að áberandi um-
ræða hafi verið um að menntun
leiddi til leti og upplausnar samfé-
lagsins. Hann telur að betri bænd-
ur hafi viljað ala upp lýðinn og
njóta vinnukrafta hans til þrítugs
en það var áður algengur gifting-
araldur. „Þeir tengdu vanda land-
búnaðarins og fólksflutninga úr
sveitum til þéttbýlis við mennta-
og fræðslumál," segir hann. En
hvernig leið fólkinu og hvað hugs-
aði það?
Gapið mílli yfirvalda
og unga fólksins
Til að öðlast innsýn í daglegt líf
19. aldar manna og komast að við-
horfum þeirra til menntunar endur-
gerði Sigurður samfélag Stranda-
manna í Kirkjubólshreppi með
lestri á dagbókum Halldórs Jóns-
sonar og bróður hans Níelsar. „Ég
var fyrir nokkrum árum að skoða
handskrifuð sveitablöð frá 19. öld
og tók sérstaklega eftir blaðinu
Gestur vegna þess að það var svo
vel skrifað,“ segir Sigurður. Rit-
stjóri þess var Halldór Jónsson í
Miðdalsgröf.
• Hvaða áhrif hafði dauðinn £
Getur löngun til mennta stjórnað ástinni? • I
persónulegar heimildir gildi? • Hvers vegna \
un? • Hver var skoðun einstaklinganna á fr
dagbækur alþýðunnar um tilfinning
Menntun,
ast og sorg
DAGBÓKARSÍÐA Halldórs.
Saga menntunar á ís-
landi var ekki sigur-
ganga af dagbókum
alþýðunnar að dæma.
Hvemig er sagan frá
sjónarhóli alþýðunnar?
Gunnar Hersveinn
fræddist um nýja
sagnfræði sem setur
einstaklinginn
í öndvegi.
SIGURÐUR Gylfi Magnússon
„Seinna fór ég yfir nöfn höfunda
dagbóka í eigu handritadeildar-
Landsbókasafns og mundi eftir
nafninu Halldór Jónsson sem þar
er að finna. Ég fékk dagbækurnar
til afiestrar og í ljós koma 24 ár
af lífi Halldórs en hann skrifaði
eitthvað í dagbók sína á hveijum
degi. Einnig eru varðveittar eftir
hann fimm samtíningsbækur og
15 bækur með uppskrifuðum ljóð-
um.“
Sigurður byggir rannsókn sína
í bókinni á dagbókum Halldórs og
Níelsar sem hann uppgötvaði
seinna, hún spannar 40 ár. Halldór
skrifaði líka sjálfsævisögu sína sem
spannaði fyrstu 20 ár ævinnar.
Bréf þeirra bræða eru líka geymd
á handritadeildinni og eru um 100
talsins.
Efnið frá bræðrunum er sem
fjársjóður í augum Sigurðar Gylfa
og veitir honum gott tækifæri til
ýmissa samanburðarrannsókna og
upplýsir hann um hugsanir og líðan
fólks á 19. öld gagnvart lífinu og
dauðanum og menntun, en allt
voru þetta efni sem sóttu fast á
19. aldar menn. „En umræðan um
fræðslumál stóð í rúmlega áttatíu
ár og í raun má segja að viðun-
andi lausn hafi ekki fengist fyrr
en eftir aldarlangt þref um hvort
menntun væri líkleg til að bæta
lífskjörin í landinu," segir Sigurður.
Af rannsókn hans að dæma
þráðu einstaklingarnir menntun og
trúðu á fræðslu sem
einu leiðina út úr vos-
búðinni og dauðanum
allt í kring. Yfirvöld
drógu hinsvegar fæ-
turna með þeim afleið-
ingum að fræðslumál-
in komust ekki í viðun-
andi horf fyrr en um
miðja 20. öld.
En hvernig var um
að lítast í 19. aldar
sveitasamfélagi? Það
var skortur á skjólgóð-
um fatnaði, moldar-
kofarnir hripláku og
þrifnaður var handa-
hófskenndur. Jón
Blöndal landlæknir
skrifar skýrslu um
aldamótin um híbýlin
og neysluvatnið:
Ofnar eru ailt of sjald-
gæfir og þó þeir séu
til, eru þeir lítið notað-
ir, svo fólkið verður
að hópa sig saman í
eitt eða tvö herbergi
til að halda á sér hita.
Af ofnaleysinu verða

UjCiO 1 fCu-j (/ij
(4vri< i
v f ' é* •
'ylufuy t*. CyY'
fýi/tA.’V. íu.i.UtX
. <i<ri zJ/Jh f ÚÓTt /Jtö míjluc-
tOM IfJtrtX t\J JiÁW <AA1 ÍAAtf <Ujrti */ JnH.
VW lutOÁuAn (tv fuAVX.il íX'UasAi/a. /v/iu/cks.
3vtJy* •;
TVxeíj */()$•■
Aef '2VA vtt/r-f *tu/ yuc/rÁxAr u//. !/> $«f.
/vvvJJiu. VVuX t tytöY' 0J
f/. tvitA'ÁuðT 1*Æ S./CtyUi 2 36 k /uf. //
*nw.o<j 6?/ tufr f «/f

/ í/dbwr. J/irhuor úvouii tnth ~ v.i'.
v'f ■) t ~~ (■.'/. e~ íf/vjj frr jf/Xro. /u« (jj'tXí. y»..
r/lií. ■ (vnc/ovr fuýto rri'f/ Vtvytr’ 1-<
c/t\cj Pj c/rrt /w rc (<J /• >'(■ (’./<(!.
■j (Ccj •■/(. '<•* /<./<<• ; •( <.■>•■. t /<• / c<ri <'<*</. • J</<t\.J.
svo húsakynnin endingarlaus og
óholl. Þau eyðileggjast af raka á
fáum árum, ef þau eru ekki því
gisnari, og þá er aptur ólíft í
þeim á veturnar fyrir kulda sakir.
En svo er að sjá sem híbýli
manna hafi enn engan rjett á sér
fyrir hrákunum. Flestir hrækja
frá sér þar sem þeir eru komnir
og þó hrákadallar séu fyrir hönd-
um, nota menn þá ekki nema
endrum og eins, og þarf víst að
lesa yfir landanum lengi um það
efni.
Ég hefoptar en einu sinni sjeð
fjósamenn sökkva vatnsfötunum
úr fjósinu eða úr bænum, niður
í brunninn, óhreinum af flórnum
eða af eldhúsgólfínu, þar sem
hundarnir snuðra um og karl-
mennirnir hrækja sem bezt.
Menntanna brunnl að bergja á
bezta skal okkur hresslng Ijá!
Sigurður Gylfi segir að Halldór
og Níels hafi lagt allt sem þeir
gátu í að menntast til að sigrast á
hinum erfiðu aðstæðum. „Hvar
sem drepið er niður fæti framan
af ævi þeirra blasir við stöðug og
áköf löngun til fróðleiks og
þekkingar,“ segir hann. „Það er
því líkast sem þeir hafi aldrei unnt
sér hvíldar í leit eftir menntun.
Halldór og Níels voru tveir þeirra
nítjándu aldar manna sem tóku
ákalli skáldanna fagnandi.
Einkunnarorð Halldórs og Níelsar
voru í kvæði Jónasar
Hallgrímssonar Til herra Páls
Gaimard: „Menntanna brunni að
bergja á/ bezta skal okkur hressing
ljá!“
Amma bræðranna kenndi þeim
að lesa og brýndi fyrir þeim
mikilvægi þekkingarinnar, þeir
sátu eitt ár á skólabekk hjá Arnóri
Árnasyni á Felli og stunduðu
sjálfsnám með lestri. Bókasöfnin