Morgunblaðið - 16.12.1997, Blaðsíða 2

2 B ÞRIÐJUDAGUR 16. DESEMBER 1997
BÆKUR
MORGUNBLAÐIÐ
markaði. Halldór Guðmundsson,
útgáfustjóri Máls og menningar,
benti raunar á þetta í viðtali við
Morgunblaðið síðastliðið sumar.
í samband við heiminn
Einn flokk bóka verður að vekja
athygli á en það eru þýðingarnar.
Það er mikið fagnaðarefni hversu
mikill kraftur er í þýðingarútgáfu
hér. Þýðingar eru ekki aðeins mikil-
vægar vegna þess að með þeim fá
íslenskir lesendur tækifæri til að
kynnast erlendum bókmenntum.
Þýðingar setja íslenskar bókmennt-
ir og höfunda í samband við heim-
inn, þær eru þeim viðmið sem þær
geta ekki fengið annars staðar. í
gegnum þýðingar komast íslenskar
bókmenntir í nauðsynlega samræðu
við heimsbókmenntimar. Af sömu
ástæðu er auðvitað mikilvægt að
leggja áherslu á erlendar þýðingar
á íslenskum verkum, en skilningur
á því mætti vera meiri á meðal
ráðamanna.
Það er af mörgum stórviðburðin-
um að taka ef litið er yfír þýddar
bækur þessa árs. Tveir viðburðir
standa þó sennilega upp úr, heims-
frumútgáfa á nýjustu skáldsögu
tékknesk-franska rithöfundarins,
Milans Kundera, Óljós mörk sem
Friðrik Rafnsson þýddi og útgáfan á
fýrsta bindi þýðingar Péturs Gunn-
arssonar á verki Proust, / leit að
glötuðum tíma sem minnst var á hér
að framan. Báðar eru þessar bækur
geysilega mikilvægar fyrir íslenskar
bókmenntir; með þýðingu á Proust
hefur verið fyllt upp í stóra eyðu í
íslensku bókmenntalandslagi og með
þýðingu á þessari glænýju bók Kund-
era, sem verður að telja meðal
fremstu og athyglisverðustu skáld-
sagnahöfunda heims síðustu þijátíu
ára eða svo, hafa íslenskir bók-
menntamenn verið beintengdir við
það ólíkindatól sem evrópska skáld-
sagan er. Báðar bækumar fyalla um
þemu sem hafa verið áberandi í ís-
lenskum skáldsögum, bók Proust um
sjálfíð eins og áður sagði og bók
Kundera um hina draumkenndu frá-
sögn sem áður var nefnd, um skörun
draums og veruleika, mörkin á milli
ólíkra heima, ólíkra einstaklinga.
Aðrar þýddar skáldsögur sem
vekja sérstaka athygli nú em Frá-
sögn af marmráni eftir Gabriel Garc-
ía Marquez, Satýrikon eftir Petrón-
ius, Minnisblöð úr undirdjúpunum
eftir Fjodor Dostojevskíj og Sáiin
vaknar eftir Kate Chopin. I flokki
þýddra ljóðabókka vekja sérstaka
athygli Sígildir Ijóðleikir þýddir af
Helga Hálfdanarsyni, hækuþýðingar
Óskars Ama Óskarssonar í bókinni
Leðurblakan og perutréð, þýðingar
Hannesar Péturssonar á Hölderlin,
Jóhanns Hjálmarssonar og Matthí-
asar Johannessen á 0degárd og
Áma Ibsen á ljóðum Williams Carlos
Williams.
Loksins „samin“ ævisaga
Góðar ævisögur genginna skálda
og listamanna hefur lengi vantað í
íslenska bókmenntaflóru, það er að
segja ævisögur sem reyna að taka
til gagngerrar endurskoðunar þann
mann sem þær fjalla um. En nú
hefur verið bætt nokkuð úr þessu
með bók Guðjóns Friðrikssonar um
Einar Benediktsson skáld. Mér ligg-
ur við að segja að loksins sé komin
út „samin“ ævisaga í bresk-frönsk-
um anda, ævisaga sem reynir að
segja sögu tiltekins manns með
svolitlum stæl en ekki í gamla stað-
reyndatuggustílnum. Guðjón leggur
sig fram um að gæða bókina lífi
með því að beita brögðum skáld-
skaparins í frásögninni. Fyrir vikið
er bókin geysilega skemmtileg af-
lestrar, hreinlega rígheldur manni
við lesturinn. En um leið er hvergi
slegið af fræðilegum kröfum. Guð-
jón hefur leitað uppi heimildir um
Einar sem áður hafa ekki komið
upp á yfírborðið. Það væri óskandi
að fleiri sæju sér fært að feta þessa
braut í ævisagnaritun.
Þótt eyðan sem lítil ljóðabókaút-
gáfa virðist vera að skapa sé vond
og jafnvel háskaleg, má sjá að það
hefur verið fyllt upp í slæmar gluf-
ur í íslensku bókmenntalandslagi
þetta árið einnig. Útkoman er því
ánægjuleg þrátt fyrir allt.
BÆKUR
II c i m s p c k i
SAGA HUGSUNAR
MINNAR
um sjálfan mig og tilveruna eftir
Brynjúlf Jónsson frá Minna-Núpi.
Haraldur Ingófsson sá um útgáfuna.
Hið islenska bókmenntafélag
- 125 síður.
ÞAÐ er vel til fundið að gefa bók
Brynjúlfs Jónssonar frá Minna-
Núpi (1838-1914), Saga hugsunar
minnar, aftur út nú áttatíu og fimm
árum eftir að hún birtist fyrst. Hér
er á ferðinni ein almerkilegasta bók
íslenskrar heimspekisögu sem lýsir
glímu sjálfsmenntaðs íslensks al-
þýðumanns við sjálfan sig, heiminn
og guð almáttugan. Þótt sagan sé
stutt - rúmar 70 síður sem skipt-
ast í 52 hluta - greinir hún ítarlega
frá hugsanakerfi því sem Brynjúlfur
mótaði til að svara (a.m.k. til bráða-
birgða) sumum dýpstu ráðgátum
tilverunnar um frelsi viljans og for-
lögin, líkama og sál, efni og anda
og Guð og sköpunarverkið.
Meginhugmynd hans, sem hann
nefnir eindahugmynd, er skyld heim-
speki G.W. Leibniz (1646-1716).
Báðir lýsa eindum (mónödum) sem
frumveruleika, sem hafa einstakl-
ingseðli, einkennast af starfsemi eða
virkni (en ekki rúmtaki), virknin er
eðlislæg og báðir bijóta sífellt heil-
ann um innbyrðis tengsl einda en
komast að ólíkri niðurstöðu þótt
Brynjúlfur ýi að lausn Leibniz á ein-
um stað (bls. 46). Að eigin sögn
heyrði Brynjúlfur ekki um Leibniz
fyrren eftir að hann mótaði sínar
eigin hugmyndir og mér virðist ljóst
að hann hafí aldrei kynnst hugmynd-
um Leibniz vel. Haraldur Ingólfsson
heimspekingur, sem sá um þessa
útgáfu á Sögu hugsunar minnar,
hittir naglann á höfuðið í greinar-
góðum inngangi sínum þegar hann
skrifar: „Áhrifavaldar Biynjúlfs
voru margir en ef sleppt er því sem
hann las og hafði áhrif á hann, var
hans eigin tilvist og um leið tilvist
heimsins sennilega hans mestu
áhrifavaldar" (xxxiii). Brynjúlfur
hefur greinileg haft sömu áhrifa-
valda og René Descartes (1596-
1650) sem skrifar í Orðræðu um
aðferð: „Ég lagði því bóknámið á
hilluna ... og afréð að leita ekki
framar eftir öðrum vísindum en
þeim, sem ég fyndi í sjálfum mér
eða í hinni miklu bók heimsins".
Haraldur birtir ritdóma (frá
1914) og bréf sem tengjast Sögu
Glíman
við Guð
almáttugan
hugsunar minnar.
Eykur það við gildi
þessarar útgáfu. I bréfi
frá Guðmundi Finn-
bogasyni segir: „Bókin
er ein samfelld hugs-
anabygging, fléttuð úr
svo mörgum þáttum að
ómögulegt er að hreyfa
við einu án þess að
verða að rekja allan
vefinn. En til þess er
ég ekki fær.“ Auðvelt
er að skilja afstöðu
Guðmundar. Hugsun
Brynjúlfs er svo ein-
læg, fersk og kröftug
og búningurinn, fram-
setningarmátinn, svo
óbrotinn og persónulegur að maður
vill ekki hrófla við neinu og allra
síst reyna að draga hugsun hans
saman í fáeinar setningar. En
freistandi er að tilgreina sýnishorn
úr verkinu. Kaflinn sem ég vel er
úr fyrri hluta verksins sem lýsir
ævikjörum og hugsunarbaráttu
Brynjúlfs en síðari hlutinn er frum-
spekilegri og upphafnari. Framþró-
unin í Sögu hugsunar minnar er
því í samræmi við kenningu Brynj-
úlfs en eindirnar þroskast frá hinu
jarðbundna til hins andlega og
hreina. Kaflinn lýsir samtali Brynj-
úlfs og Páls nokkurs sem undraðist
hvernig réttlátur Guð gat látið son
sinn saklausan líða fyrir syndir
mannanna. Brynjúlfur lýsir orð-
skiptum þeirra:
„Ég fann, að þetta spursmál sló
á samskonar streng í minni sálu;
var ég því ekki vel fallinn til að
sannfæra aðra. En ég sá líka, að
Páll mundi ekki hafa gott af að
vita þetta: það mundi auka efa-
semdirhans og gjöra hann enn ófar-
sælli. Ég þóttist í vanda með svar-
ið. Umhugsunartími var enginn.
En á sömu stundu var mér eins og
blásið í bijóst að spyija hann:
„Trúir þú þó að Guð
sé til?“
„Já,“ sagði hann,
„ég er viss um það, ég
fínn að hann leiðir mig
hvert spor, og stjórnar
öllum mínum kjörum
mér til góðs í smáu og
stóru.“
„Heldurðu þá,“
spurði ég, „að Guð
stjórni því, að við erum
hér að tala saman á
þessari stundu?“
„Já,“ sagði Páll,
„hann stjómar því
vissulega."
„Heldurðu þá líka,“
spurði ég enn, „að það
sé Guðs ráðstöfun, að þér voru
kennd þessi trúarbrögð?"
Hann svaraði eftir nokkra um-
hugsun:
„Jú, það hefur hlotið að vera
hans ráðstöfun."
„Er þá ekki ráðlegast fyrir þig,“
spurði ég nú, „að fylgja þeim trúar-
brögðum, sem Guð hefir látið kenna
þér? Ætli hann hafi ekki látið kenna
þér önnur trúarbrögð, ef þér hefði
verið það betra? Er ekki meira vert
að lifa eftir þeim, heldur en að
bijóta heilann í því, að skilja þá
leyndardóma sem í þeim eru?“
Það glaðnaði yfir Páli og hann
svaraði:
„Þetta er rétt. Ég á að fylgja
þeim trúarbrögðum sem Guð hefír
látið kenna mér. Ég á ekki að hugsa
um það annað. Það er aðalatriðið
að lifa eftir þeim.“
Hann fór frá mér ánægður. Hon-
um var fullnægt, að minnsta kosti
í þann svipinn. Og yfír því var ég
líka ánægður. Páll minntist ekki á
þetta oftar.“
Vafalítið munu margir sjá hér
handbragð predikarans frekar en
heimspekingsins. Vert er þó að
huga að ýmsu. Öfugt við predikar-
ann er Brynjúlfur ekki tilbúinn með
lærða eða staðlaða ræðu handa efa-
semdamanninum, svarið flýgur
honum í hug á staðnum og hann
virðist nokkuð undrandi sjálfur. Oft
talar hann um eigin hugsun eins
og afl sem sé að verki í honum sjálf-
um og að hugmynd verði að „leggja
sig sjálf“ ef hún á að geta fullnægt
honum. Athyglisvert er að Brynjúlf-
ur leggur eingöngu spurningar fyr-
ir Pál og hin sérkennilega rök-
semdafærsla (sem einnig er í spurn-
arformi) er sett fram eftir að Páll
hefur sjálfur lýst vissu sinni um
tilvist og handleiðslu Guðs. Rök-
semdafærslan dugar á Pál (sem er
nokkuð „kenndur") og eyðir ákveð-
inni tegund af efasemdum er virð-
ast heimspekilegar en eru í reynd
ósamkvæmni - undanfærsla, af-
sökun fyrir því að þurfa ekki að lifa
í samræmi við leyndardóma eigin
skoðana.
En það er fleira sem orkar tví-
mælis hér. Lesandanum bregður
vafalítið í brún þegar hann les
næstu setningu á eftir hinum slá-
andi orðskiptum Brynjúlfs við Pál
en hún hljóðar þannig: „En, satt
að segja, var sjálfum mér ekki full-
nægt með þessari úrlausn. Efa-
semdirnar . .. vöknuðu aftur eftir
þetta!“ Eftir að hafa hlustað á eig-
in rök og glaðst yfir því að þau
fullnægðu Páli viðurkennir hann að
þau hafi ekki dugað á sjálfan sig.
Er hann að segja að þótt slík rök
geti dugað á Pétur og Pál dugi þau
ekki á sjálfstæðan heimspeking?
Hann er augljóslega að segja að á
þessu þroskastigi lífs síns leiti á
hann róttækari efasemdir en á Pál.
En hann er alls ekki að segja að
hann sé hafinn yfír slík trúarleg
rök; hann lýsir því ítarlega hvernig
hann bældi efasemdir með bæn
þegar fyrstu heimspekiskrefin
leiddu til diabóliskrar hugleiðingar
og efasemda sem aftur leiddu til
óróleika og geðveiki. Við bænirnar
hafí geðveikin að sama skapi farið
batnandi (bls. 9).
Ein af mörgum áleitnum spurn-
ingunum sem vakna við lestur á
þessari perlu bókmenntanna er sú
hvort það geti talist heimspekilega
rétt að bæla niður efasemdir. Vafa-
lítið munu margir telja slíkt heim-
spekinni ósamboðið. Skyldu þeir
einhvern tíma hafa náð að efast svo
rækilega að geðveikin væri næsta
skref? Skyldu þeir einhvern tíma
hafa verið angraðir og skelfdir
„meir en frá megi segja“?
Róbert H. Haraldsson
Ansans
deyða
Tímarítið Andblær, tímarit um
bókmenntir (7. hefti, ritstjórí
Hjörvar Pétursson) er nýkomið
út. Geir Svansson hefur kynnt
sér efni ritsins sem m, a. hefur
það á stefnuskrá að gefa óþekkt-
um höfundum tækifæri til að
spreyta sig.
TÍMARITIÐ Andblær sem nú kemur út
í sjöunda skipti hefur (alla tíð haft)
þá fögru hugsjón, samkvæmt fororði
ritstjóra, að veita „efnilegum, óþekkt-
um höfundum færi á að spreyta sig í félagsskap
eldri og sjóaðri penna í vönduðu tímariti um
bókmenntir". Tímaritið á þannig að „fylla upp
í ginnungagapið milli blaða og tímarita sem
standa óþekktum skáldum til boða og helstu
bókmenntatímarita íslenskra“. Burtséð frá því
að það er kannski helstil mikil bjartsýni að ætla
sér að fylla upp í heilt ginnungagap þá eru þetta
hreint ekki slæmar hugsjónir. En, eins og vitað
er, þá er „leiðin til vítis . . . vörðuð góðum
ásetningi" og af formála ritstjóra
má reyndar ráða að ekki sé allt með
felldu I henni paradís.
Ég má til með að staldra aðeins
við þennan sérkennilega leiðara.
Ritstjóri byijar á því að leggja útaf
tilvitnun í Opinberun Jóhannesar
(13:16-18) þar sem sagt er frá
merki dýrsins, þ.e. þess í neðra, og
tölu hans 666: nefnilega að strika-
merkingar á vörum séu þetta mark
djöfulsins. Eitt slíkt risastórt strika-
merki prýðir einmitt forsíðu og
standist kenningin getur það ekki
merkt annað en að Andblær hafi
selt sína engilhreinu sál, og það
sjálfum djöflinum, segir ritstjóri
sjálfur! Þessi „blákaldi veruleiki"
segir hann, blasir við „í bak og fyr-
ir“. En á baki tímaritsins er einmitt eina auglýs-
ing tímaritsins, frá Máli og menningu („Þegar
auðga skal andann").
Fyrir margt löngu var Mál og menning bendl-
uð við Kommúnisma og Rússagull og þótti mörg-
um jafnast á við samskipti við þann i neðra. Nú
eru þeir hjá M&M löngu orðnir góðir og gegnir
kapítalistar en það er sama hvemig þeir snúa
sér: Þá eru þeir bara kenndir við sjálfan myrkra-
höfðingjann fyrir að bera aur (í öllum merkingum
orðsins) á tímarit bókmennta og hugsjóna. Og
það af þiggjandanum sjálfum! Vegna þesarar
spillingar er ritstjóri skiljanlega uggandi um þá
„hefð sem skapast hefur í kring um útgáfu þessa
tímarits" og er „afar heillandi". Honum finnst
mikilvægt að Andblær „glati aldrei þeim lífsháska
sem skáldið talaði um í denn og einkennir and-
ann sem svífur hér yfír vötnum". En, tregar
hann, það er ef til vill „tómt draumlyndi að vona
að Andblær geti bæði sleppt og haldið sakleysi
sínu á þennan máta“.
Hvað er á seyði í þessum form-
ála? Er þetta mea culpa? Sviknar
hugsjónir? Eða var ritstjórinn hug-
sjónahreini borinn ofurliði og svikinn
af stjórninni sinni (sem er „skipuð
afar fögru fólki (yst sem innst)“)?
Er hann að skjóta á ritstjórn? Eða,
er ritstjóri bara óheppinn í orðavali?
Hvað sem því líður er óskandi að
ritið haldi áfram að koma út og
helst, eins og ritstjóri orðar það, á
„sem vægstu verði til að sem flestir
geti notið lystisemdanna".
Já, „lystisemdirnar". Fyrir utan
formála er ekki mikið í þessu hefti
tímaritsins sem vekur spurningar.
Andblærinn sem stafar af þeim ljóð-
um, prósaljóðum, örsögum, sögum
og sögubrotum er ekkert sérstak-
lega ferskur og reyndar varla að það hreyfi vind.
Sumt er skólablaðaskáldskapur og ósköp klént
en annað sem gæti sómt sér í stærra samhengi
stendur varla eitt og sér.
Ljóðin Eftirleikur og Ökuljóð eftir Hjörvar
Pétursson og Stundum eftir Bergsvein Birgisson
vöktu athygli mína. Framlag Jóhamars olli von-
brigðum, er ekki neitt neitt. Örn Úlfar Sævars-
son á langminnsta framlagið en ekki það sísta:
DNA
Sæðisfrumur!
Berið komandi kynslóð
keðju mína.
Frágangur og uppsetning Andblæs er ann-
ars til fyrirmyndar. Til að standa undir nafni
sem bókmenntatímarit þyrfti Andblær að gera
meiri kröfur til þeirra sem leggja fram efni.
Það kostar að vísu meiri vinnu, fyrir báða að-
ila, en sú vinna kæmi eflaust öllum til góða,
ritstjórninni sjálfri, höfundum og, ekki síst, les-
endum.
Hjörvar
Pétursson