Þjóðólfur - 21.11.1902, Blaðsíða 2

Hugleiðingar um höfuðstaðinn,
Eptir Ævar g-amla.
IV.
»Þú getur ekki trúað því«, sagði kunn-
ingi minn, »hversu ramstöð þessi bæjar-
stjórn okkar er, þá er kvartað erum eitt-
hvað fyrir henni, einkum að því er hrein-
læti í bænum snertir. Hún hristir bara
höfuðið, og anzar engu. Tíminn er ekki
kominn, segir hún, til að sinna ykkur.
Þið verðið að sætta ykkur við óþefinn og
óþrifnaðinn nokkur ár enn, meðan heil-
brigðisnefndin okkar er að semja heil-
brigðissamþykktina, því að þar fáið þið
reglur, sem þ i ð eigið að lifa eptir, og
þær munu kenna ykkur að vera ekki að
kvarta um hégóma einn og ónáða fulltrúa
ykkar að óþörfu«.
Eg gat ekki bundizt þess, að láta í ljósi
undrun mína yfir því, að svo lítið væri
gert til að efla þrifnað og hreinlæti í bænum,
og hvernig stæði á því, að þetta væri látið
draslast svona ár eptir ár. En kunningi
minn sagði, að þeir væru að bíða eptir
kólerunni eða næmum sóttum, til þess að
geta orðið dálítið betur vakandi. Kunn-
ingi minn sagðist reyndar efast um, að
þeir rumskuðust við það, þeir vísu herrar,
þetr myndu líklega álíta eptir sem áður,
að sunnlenzku rigningarnar væru einhlftar
til að gera sumarloptið lífvænlegt í bæn-
um. Og það er víst mikið hæft í því, að
rigningunum á Reykjavlk að þakka, að hún
er ekki hið argasta pestarbæli á guðs
grænni jörð. En sú heilbrigðisstjórn getur
reynzt nokkuð stopul, eins og reyndin varð
á í sumar, enda fannst mér, sem er óvan-
ur slíku lopti, að það ætlaði að líða yfir
mig, er eg gekk um sumar allra fjölförn-
ustu götur bæjarins, t. d. Bankastræti og
Austurstræti, svo var ódaunnin úr sorprenn-
unum megn. Eg öfunda ekki þá, sem
eiga að svelgja í sig þetta pestarlopt dag-
inn út og daginn inn. Eg er að minnsta
kosti viss um, að eg héldi ekki lengi
heilsu innan um annan eins óþverra. Og
þessvegna stórfurðar mig á, hvað þið
Reykvíkingar eruð þolinmóðir við bæjar-
stjórn ykkar, að þið skulið ekki kúga hana
til að ráða verulega bót á þessu bæjar-
hneyksli og bæjarvoða, því að eg skil ekki
annað, en að þér gætuð það, ef þér vær-
uð samtaka. Eg skil ekki í því, hvernig
þið látið viðgangast, að safngryfjur hálf-
opnar og alopnar, séu hafðar niður um
allan bæ, þétt við húsin, svo að varla
verður þverfótað fyrir þeim, ekki sízt niðri
í kvosinni. Og þá er ekki heldur þrifn-
aðarauki að fjósunum ykkar, sem þér hafið
á víð og dreif um allan bærinn. Þið
ættuð að banna að hafa öll fjós, og allar
safngryfjur og fijirarvilpur, að minnsta kosti
við allar aðalgötur bæjarins, helzt að hafa
það alltsaman einhversstaðar utan við
bæinn. Fyr en það er gert, komið þið
aldrei neinu lagi á þrifnað i bænum. þangað
til verður hann fyrirmynd óþrifnaðar og
óhollustu. Ykkur er bráðnauðsynlegt, að
búa sem fyrst til nokkur neðanjarðarræsi
í sjó út. Það ætti ekki að kosta offjár,
að minnsta kosti í þeim hluta bæjarins,
er næst sjónum liggur.
Það hlýtur að vera einkenniiegt fyrir
útlendinga, að sjá kúahjarðirnar vera rekn-
ar um bæinn þvert og endilangt kvelds
og morgna, enda hef eg heyrt, að mörg-
um hafi þótt það skrýtið og hálf skrælingja-
legt, og því verður ekki neitað, að svo
er. Sú sjón er víst sjaldséð í borgum
annarsstaðar í veröldinni.
Eg hef orðið svona langorður um ó-
þrifnaðinn og ódauninn í bænum af þvf,
að mér finnst að í því efni sé höfuðstað-
urinn einna lengst á eptir kröfum tím-
ans, þar sé honum einna mest ábótavant,
og eg sé ekki betur, en að honum geti verið
bráð hætta búin, ef ekki eru gerðar al-
varlegar ráðstafanir til að kippa þessu í
betra lag. Þá er svo þar við bætist, að
neyzluvatn er víðast illt 1 bænum, þá
gegnir það mikilli furðu, hvað það hefur
slampazt lengi af, að banvænar farsóttir,
t. d. taugaveiki, hafi heimsótt hann í stór-
um stíl. Eg er viss um, að læknarnir
186
hljóta að vera mér samdóma í þessu. Það
er bráðnauðsynlegt fyrir bæinn að koma
sér upp vatnsleiðslu, sem allra fyrst, enda
hef eg heyrt, að einhver hreyfing væri
byrjuð í þá átt. Hún kostar auðvitað
mikið fé, en í það má ekki horfa. Reykja-
vík getur ekki í sannleika kallazt höfuð-
staður landsins, ef hún lætur smákauptún
hingað og þangað út um landið, fara fram
úr sér í flestu eða öilu. Ekki var ísa-
fjarðarkaupstaður lengi að hugsa sig um
að koma vatnsleiðslu á hjá sér, þá er
reyndin var orðin sú, að bærinn var bezti
tauguveikisakur vegna óhæfilegs neyzlu-
vatns. En auðvitað var þetta verk kostn-
aðarminna þar, en það mundi verða í
Reykjavík.
Þá ætti ekki heldur að vera nein frá-
gangssök að lýsa Reykjavík með raf-
magni, en líklega á það samt enn nokk-
uð langt í land. Vatnsleiðsla ogþrifnað-
arframkvæmdir verða að ganga á undan
þvf.
V.
(Síðasti kafli).
Það er margt fleira, sem mér virðist
Reykjavík vanta til þess, að hún geti
sómt sér nokkurnveginn sem höfuðstaður:
göturnar illa hirtar, fullar af aur og leðju,
þegar skúr kemur úr lopti, gangstéttir
fáar, og þær sem til eru, allt of mjóar,
bryggjurnar ómynd, ekki sízt bæjarbryggj-
an, engin sporbraut fyrir flutningsvagna,
eins og menn sjá þó víða annarstaðar á
landinu o. m. fl. Það hneykslaði mig
t. d. mjög, að sjá karlmenn og kvennfólk
vera að rogast með fulla kolapoka á bak-
inu langar leiðir upp frá bryggjunum. Sú
uppskipun, t. d. í illviðri, enda hvort sem
er, er svo frámunalega skrælingjaleg, að
mér fannst eins og eg væri kominn meðal
Eskimóa eða einhvers ánauðugs skríls fyrir
norðan og neðan alla menningu, en ekki
meðal landa minna í höfuðstað íslands,
En þessi forsmán er auðvitað vinnuveitend-
um, en ekki vinnuþiggjendum, að kenna. Og
ekki get eg skílið 1 því, hvernig bændur
og góðir verkmenn aldir upp í sveit,
karlar og konur, geta sætt sig við að
gerast svona löguð áburðardýr suður í
Reykjavík. Eg fyrir mitt leyti vildiheld-
ur slá og raka eða hirða skepnur í sveit-
inni. En aumingja mennirnir verða að
taka þessa vinnu, er hún fæst. Þá er ekki
í annað hús að venda, svo að þeim er
vorkunn. En heyrt hef eg, að kaupið sé
samt ekki ýkjahátt við þessa kolaburðar-
vinnu. Þar eru víst optast nógir verka-
menn um boðið.
Eg hef hér að eins minnst á fátt eitt,
sem mér hefur þótt miður fara hjá ykkur
í höfuðstaðnum. En það væri ástæða til
að minnast á margt fleira, ef eg væri
nógu kunnugur. En ykkur mun þykja
nóg komið af svo góðu, og vonizt víst
eptir, að eg hafi séð eitthvað hjá ykkur,
sem eg geti lokið lofsorði á. Já, satt er
það, en færra var það en hitt. Eg hef
áður minnst dálítið á byggingarnar, er
sumar hverjar eru mjög laglegar. Það
væri líka undarlegt, ef ekki væru mörg
snotur hús í öllum þeim aragrúa. Af op-
inberu byggingunum þykir mér banka-
húsið tilkomumest og smekklegast. Það
er ávallt eitthvað verklegt við það. sem
bankastjóri Tryggvi Gunnarsson fæst við.
Og þótt hann byggði ekki bankann fyrir
sitt eigið fé, og þyrfti ekki til hans að
spara, þá er það jafnvirðingarvert samt,
að húsið er svo veglegt sem það er. Og
hálfleitt afspumar og lubbalegt hefði mér
þótt, ef þessum stórabanka-Warburg hefði
verið afhent það til allra umráða. Og
því fór nú betur, að svo varð ekki. Og
þótt oss sveitamönnum hafi stundum þótt
erfið viðskiptin í landsbankanum, þá hefur
hann samt mörgurn hjálpað. En fé hans
hefur mest lent í Reykjavík, einkum til
húsalána þar, Mér dylst ekki, að vöxtur
Reykjavíkur á síðari árum er ekki sízt
bankanum að þakka samhliða aukning
sjávarútvegsins. En eg þykist einnig sjá
það, að kæmi skyndilegt verðfall á hús í
Reykjavík, sem vel getur komið fyrir, þá
má bankinn vara sig á, að hann súpi
ekki seyðið af því líka, og verði í vand-
ræðum með marga þá Msskrokka, sem
hann hefur nú að veði. En það færi betur,
að slíkur hnykkur kæmi ekki fyrir, því
af því leiddi fjárþrot og örbirgð margra
manna, samfara stórhnekki fyrir bankann.
Einna gleðilegasti vottur um framtaks-
semi og framfaraanda bæjarbúa, virðist
mér vera túnræktin umhverfis bæinn, jafn-
örðugt og kostnaðarsamt .sem það hlýtur
að vera, að rækta þá jörð. En auðvitað
getur ræktun þessi aldrei orðið í stórum
stýl. Til þess er landrými oflítið og land-
ið ófrjótt og illa til ræktunar fallið. Tún-
rækt Reykjavíkur er því meiri sönnun
þess, hvernig landið geti breytzt, ef fé
væri fyrir hendi til að rækta það, heldur
en, að hún út af fyrir sig geti orðið nokk-
ur undirstaða undir þróun og framför
Reykjavíkur. Til þess vanta öll skilyrði.
Eg hef heyrt marga bændur, sem flutt
hafa úr sveit til Reykjavíkur segja, að
þeir yrðu að flýja álögurnar í sveitinni,
sein væru orðnar óbærilegar. Utgjöldin
í Reykjavík til almennra þarfa væru svo
miklu minni. Skyldi þetta vera rétt at-
hugað? Það getur vel verið, að bændur,
sem nýfluttir eru til bæjarins, borgi minna
útsvar, en þeir gerðu f sveitinni, en það
er eðlileg afleiðing af því, að þeir hafa
flestir miklu minna gjaldþol, er þeir eru
þangað komnir, svo að við það verður
ekkert miðað. Eg býst við, að þeim þyki
flestum útsvörin sín í Reykjavfk engu létt-
ari en f sveitinni, þótt upphæðin kunni
að vera minni, og svo skiptir það nokkru,
að öll bæjargjöld eru heimtuð í peningum,
en útsvör í sveitum geta menn látið ómag-
ana eta út hjá sér að miklu leyti, og
verður það flestum léttbærara.
Þá er þetta er athugað nánar, getur
mér ekki virzt betur, en að gjöld til bæj-
arins í Reykjavík af bæjarbúum séu tölu-
vert hærri hlutfallslega en útsvör í sveit,
og að minnsta kosti eru þau margfalt
hærri en í nokkrum öðrum kaupstað á
lsndinu. Og eg hef heyrt sagt, að þau
fari stöðugt hækkandi ár frá ári, og að
framlög til þurfamanna fari allmjög vax-
andi, svo að þau séu nú orðin hér um
bil 3—4 kr. nefskattur á hvert mannsbarn
í bænum. Og þá er þurfamennirnir eru
taldir frá, sem vera munu margir, og aðrir,
sem ekkert gjalda, börn o. fl., verður
skattur þessi æði hár að meðaltali á hvern
þann, sem eitthvað borgar. Mundi þetta
þykja hátt útsvar í sveit, jafnvel þar sem
mikil sveitarþyngsli eru.
Þessi miklu útgjöld bæjarins í fátækra-
þarfir, sem gleypa þriðjung allra bæjar-
gjalda eða um 20,000 kr. á ári að sögn,
eru allískyggileg, og standa bænum fyrir
þrifum. Þessvegna ber svo lftið á því,
þrátt fyrir hin háu gjöld, að nokkuð veru-
legt sé gert bænum til framfara. Og í
frsmtfðinni hljóta því álögurnar að verða
stöðugt hærri og hærri, e£ nokkuð á að
færast í fang. Því get eg huggað höfuð-
staðarbúana með. Þeim er lífsnauðsyn-
legt að koma fátækramálum sfnum í betra
horf en þau eru nú, svo aðþeirgeti varið
fénu til annars en þurfamannaframfæris.
því að annars sogar það í sig allt það,
sem gera ætti bænum til umbóta á kom-
andi tíð. Með þessu lagi verða framfar-
irnar hægfara í höfuðstaðnum, það sann-
ast. Þá er svo mikið fer til fátækrafram-
færis á veltiárum, hvað mun þá verða, ef
atvinnubrestur verður mikill, sjáfarafli
bregst eða einhver óhöpp koma fyrir. Þá
kemst bærinn ekki hjá því að taka lán,
stórt Ián, og hann kemst í rauninni ekki
hjá því, eins og nú stendur, ef eitthvað
á að gera, sem gagn er að fyrirbæinn ef
allt á ekki að standa í stað, í sama drasl-
inu, sama hirðuleysinu og sama framtaks-
leysinu sem fyr.
Svona lít eg á það.
Fjórir smalar
fra Kanadastjórn eru nú í haust vænt-
anlegir til landsins, eptir því sem »Heims-
kringla« 2. f. m. skýrir frá. Lögðu 3 þeirra
af stað samflota í septemberlok, og er
höfuðsmaður þeirra hinn alræmdi Sveinn
Brynjólfsson, en með honum fóru þeir
Páll Bjarnarson stúdent frá Sigurðarstöð-
um, er vestur fór í sumar og Jón nokk-
ur Jónsson frá Byggðarholti í Lóni, sem
verið hefur 13 ár í Ameríku og er för
hans heim kölluð »kynnisför«. Það lítur
svo meinleysislega út. Eru höfðingjar
þessir að líkindum nú komnir til Austur-
landsins, og munu fara þar og víðar um
1 vetur til mannaveiða. Páll er nýlega
kominn upp á hornið sem vesturfara-
agent Kanadastjórnar, er virðist vera ó-
sínk á fjárframlögum til þess konar er-
indareksturs, og trauðla slíta tryggð við
þá, er sverja benni hollustu ; að minnsta
kosti hefur Sveinn þessi Brynjólfsson lengi
legið á brjóstum hennar. Og ávallt verða
nógir til að takast þessi »f(nu« embætti á
hendur, því að þá er nægir peningar ertt
í aðra hönd, skiptir minnu, hversu sóma-
samleg atvinnan er.
Fjórði náunginn, sem lagði af stað frá
Winnipeg f veiðitúr hingað 1. f. m. var
Jón Jónsson frá Hjaltastöðum í Skagafirði,
fluttur vestur fyrir rúmu ári. Hann hefur
áður en hann fór héðan að heim-
an verið lengi leyni-agent Kan-
adastjórnar, því að Heimskringla«
segir, að hann »hafi um mörg undanfar-
in ár unnið að útflutningum frá Islandi
og farið það verk vel úr hendi(H)
og sé nú(!) fær um að gefa sanna og á-
reiðanlega lýsingu af líðan og framtíðar-
horfum landa vorra hér vestrac, (Hkr. 2.
okt.). Þjóðólfur hefur opt bentá það áð-
ur, að stjórnin keypti menn búsettahérá
landi til að starfa að útflutningum; þetta
hefur verið opinbert leyndarmál, þóttþað
sjaldnast hafi vitnazt til fulls fyr en nú.
En svo fyrirlitleg, sem atvinna flökku-
agentanna er, sem menn vita með vissu.
að eru leiguþjónar, þá er þó enn svívirði-
legra fyrir búsetta menn hér, að láta kaupa
sig til slíkra verka í laumi. Það er miklu
síður hægt að varast þá pilta en hina.
Þeir eru úlfar í sauðargærum, sem laum-
ast inn í hjörðina til að sundra henni og
eyða, án þess þeim verði veitt eptirtekt.
Að sporna gegn slíkum ófögnuði væri hin
brýnasta nauðsyn, en það er ekki svoauð-
velt. Þjóðin stendur svo að segja varn-
arlaus gegn slíkum launvígum, og það veit
Kanadastjórn, og leggur því mesta áherzl-
una á, að ná sem flestum leynifulltrúum
búsettum hér, því að hún veit, að hinum
»frímerktu« verður ekki nándarnærri eins
vel ágengt. Þjóðinni veitir sannarlega ekki
af að gjalda varhuga við að láta ekki
flekast af skrumi og skjalli þessara leigu-
þjóna, sem erlend stjórn kaupir til að
eyða landið, ef þeir gætu.
Ofsaveður
mikið af landsuðri gerði hér aðfara-
nóttina 15. þ. m., eitthvert hið allra-
snarpasta, er menn muna eptir. Varmesta
furða, að ekki varð af því stórkostlegra
tjón, en frétzt hefur um. En mikinn usla
gerði það samt vfða. Hér 1 bænum urðu
töluverðar skemmdir á húsum, hjöllum og
bátum. Fauk víða járn af húsþökum,
gluggar brotnuðu og girðingar löskuðust.
Þak af hálfsmíðuðu húsi fauk á sjó út og
vindmylnan nýja, er höfð var til að dæla
vatn úrLandakotsbrunninum (spítalabrunn-
inum) brotnaði öll og beiglaðist, og er
það allmikill skaði, því að hún var mest
öll úr járni og allur sá (|tbúnaður kostn-
aðarsamur.
Hér í grenndinni fauk kirkjan í
í Saurbæ á Kjalarnesi, — fór á hliðina
út í kirkjugarðinn, og brotnaði mjög; einn-
ig fauk ófullger kirkja í Keflavík. I Mos-
fellssveitinni fuku sumstaðar hey og hey-
hlöður á 3—4 bæjum. Um tjón það, er
veður þetta gerði austanfjalls, er getið í
eptirfarandi fréttabréfi úr
Árnessýsln 18. nóv.
Aðfaranóttina 15. þ. m., um kl. 10