Þjóðólfur - 06.01.1905, Síða 2

6
hreystiverki á þann hátt, að eignarkrafan
af hendi Islands til bókarinnar hafi ver-
ið rekin öfug aptur (»afvist«).
Af því að mönnum var kunnugt um
það, að íslenzka Kaupmannahafnar-ráðu-
neytið hafði hér gætt skyldu sinnar sjæ-
lega og reynzt sama hjálparhellan og opt
ændranær í því að reka réttar og erinda
þessa lands, var efni þessu aptur á úm-
liðnu sumri hreift gegnum 'keykjavíkur-
ráðuneytið íslenzka, sem lagðist fast með
málinu. Finnur Jónsson prófessor mun
og hafa átt góðan þátt í því, að greiða
fyrir því við ríkisskjalayörðinn. Hafði
það þann árangur, að nú er bókin, sem
er gersemi í sinni röð, afhent skjalasafni
landsins til ævarandi eignar og komin
hingað. Sýnir þetta, þó að það sé ein-
stakt atriði, og hvernig sem dómarnir ann-
ars eru um hið nýja stjórnarfyrirkomulag,
að nú er hægra aðstöðu að fá ýmsu rétt-
vísu framgengt en áður var, því að ekk-
ert er Dönum sárara um að láta af hönd-
um hingað, sem þeir hafa náð í, en þjóð-
menjar vorar af hverju tagi sem er.
F.n þess skal getið hinum núverandi
ríkisskjalaverði Dana, dr. juris V. A.
Secher, sem er ágætur lagamaður, til
verðugrar sæmdar, að hann tók bæði svo
vel og viturlega í þetta mál, að slíku höf-
um vér ekki átt að venjast, og getur það
haft mikla og víðtæka þýðingu, þvl að
það gefur von um það, að af hans hendi
þurfi ekki að óttast neina óskynsamlega
smámunasemi í því að standa á móti
þvf, að smámsaman flytjist hingað mikið
af þeim skjölum og gögnum úr Ríkisskjala-
safninu, sem meiri nauðsyn er á að hafa
hér á landi en þar, og hér kann opt að
þurfa til að grípa, en þar svo sem aldrei,
svo sem eru fornar jarðabækur og alls-
konar gögn um fasteignir (jarðir) landsins.
X.
Norræna spursmálið.
Á ferðum mínum í sumar gafst mér
færi á að kynnast ýmsu, sem ekki stóð á
dagblaðadagskránni á Norðurlöndum, en
sem þó hvert meðalglöggt gestsauga mátti
sjá, að lá nærri yfirborði tíðarinnar. Yfir-
leitt þögðu eða þegja öll stórpólitisk efni,
og hið helzta sem flokkum og fólkstjór-
um virtist á milli bera, var kritur einn
oða kurr út af jafnvægi eða misvægi inn-
anlandsmála. Vinstri stjórnin í Danmörku
situr sæmilega föst (þrátt fyrir barsmfða-
frumvarp Albertis), og sosialdemókratarnir
eru nú orðnir spakir borgarar — með
borgmeistara úr sínum flokki í höfuðstað
ríkisins! Sama er að segja um deilurnar
milli Norðmanna og Svía, að þeirra gætir
sárlítið. »Alveg eins og hjá oss« — get-
* um við íslendingar sagt, eða g æ t u m
við sagt. Helzt eru það v i ð, sem hreyf-
um stórpólitíkinni — eg meina »land-
varnarrnálinu*. Að vísu er Jblaðið »Ing-
ólfur« eitt með þann óróa, og að vfsu
vírðist sárerfitt að sjá, að það hafi nokkuð
v e r u 1 e g t til síns máls, er hættulegt sé
sérréttindum lands vors, þótt svo sýnist,
sem ófáir vorra yngri manna álíti þar
hundrað í hættu, og að sumir verði sjóð-
andi heitir af gremju og umvöndunar-
anda þegar landvörn er nefnd. Slíkt er
í mínum augum undarlegur barnaskapur.
Fyrst er það, að atriðin, sem milli bera,
skilur nálega enginn af eigin ramleik, að
minnsta kosti »setu ráðherrans«; en svo
er hitt, að sé nokkru ekki að treysta í
viðskiptum þjóða, þá eru það slík skrif-
finnskuákvæði; en sé nokkru að treysta
i sambandi voru við Dani f framtfðinni,
er það sú stefna, að þeir (o: Danir) láti
oss hlutlausa með sérmál vor —svo nærri,
svo rík og svo sjálfsögð tr nú orðin hin
enska sérmálapólitík.
Og þó eru sérréttindi vor ef til vill í
hættu, þótt hvorki sé frá hálfu Dana eða
annara oss skyldra þjóða. Hvaðan mundi
þeim skugga slá? Svar: frá Rússlandi.
Má vera, að sumir brosi að því, en fáir
vitrir menn á Norðurlöndum hugsa svo,
Og nær væri Landvarnarliðinu að ganga
í lið við aðra æskumenp á Norðurlön«iuno,
og hita sér á hinu nýja og merkilega
norræna spursmáli, en frjósa inni yið sál-
arkalda sérpólitík. Á friðarþingi því fyrir
Norðurlönd, sem háð var seint í júlí í
Khöfn á þessu sumri heyrðist glöggt þessi
stefna, — þessi uggur og ótti, sem friði
og tilveru Norðurlandaþjóðanna stendur
af áleitni og gerræði Rússa — sem óm-
ur eða undiralda. Að vísu er »prógram«
friðarmanna gagnstætt hernaði, og hefur
fylgt því eindregið fram, að norrænar
þjóðir eigi að fá að vera hlutlausar í ó-
friði, en það er einmitt þessi ótti, sem
ekki einu sinni aptrar þeim sem völdin
hafa, ásamt meiri hluta alþýðu, frá að
vilja leggja vopnin niður, heldur bindur
hendur sjálfra þeirra og dregur
úr öllu fylgi við friðarstefnuna. Aptur
fannst mér miklu öflugri og innilegri stefna
á friðarþinginu vera hin, að efla s a m -
hug Norðurlandabúa, eining og frænd-
semi. Um það efni heyrði eg eina hverja
tölu annari hjartnæmari á fundinum; einn-
ig á bak við þær umræður bjó bersýni-
lega hin áðurnefnda grunsemi, enda nefndi
margur maður F i n n a n a með sárri
gremju. »Lítið á«, sagði einn, »hvar
veggur nágranna vors brennurk Og ann-
ar sagði: »Ei mun síðar vænna með sam-
tökin, Finnland svikið í tryggðum, og
ormurinn bítur oss óðara í hælinn«. Hann
benti með því til Moskóvítanna, sem
leita færis að ná til hafna í norðan-
verðum Noregi. Eru til þess refirnir skorn-
ir, eins og orðið er fyrir löngu opið leynd-
armál Rússa. Málsafstaðan er þessi, sbr.
rit pg ræður hinna dönsku stjórnvitringa
prófessors N. C. Fredriksens, Just
L u n d s lögfræðings o, fl. — einnig Svía
og Norðmanna.
Lund staðhæfir, að hið alkurina, franska
byltingarorð, frelsi (liberté) hafi verið mjög
svo misskilið, einkum á slðari hluta ig.
aldarinnar, og mjög opt látið þýða ein-
göngu rétt hins einstaka manns, án til-
lits til sama frelsis annara — án tillits til
þess, að frelsið verður gerræði og »réttur
hins sterkari«, sé það ekki miðað og bund-
ið við hagsmuni og jafnrétti annara. Bezt
hefur þessi stefna — segir hann — lýst
sér í pólitík þjóðanna, er því miður svo
lengi hafi eigingirninni þjónað. Og sjald-
an hefur síngirnin eins vaðið uppi með
ójafnaðinn, eins og við lok liðinnar aldar.
Nú stendur taflið svo: með hverju ári sem
líður, sjá Svíar og Norðmenn Ijósara,
hversu háskinn frá Rússlandi færist nær
og nær löndum þeirra. Og háskinn er
lífsháski. Hvað þýðir yfirgangur
Rússa við Finnana? Hvað annað en það,
að ryðja þeirra sænsk-finnska þjóðerni og
þjóðráðum úr vegi Rússa til Norðurhaf-
anna. Þessvegna er forræðið tekið af
Finnum, her þeirra gerður að engu, en
vígi og varnir landsins skipaðar rússnesk-
um her; þessvegna eru járnbrautir lagðar
af kappi, er ná skulu norður á landamæri
Svíþjóðar; þessvegna eru ný vígi stofnuð
og setubúðir, og njósnarar sendir og haldn-
ir af Rússum, bæði í Noregi og Svlþjóð
— allt í því skyni, að ná við fyrsta færi
íslausum herskipahöfnum í Noregi og
málmnámunum miklu af Svíunum.
(Niðurl. næst).
Matth. Joch.
Sjónleikar.
Leikfélagið hér hefur við og við, síðan
á annan í jólum, sýnt á leiksviðinu ensk-
an leik eptir hinn nafnkunna höfund, Hall
Caine frá Mön, sem hér var á ferð fyrir
skemmstu. Leikur þessi er sniðinn upp
úr skáldsögu höf., »The Christian«, og
nefnist »John Storm« eptir annari höfuð-
persónunni í leiknum og sögunni. Leik-
ritið sjálft er annars nokkuð sundurlaust
og ekki innviðamikið, og þess vegna er
mesta furða, hvað leikendunum hér tekst
vel með það, því að svo má segja, áð
þeir beri leikinn uppi. John Storm erson-
ur auðugs baróns á Mön, og ætlar faðir
hans að veita honum slfkt uppeldi, er
geri hann hæfan til að taka þátt 1 póli-
tfkinni og komast á þing. En John hef-
ur fellt ástarhug til stúlku af fátækum
ættum, Glory Quale, sonardóttur prests
þar á Mön. Hafa þau leikið barnleik-
um í æsku og fallið vel ásamt. En svo
koma tveir »fínir herrar« fráLundúnum,
Robert Ure lávarður og Horatio Drake,
og þeir telja svo um fyrir Glory, að hún
verður óð og uppvæg að fara til Lundúna
og gerast þar hjúkrunarkona. Þá er John
Storm kemst að þessu, reynir hann á all-
an hátt að fá hana ofan af þessu, því að
hann hyggur hana sér tapaða í hinni
miklu Babýlon (Lundúnum), en hún er
ósveigjanleg, og gefur honum í skyn, að
honum sé alveg óhætt að treysta sér, en
hann er á öðru máli um það, og honum
fellst svo mikið um það, er hún vill ekki
láta af förinni, að hann beiðist upptöku
í munkaklaustur og fer á eptir henni til
Lundúna, þvert á móti vilja föður síns,
er verður óður og uppvægur yfir þessu
tiltæki sonar síns. John Storm er þó ekki
lengi í klaustrinu, þvf að sú vist fellur
honum ekki, en hann lætur vfgjast prests-
vígslu, og gerir sér mikið far um aö leita
uppi hina týndu og glötuðu og liðsinna
þeim. En hann hefur jafnan allan hug-
ann á Glory og heldur að hún fari í hund-
ana. Hún er og skamma stund á sjúkra-
húsinu, en gerist söngmær á einhverri
miðlungs sönghöll í Lundúnum, og Drake,
sem alltaf fylgist með henni, og er mjög
hrifinn af henni, telur henni trú um, að
hún geti orðið frægasta söngkona og leik-
kona á Englandi, og hún trúir þvf, og
lifir í draumum frægðar, auðs og upphefð-
ar. En John Storm leitar hana uppi og
og reynir að opna augu hennar fyrir þeim
háska og þeirri villu, sem hún er stödd
í, en árangurslaust. En þá er Drake verð-
ur nokkuð nærgöngull við hana, reiðist
hún honum, og fer að íhuga, að Storm,
sem hún þó ávallt elskar, hafi rétt að
mæla. Hún getur því ekki stillt sig um
annað, en fara á fund hans og tala við
hann, en þá hittir hún fyrst munk þann,
er var vinur Storms og þekkti sálarstríð
hans og hugsýki út af þessari örvona ást.
Og hann sárbænir hana um, að trufla
hann ekki frekar, og hún lofar því Storms
vegna, þó mjög nauðug. En þá er hún
sér Storm og talar við hann, veitir henni
mjög erfitt að dylja sig, en tekst það þó,
án þess Storm veiti því eptirtekt, og er
hún fer burtu, heldur hann að hún sé
töpuð honum fyrir fullt og allt, og verð-
ur frá sér numinn af hryggð og örvænt-
ingu. Þeir Robert lávarður, og Drake og
kunningjar hans hafa horn í síðu þessa
siðavanda prests, sem þeir vita áð Glory
hefur mætur á, og reyna á allar lundir
að koma honum fyrir kattarnef, kaupa
kirkjuna, sem hann prédikar í og ætla að
gera hana að leikhúsi handa Glory sér-
staklega o. s. frv. En þeir fara svo hrotta-
lega að þessu öllu gagnvart Storm, að
Glory firrtist og vlsar þeim burtu frá
sér. En þá ber Storm á dyr hjá henni
um miðja nótt, hraktur og hrjáður af
skrílnum, og þá fer svo loks, er hann
örvita af geðshræringu, ætlar að kyrkja
hana, að hún lætur hið sanna uppi, að
hún elski hann, og þau fallast í faðma.
Við það hefur hann unnið spilið, og hún
segir skilið við þann félagsskap, er hún
hefur verið í. Yms fleiri aukaatriði eru
í leik þessum, er hér verða ekki talin, en
þetta er aðalefnið, aðalþráðurinn.
Eins og fyr er getið, tekst flestum leik-
endunum mjög vel og sumum afbragðs-
vel, t. d. höfuðpersónunum: Jens Waage,
er leikur Storm og, frk. Guðrúnu Indriða-
dóttur,, er leikur Glory. Jens hefur sýnt
það áður, t. d. í »Gjaldþrotinu«, að hann
er efni 1 afbragðsleikara, en honum hef-
ur þö aldrei tekizt jafnvel sem nú. Mað-
ur getur ímyndað sér, að maður sjái
þaulvanan og nafnkunnan leikara á leik-
húsi erlendis, svo vel leikur hann
víða, ekki sízt í 4. þætti í herbergjum
Glory. Hinar sterku og áköfu tilfinning-
ar koma mjög vel fram hjá honum, með
öllum þunga djúprar hrýggðar og örvænt-
ingar. Og það er maður óvanur að sjá
hér á leiksviði þannig, að uppgerðarkreyst-
ingurinn gægist ekki dálltið fram. En
þess verður ekki vart hjá hr. Waage, þar
er »karakter«-leikur.
Frk. Guðrún leikur og mjög vel, og telja
margir hana fremsta í leik þessum. Er
það og ekki fjarri sönnu, er tekið er til-
lit til þess, hve hlutverk hennar er erfitt
og vandasamt, hið lang-vandleiknasta í
öllum leiknum. Það er enginn efi á því.
Og frá því sjónarmiði skoðað tekst henni
það ágætlega, þótt hana skorti sumt til
þess að fullnægja fyllstu kröfum, t. d. nógu
tfgulegan vöxt og nógu tilbreytilegan eða
þungan málróm. Samt sem áður tekst
henni einkarvel að sýna ólíkar geðshrær-
ingar í snöggri svipan, eins og t. d. í
3. þætti, er hún talar við Storm, og hún
hrífur áheyrendurna með sér, eins og hún
er sjálf hrifin af hlutverki sínu, því að það
er auðséð og auðheyrt, að þar er að verki
gengið, ekki með hálfvelgju og hugsunar-
leysi, heldur af ást til listarinnar sjálfrar
og með djúpum skilningi á hlutverkinu
og kröfum þeim, sem gerðar eru til góðs
leiks. Og það er enginn efi á, að frk.
G. hefur með þessum leik komizt svo
langt í íslenzkri leiklist, sem fáar eða
jafnvel engar hafa komizt hér áður. Og
þótt leikur hennar sé ekki fullkominn eða
gallalaus, því að hvernig ætti þess að
verða krafizt, þá er enginn efi á, að öðr-
um hefði ekki nándanærri jafnvel tekizt
við jafnerfitt hlutverk.
Um hina leikendurna, er aukahlutverk-
in hafa, má segja, að flestum þeirra tekst
leikurinn liðlega og sumum sérlega vel,
t. d. Friðfinni Guðjónssyni, er leikur
Lamplugh munk. Hefur hann ágætt gerfi
og talar skýrt og skilmerkilega með hæfi-
legri áherzlu á orðunum eptir efni leiks-
ins. — Frh. Gunnþórunn leikur og vel,
en hlutverk hennar er lítið Og létt. — Hr.
Helgi Helgason kemur snyrtilega fram á
leiksviðinu, og leikur mjög blátt áfram
og tilgerðarlaust. Hann leiktir Drake
og tekst bezt, þá er hann kveður Glory
síðast. — Hr. Guðm. Tómasson, er leik-
ur Robert Ure lávarð, gerir það furðu
vel, og ber fremur lítið á göllum þeim,
sem annars skemma stundum leik G. T.,
t. d. óskýr málrómur og ofmikil fljótmælgi
m. fl. — Frk. Emilía leikur í lakara lagi,
og fyrstu kveldin var hún alveg ótæk, en
hefur mjög mikið lagazt upp á síðkastið,
svo að vel má kalla viðunandi nú. Lak-
astur þeirra, er nokkuð hafa að segja, er
Kr. Ó. Þorgrímsson. Hlutverkið, þótt lítið
sé, er alls ekki hans meðfæri. Þó hefur
hann dálítið skánað síðan fyrsta leikkveld-
ið, því að þá var hreinasta hörmung að
hlusta á hann og sjá tilburði h'ans.
1 fátœkramálanefndina
hefurráðherrann skipað Magnús próf.
Andrésson á Gilsbakka í stað Páls
heit. Briems.