Þjóðólfur - 17.08.1878, Qupperneq 3

99
ps
stendur, til þess að fá vit eða réttan skilning í tímatalið.
Eins og höf. tekur fram í formála ritsins, var full ástæða til
að rita sögu á íslenzku, þar som siðbótin yrði aialefnið, því
slíkt sögurit- var ekki til. Einnig þurfti nákvæmlegar en áður hefir
gjört verið, að skoða og meta fylgislaust framferði hvorutveggja
fiokksmanna, þeirra er þá áttust við: kaþólskra og siðabótar-
manna, landsmanna og konúngsmanna. Eins og áður er sagt,
virðist oss nú— eins og þeirn fræðimönnum, sem bókmentafé-
lagið fól á hendur að yfirfara ritið — að höfundinum hafi
furðu-vel tekizt sögusmíði þetta: það er efnisríkt eptir stærð,
skipulegt og ljóst; mál og ritlag tilgerðarlaust, stilt og rögg-
samlegt — þótt vera hefði mátt fjörmeira og liprara á sínum
stöðum; vera má og að sumum virðist blær sögunnar fremur
veraldlegur en kirkjulegur; en hvervetna er sagan sögð og
framsett svo, að maður sér óhlutdrægni og festu höfundarins
gagnvart sannleikanum. Ályktunaratkvæði hans um höfuð-
menn tímabilsins virðast oss og yfir höfuð að tala vel samin,
rétt og á rökum bygð. Helztir þeirra manna eru þeir Jón Arason
og Ögmuudur biskup annars vegar, en af hinum flokkinum
Gizur hiskup Einarsson. Höfundinum hefir bæði með hægu
móti og réttu tekizt vel að jafna þann halla, er kaþólski flokk-
urinn virðist hafa beðið gagnvart mótstöðuflokkinum í áliti og
frásögnum seinni tíma, og sem töluvert eymir eptir af í kirkju-
sögu Finns biskups og einkum siðbótarsögu Harboes. Aptur
er skilningur Espólíns miklu nær áliti höf., eins og eðlilegt er.
Dómur höf. um Jón biskup og syni hans mun flestum falla
vel í geð. Hann lagar t. a. m. heppilega hallmæli það og
bleyðiorð, sem annálar bera á séra Björn biskupsson, og til-
einkar án efa réttilega óp hans og æðru-orð á aftökustaðnum
hans viðkvæmu ást til hans úngu, efnilegu barna, sem hann
átti þá að skilja við í ómildum fjandmannahöndum, en ekki
hugleysi og lítilmensku. Björn hefir verir djarfur og stoltur
stórbokki, en fullar líkur finnast til, að hann hafi verið eins
ör til betri liöföingskapar; hann fylgdi föður sínum með
blindri trygð og trausti, og miklu ódeigara en Ari, enda hafði
iiann sjálfur mikið traust og fylgi sinna manna; en óvinum
sínum var hann harður og grimmur, og mun þeim hafa stað-
ið einna mestur geigur af honum. Hefði Björn lifað á betri
öld, hefði hann líklega eptirlátið mjög öðruvísi mannorð. Að
öðru leyti bendir hin hörmulega aftaka hans ljóslega á, hversu
hin siðferðislega meðvitund manna á þeim tíma var spilt og
umturnuð. Og þótt menn dáist mjög að hetjuskap Ara lög-
manns, er hann var höggvinn, þá sanna aftökusögur beggja
þeirra bræðra miklu minna en margir ætla, ef báða skal rétt
meta; þar sézt fremur munur geðshræringa en manna. Vísa
Jóns biskups: «Vondslega hefir oss veröldin blekt», hefir miklu
meiri þýðingu en þau orð, sem menn hafa hent eptir honum
við höggstokkinn. f>ar sem höf. lýsir Ögmundi biskupi finst
oss ekki frítt fyrir, að hluttekning í mæðukjörum þeim og
svika-meðferð, sem hið gamla, blinda mikilmenni varð fyrir
og það af þeim, sem hann áður elskaði og virti most allra
manna, hafi haft dálítil áhrif á atkvæði hans og frásagnarblæ.
Lýsíng hans á báðum þessum mikilmennum út af fyrir sig,
virðist oss að vísu mjög sanngjörn og röksamleg, en þar sem
hann (á einmn stað) kallar brögð Gizurar móti Ögmundi
dœmafáa varmenmku, þar þykir oss höf. kveða of ríkt að orði.
Vissulega réttlætir tilgángur Gizurar ekki aðferð hans, og
vissulega fórst honum harðræðis- og jafnvel ódrengilega við
Ögmund, en hins vegar verður vel að gæta þess, að Gizur
átti nú við óvin, þótt hann áður hefði gjört vel til hans —
við óvin sinn og þess sannleika, sem Gizuri þótti efalaust
ineira verður en foreldrar og fósturjörð og sitt eigið líf. Hafði
og ekki konungur hans, hinn spakvitri og góði Kristján B.,
kent honum áður hina sömu aðferð, er hann sveik nálega á
sama hátt alla Dana-byskupa? í augum Gizurar hlaut Ögm.
að vera hinn voðalegasti maður og landsins elzti og mesti
syndari, og enginn þekti betur en Gizur ráðríki hans og ver-
aldarmetnað. Hið mikla dáðrekki Gizurar alla sína stuttu en
skörulegu æfi eptir þetta, nægir vel til að sýna, hvílíkur
maður hann var, — einn hinna vitrustu og framkvæmdar-
mestu íslendinga, sem uppi hafa verið. Hefði honum orðið
lengra lífs anðið, hefðu hin miklu leikslok siðbótarstríðsins á
landi hér eflaust orðið mjög öðruvísi, og höfuð Jóns byskups
aldrei fallið, því meðan Gizur var við völd, lutu jafnt hans
ráðum — þótt óbeinlínis og á ólíkan hátt væri — allir flokk-
ar innlendir og erlendir, sem þá deildu um trú og völd á
landi hér.
þ>að er ekki alveg rétt að orði kveðið hjá höfundinum
þar sem hann á einum stað segir að Ögmundur hafi dáið í
dýflimi, því, eins og hann sjálfur segir frá (bls. 60) «var
hann settur í Sóreyjarklaustur, og lifði þar eitt ár í allgóðu
haldi». Ögmundur dó því í ófrelsi og útlegð, en að öðru
leyti var sæmilega við hann gjört; hann var gamall múnkur
(abóti) sjálfur, og því var klaustrið í sjálfu sér honum valinn
staður. Eptirmáli sögunnar er einn bezt samdi kaflinn í bók-
inni og að voru áliti góðum sagnafræðíng samboðinn, enda
jafnar höf. þar með aðalályktun sinni um siðbótina þær smá-
misfellur á dómum og ályktunum um hið einstaka, sem einn
eða annar kann að finna áður í bókinni.
Og samt sem áður þykir oss vanta eitt atriði í ályktun-
aráliti höf. á siðbótarverki Lúters, eins og það var innleitt,
varð og er hér á landi. Höf. átti — og það eiga allir sið-
bótar-sögumenn að gjöra — að benda á, að þetta mikla Guðs
Og góðra manna stórvirki var, varð Og er enn: að eim byrj-
un og tilraun siðbótar. Siðbót Lúters í sinni allsherjar-þýð-
íng á ekki og má ekki skoða sögulega sem fullkomið verk,
heldur að eins sem fögur tímamót, sem eitt í mörgu tilliti,
einstaklegt og einstakt, háleitt og heilagt framfarastig í sögu
kristninnar, eða mannkynsins helgu sögu. Að semja og sam-
þykkja nýjar og betri Konfessíónir og kirkjusiði fyrir styttri
eða lengri tíð, er vissulega óendanlega lítill hluti af ákvörðun-
arstarfi mannkynsandans, og um leið og vér með barnslegri
gleði lofsýngjum Guð fyrir þann anda og krapt, sem hann
gæddi sinn mikla þjón Lúter, og einnig vora mestu menn, þá
Gizur, Odd og Guðbrand, ber oss að geta séð og þekt, að öll
mannleg verk eru ófullkomin, og að hið dýrðlega Guðs ríki
Drottins vors Jesú Krists heiir að vísu þokast nær fyrir sið-
bót Lúters en — æ því miður — sýnilega lítið.
hfii'Úi skélfM. Út úr greininni um lærða skólann, er stóð
í Norðanfara 8. júlí síðastl., og sem getið var um í 22. tbl.
fíóðólfs þ. á. (þó ekki af oss sjálfum) hefir skólastjórinn herra
Jón Þorkelsson ritað oss á þessa leið:
«1 þessari grein(o: «Nf.u gr.), er rituð er í þeim tilgangi að
óvirða,eru mörg ósannindi. þ>arer til dœmis sagt, að uppástung-
an um, aðskifta neðsta bekk í tvær deildir, hafi strandað á aum-
ingjaskap mínum. Yðr er velkomið að sjá hjá mér bréf það, sem eg
skrifaði stiftsyfirvöldunum um þetta mál. |>að strandaði ekki
á aumingjaskap neins einstaks manns, heldr á sparsemi (eg
vil eigi segja svíðingslcap) alþingis. |>eir sem eftir voru settir
í neðsta bekk, voru settir eftir sumpart af of litlum undir-
búningi, sumpart af því þeir voru latir; máske einn þeirra af
óheppni í einstakri námsgrein. J>að er kemur til samvinnu
minnar við kennarana, þá hefir engi þeirra með nokkru orði
látið í ljós við mig nokkura óánægju í þeirri grein. Hafi
þeir yfir nokkru að kvarta, þá geta þeir snúið sér til yfir-
stjórnar skólans. J>ar er mitt varnarþing.
Með virðingu.
Jón Porkelsson».
*
* *
Hina áðurnefndu litlu Þjóbólfsgrcin tókum vér í blaS vort fjærri
peim ásetningi að niðra áliti hins heiðraða og samvizkusama
rektors skólans, cnda er og sú grein, að pví er ver getum séð, meinlaus
honum til handa. En úr pví vér pó höfum bendlað blað vort í nokkurt
samband við grein, sem virðast má niðrandi fyrir persónu pessa em-
bættismanns, or oss kært að votta hér með, að alt sem vér séð höfum
og kunnum aðsjáafástæðulausum óhróðri og nafnlauB-
u m r ó g i um hami, hvort heldur væri í hinu danska Morgunblaði, í Norð-
anfara eða nokkuru öðru blaði, pá gjörum vér annaðhvort, að vér lesum