Þjóðólfur - 17.11.1899, Blaðsíða 1

ÞJOÐOLFUR.
51, árg.
Reykjavík, föstudaginn 17. nóvember 1899.
Nr. 55.
ar T H U LE "**
er útbreiddasta lífsábyrgðarfélag á Norðurlöndum.
Lág lðgjöld, hár bonus, enginn aukakostnaður,
þýðingarmikil hlunnindi fyrir sjúklinga. THULE
er stjórnað undir yfirumsjón sænsku ríkisstjórnar-
innar. Upplýsingar um THULE fást ókeypis
hjá umboðsmönnum félagsins og aðalumboðs-
manninum.
BERNHARÐ LAXDAL.
Patreksfirði.
Landsbankinn
og
hlutafélagsbankinn.
Áður en vér skiljumst að fullu við hr. Ind-
riða og bankann hans, er rætt hefur verið um í
tveimur síðustu blöðum viljum vér fara nokkrum
orðum um landsbankann og fyrirkomulag hans í
sambandi við fyrirkomulag þessa »stóra banka«,
því að það er nauðsynlegt, að menn geri sér
ljóst, að hér þarf alls ekki að setja upp þetta
danska hlutabankabákn, til þess að fullnægja
öllum sanngjörnum lánskröfum landsmanna og
að það er misskilningur einn að tala um þetta
hlutabankafyrirkomulag, sem hið eina rétta og
heilsusamlega til að kippa peningamálum vorum
í gott horf.
I þessu stóra bankamáli virðist oss, að ísland
færist allmikið í fang með því að láta landsjóð-
inn taka 2 milj. kr. lán til þess aðleggjaþað
fé í þennan hlutafélagsbanka, því að jafnvel þótt
fyrirtækið kunni að vera allarðvænlegt, vegna
seðlaútgáfueinkaleyfisins, þá er hitt víst, eins og
áður hefur verið tekið frarn, að öll yfirstjórn þessa
samlagsbanka hlýtur að verða erlendis, þar sem
fé hans verður mestmegnis 1 veltu, og áhrif al-
þingis þessvegna að eins tómt nafn. Vér getum
því ekki talið það heppilegt að »spekúlera« á
þennan hátt með fé, er landsjóður tekur að láni
og ber ábyrgð á að endurborgist. Landsjóður
eða hagur hans yrði þá háður óviðkomandi út-
lendu auðvaldi, valdi, sem einstakir fulltrúar í
bankaráðinu gætu misbeitt til að hafa áhrif á fjár-
mál landsins, á fjárveitmgar alþingis o. s. frv., eða
með öðrum orðum: fjármálastjórn landsins gengi
þá að meiru eða minna leyti úr höndum löggjaf-
arvaldsins og þjóðarinnar í hendur þessa miljóna-
banka, og þá er auðvelt að ímynda sér, hver á-
hrif slíkt hefði á sjálfstæði vort, og hvar vér yrð-
um þá staddir. Að vitna til þess, þótt 1 banka-
lögunum stæði að eptir vissan árafjölda (t. d. 40
ár) eigi landssjóður kost á að eignast allan bank-
ann, er blátt áfram barnalegt, því að annaðhvort
yrðu ákvæði þessi að eins dauður bókstafur, er
aldrei kæmi til framkvæmda, eða séð mundi verða
um að fá því atriði breytt í lögunum síðar, þá
er aðaleigendur hans sæju, að það gæti verið ó-
notalegt að láta þetta standa þarna. Og það
mundi ekki reynast svo ákafiega erfitt að fá þessu
breytt á þinginu, ef gripið væri hentugt tækifæri,
og þingmönnum talin trú um, að breytingin væri
nauðsynleg til að losa öll höpt af þessari miklu
stofnun. Það yrði heldur ekki talin nema lítils-
háttar eptirlátssemi, þá er fyrirsjáanlegt væri, að
landsjóður mundi aldrei hvort sem væri geta neytt
þessarar heimildar, Þessi kaupheimild lands-
sjóðs á bankanum síðarmeir, er þvl þýðingarlaus
fleygur að eins til að blekkja landsmenn, og er
undarlegt, að íslenzkir fulltrúar skuli hafa orðið
svo skammsýnir að vilja koma þessu atriði inn í
lögin, atriði, sem forkólfunum er enginn ami í
að standi þar, heldur miklu fremur kærkomið, því
að þeir vita að það er annaðhvort dauður bók-
stafur, eða bókstafur, sem breyta má, en getur
hins vegar verið bezta tálbeita í byrjuninni til að
ginna þingið og þjóðina til að taka feginshendi
á móti þessum miljónabanka, banka, sem síðar
getur orðið alger eign landsins, samkvæmt lögun-
um(!!). Það er ekki svo óglæsilegt. Og menn
gína opt í hugsunarleysi yfir því sem minna er í
varið en þetta. En töluvert tnikla einfeldni þarf
samt til þess að geta látið sér koma til hugar,
að útlendir auðmenn — aðaleigendur fyrirtækis-
ins — muni ætla sér fyrst að hjálpa landssjóði til
að græða í félagi með sér og svo afhenda hon-
um allt sitt fé í bankanum ofan á allt saman(!!).
Hér kemur því ekki til greina, hvort landsjóður
getur þá keypt í sjálfu sér eða eklii, heldur það,
hversu hugsunin 1 sjálfu sér er fjarstæð og öllu
viti sneidd.
Að því er ennfremur snertir hluttöku land-
sjóðs í fyrirtæki þessu, þá getur oss ekki skilizt,
að það sé bráðnauðsynlegtfyrir landsjóð aðganga
í félag með þessum útlendu herrum til slfkra
hluta. Yér höfum þá skoðun, að arðurinn af
seðlaútgátu eigi óskertur að vera þjóðeign, renna
1 sjóð, er landið í heild sinni á, en eigi ekki að
renna í vasa einstakra mahna, sem eru þeim
mun betur efnum búnir en aðrir, að þeir hafa
ráð á að leggja fé sitt í hlutafélagsbanka, er hef-
ur einkaleyfi til að nota lánstraust allrar þjóðar-
innar, græða á því, að þjóðin notar sem verð-
miðil til viðskiptanna bankaseðil, sem í raun
réttri er ekki annað en ávlsun, annaðhvort á pen-
inga eða aðrar eignir bankans. Ennfremur er
sá galli á hlutafélagsbanka, að hann hlýtur eptir
eðli sínu að hafa það fyrir mark og mið að
græðasjálfur sem mest, jafnvel þótt hann til þess
noti sér neyð annara í ótilhlýðilegum mæli. En
þjóðbanki aptur á móti (o. banki, sem landið í
heild sinni á að öllu leyti) hefur aðallega * það
hlutverk að hugsa um heill alls þjóðfélagsins,
fremur en eigin gróða, og þar sem slíkir bank-
ar standa undir yfirstjórn landstjórnar, er fulltrúa-
þingið á að hafa gætur á, er jafnan í lófa lagið
að taka þær ákvarðanir um stjórn bankans, eða
gera þá breytingu á hfnni, sero alþjóðarheill kref-
ur. Hlutafélagsbanki og reglulegur prívatbanki
eiga báðir sammerkt í því, að þeir verða að
hugsa um að græða sem mest, því að eptir því
verða hlutabréfaeigendur ánægðari, og stjórn
bankans og starfsmenn fá hærri og hærri laun,
eptir tiltölu við gróða bankans. Það eru því
eigin hagsmunahvatirnar, sem þar ráða mestu.
En í reglulegum þjóðbanka munu launin optast
vera nokkurn veginn föstum skorðum bundin, og
það teljum vér miklu heppilegra eptir því sem
til hagar hér hjá oss.
At því að meðhaldsmenn »stóra bankans«
eru ávallt að klifa á því, til að gylla fyrirtækið,
að margir eða jafnvel flestir af seðlabönkum
Norðurálfunnar, séu hlutafélagsbankar, þá höfum
vér kynnt oss dálítið þessa hlið málsins sérstak-
lega, og höfum orðið þess vísari, að þótt margir
seðlabankar séu hlutafélagsbankar, þá er ekki
rétt að ganga út frá því sem vísu, að einmitt
þetta bankafyrirkomulag, sé hið heppilegasta, eða
eigi sérstaklega vel við hjá oss. Menn verða að
gæta þess, hvernig margir þessara banka hafa
verið stofnaðir í fyrstu. Stríð og eyðslusemi ein-
valdra konunga hefur einatt steypt ríkjunum í
botnlausa skuldasúpu, svo að ríkin hafa afgjald-
þrotum neyðst til að láta auðmennina hjálpa sér
út úr vandræðunum með því að leggja fé sitt
fram og eignast fyrir það hlut í þjóðbankanum.
Að þjóðbankarnir eru víða hlutafélagsbankar er
þess vegna fyrirkomulag, sem neyð ríkjanna hef-
ur skapað. En þrátt fyrir þetta er þó optast
stjórn slíkra banka 1 höndum landstjórnarinnar
eða þinganna að mestu eða öllu leyti t. d. í
Þýzkakvndi, Noregi, Svíþjóð eða að miklu leyti
eins og í Danmörku, en hitt á sér hvergi stað,
að útlent auðvald geti »vasazt og valsað« með
stjórn slikra banka eptir geðþótta. Englands-
banka stjórna fjármálaskörungar landsins sjálfs
og framkvæmdarstjóri og vara-framkvæmdarstjóri
bankans er skipaður af ráðaneytisforsetanum.
í notum fyrir seðlaútgáfuréttinn hafa ríkin á-
skilið sér ýmist að stjórna bönkunum að miklu
eða öllu leyti eða láta þá greiða vissa peninga-
upphæð til rikis þarfa t. d. eins og Frakklands-
banki verður að gera. Á sama hátt hefur Nor-
egur árlegar tekjur af seðlaútgáfurétti Noregs-
banka og seðlaútgáfuréttur enska bankans bygg-
ist á því, að ríkið skuldar honum um 14 milj.
pd. sterl(þ.e. 250 milj. kr.) sem það borgar hon-
um engan eyri í vexti af og með 4% máreikna
þannskatt 10 milj. kr. á- ári. Þjóðbankinn danski
fékk einkarrétt sinn um 90 ár til seðlaútgáfu til
þess að hjálpa ríkinu út úr gjaldþroti, er ein-
veldisstjórn og styrjaldir hföðu steypt því í, Einka-
réttstími hans er útrunninn 1908, og vér get-
um verið vissir um, að slíkur réttur verður ekki
látinn honum í té aptur fyrir ekki neitt.
Við nánari athugun höfum vér einnig komizt
að raun um, að ýmsir fleiri bankar á Þýzkalandi
Englandi og Svlþjóð hata seðlaútgáfurétt heldur
en þjóðbankarnir. Á Þýzkalandi eru ástæðurnar
til þess þær, að landinu er skipt í mörg smáríki,
er hvert um sig áttu til seðlabanka, þá er ríkið
sameinaðist. Það þótti því ekki hlýða, að svipta
sllka banka þeim rétti í fljótu bragði, en þessum
seðlabönkum er óðum að fækka, og engum nýj-
um banka er slíkur réttur framar veittur. Nokk-
uð svipað er með England, að því leyti sem
þeir bankar, er höfðu seðlaútgáfurétt, fyrir 1844
fengu að halda þeim rétti, en síðan hefur þeim
fækkað að mun og enginn nýr banki fær seðlaút-
gáfurétt — í Svíþjóð hafa ýmsir prívatbankar
seðlaútgáfurétt, en það mál er og hefur um hríð
verið á dagskrá hjá Svíum að afnema þennan rétt,
og láta rlkisbankann einan, sem allur er þjóðeign,
hafa slíkan rétt og þá og þegar má búast við,
að þetta verði leitt í lög hjá þeim.
Af þessu, sem nú hefur verið sagt, er ljóst,
að það er ekki stefna nútímans, að löndin og
ríkin fleygi burt frá sér einkarrétti til seðlaút-
gáfu í hendur hlutafélögum einstakra manna og
að þau vita það og skilja, að þessi einkarréttur
er margra peninga virði, er ríkið í heild sinni
á að njóta góðs af.
Fyrir oss íslendinga er seðlaútgáfurétturinn
hér á landi tiltölulega eins rnikils virði, eins og
seðlaútgáfuréttur annara landa fyrir þau. Vér