Þjóðólfur - 17.05.1907, Qupperneq 1

r v
' Þ JOÐOLFUR. •
59. árg. Reykjavík, föstudaginn 17. maí 1907. Jú 22.
Bókmenntir.
Jón Trausti. Leysing. Kaupstað-
arsaga frá síðustu áratugum
nítjándu aldar. Rvík 1907. 466
bls. 8.
Nafnið Jón Trausti er gervinafn, en al-
kunnugt mun samt, hver sá rithöfundur
er, sem undir því nafni dylst, svo að ó-
þarft er að geta þess hér. Skiptir og
minnstu um nafnið. Aðalatriðið hvernig
verkið er af hendi leyst. Skáldrit eiga
að dæmast eingöngu eptir hinu bókmennta-
lega gildi þeirra, en ekki eptir því, hvort
höf. er þekktur eða lítt þekktur. En því
miður nættir mörgum við að hæla öllu
því, er þeir menn rita, er kunnastir eru
og mest láta á sér bera, en niðra opt
hinsvegar um skör fram því, er frá ný-
græðingum stafar, af því að þess er ekki
nógsamlega gætt, að »öH byrjun er erfið«
og að »fáir eru smiðir í fyrsta sinn«.
Jón Trausti er að vísu enginn nýgræð-
ingur í skáldskap í bundnu máli, en það
má kalla hann byrjanda í skáldsagnalist-
inni. Hefur áður birzt eptir hann ein
skáldsaga »Halla«, og var henni almennt
vel tekið, þótt smlðalýti væri á henni.
Tæpu hálfu ári eptir útkomu hennar kem-
ur nú þessi saga margfallt fyrirferðarmeiri,
og einhver hin lengsta skáldsaga, er sam-
in hefur verið á íslenzku, að undanteknum
ef til vill hinum lengstu sögum Jóns Mýr-
dals, sem enn eru óprentaðar. En fyrir-
ferðin ein er lítilsvirði, því að skáldlegt
gildi stendur ekki í nokkru sambandi við
það. I smásögu á örfáum blaðsíðum er
opt miklu meiri skáldskapur og meiri
snild, en í skáldsögu, er tugum arka skiptir.
Það þarf snilling til að rita feikilanga
skáldsögu þannig, að skáldlegt gildi henn-
ar samsvari stærðinni, og það tekst naum-
ast öðrum en afbragðs skáldsnillingum.
Aðrir reisa sér optast nær hurðarás um
öxl með þvf að rita of langar bækur.
Andagiptin hrekkur þá ekki til að gera
þær að listaverki í heild sinni. Svo hefur
Jóni Trausta farið. Hann hefur ritað of-
langa bók, sem orðið hefur ofvaxin kröpt-
um hans, enn sem komið er. Hann hef-
ur farið heldur geyst af stað, ætlað sér
ekki af. Og þess vegna fer sagan í hálf-
gerða mola hjá honum, verður sumstaðar
þreytandi aflestrar, og missir við það þau
tök á lesandanum, sem gott skáldrit þarf
að hafa frá upphafi til enda til þess að
það geti kallazt sannur skáldskapur. Hér
er ekki átt við »spennandi eldhúsrómana«,
er lítt menntað fólk les opt með mikilli
áfergju, heldur um þann skáldskap, er
sannarlegt skáldlegt gildi hefur.
Aðalefnið í »Leysing« eru umbrot eða
straumköst milli hins gamla Og nýja tíma
í verzlunarefnum, milli einokunarverzlun-
arinnar gömlu, selstöðuverzlunarinnar
dönsku og kaupfélagsskaparins, þessarar
nýju verzlunarhreyfingar, er reynir að bijót-
ast undan einokunarvaldinu og skapa
nýjar verzlunarbrautir. Það er baráttan
á þessum tímamótum, er bókin lýsir, og
þótt efnið sé ekki í raun og veru vel fallið
sem skáldlegt viðfangsefni, hefur höf. all-
víða tekiat vel að lýsa þessari baráttu.
Skaplyndi Þorgeirs verzlunarstjóra tekst
Jiöf. allvel að sýna, frá ytri hliðinni, en
þá er hann fer að skýra ástæðurnar fyrir
hinni glæpsamlegu hegðun hans, lýsa sálar-
stríði hans og afsaka brothans, þá brestur bog-
inn, af því að höf. hefur spennt hann um of.
Hann hefur ætlað sér að lýsa þvf, hvernig Þor-
geir leiðist ósjálfrátt af hefnd og geðríki til
glæpsamlegs atferlis, og glæpurinn hafi
orðið að óvilja hans, því að í raun réttri
sé hann alveg saklaus af brennunni. En
sú málsvörn tekst ekki, því að eptir sög-
unni verður Þorgeir hreinn og beinn glæpa-
maður, er fær beinlínis ístöðulaust mann-
tetur til að kveikja f húsum keppinauts
síns og við það fer auðvitað gljáinn af
aðalhetju sögunnar, sem höf. annars lætur
vera mikilmenni, gæðamann og sæmdar-
mann. En enginn góður drengur mundi
slíkum ráðum beita til að koma keppi-
naut sfnum á kné. Höf. helur auðvitað
ætlað sér að lýsa þannig baráttunni milli,
hins illa og góða í manneðlinu, að glæpir
séu óvita- og óviljaverk, er geti hent
»beztu menn«. En þar hefur hanntekizt
á hendur að leysa sálfræðilega þraut, sem
honum hefur orðið ofraun, og hefur svo
farið fleirum en honum. Því skal ekki
neitað. Lýsingarnar á hugstríði og sam-
vizkubiti Þorgeirs eru of langdregn-
ar og ekki sem eðlilegastar. Og sama
gildir um verzlunarhugleiðingar hans og
eintal við sjálfan sig, alltof mikil mærð
og málalengingar, er spillir heildaráhrifum
bókarinnar. Framkoma Þorgeirs í réttun-
um sfðast er allvel lýst, en aðdragandinn
að fráfalli hans, þá er hann tekur bana-
sótt sína í beitarhúsi uppi á fjöllum ber
nokkurn keim af frásögninni um Sigurð
formann eptir Gest Pálsson, enda svipar
þeim Þorgeiri og Sigurði saman um fleira
(samvizkubitið sem nagandi ormur hjá báð-
um o. s. frv.) Langbezti kaflinn í bók-
inni er »Sólsetur«, lýsingin á banalegu
Þorgeirs, komu Rögnu dóttur hans og sætt
þeirra feðgina. Þar er ekkert of eða van,
frásögnin skáldleg og tilþrifamikil, enjafn-
framt eðlileg, og sýnir ljósast að höf. er
gæddur skáldskapargáfu, er vænta má að
beri mikla og góða ávexti, þá er hann
lærir að beita henni rétt, sriíða burtu ó-
þarfa málalengingar og takmarka sig hæfi-
lega mikið. Ymsir fleiri kaflar í bókinni
bera og vottum að það er gott efni, oss
liggur við að segja ágætt efni í höf. sem
skáldsagnahöfi, en meira en efni er það
ekki e n n. En það er líka meira en sagt
verður um flest skáldrit, er nú birtast, og
skáldskapur er þó kallaður.
Þótt allmargir verulegir gallar séu á
»Leysingu« frá skáldlegu sjónarmiði, þá
fer því fjarri, að hún sé slæm bók. Hún
er þvert á móti allra virðingar verð af
byrjanda, sem höf. getur kallazt í þessari
skáldskapargrein, og dylst oss ekki að
vænta má allmikils af honum í framtíð-
inni, einmitt á þessu sviði skáldlistarinnar
— söguskáldskapnum, ef hann tekur sér
hæfilega stór, en ekki allt of umfangsmikil
og vandasöm viðfangsefni.
Að málinu á bókinni má ýmislegt finna,
en ekki er því jafnmjög ábótavant sem á
»Höllu«, og er það auðsætt, að höf. hefur
tekið sér fram til muna. Vér hirðum þó
ekki að tína til sérstök dæmi, enda yrði
það alllangur listi, ef taka ætti jafnframt
ýms óviðkunnanleg orðasambönd og óís-
lenzkulegar setningaskipanir. Undarlegt
er það, að orðið »harmur« í merkingunni:
gremja, reiði, kemur fyrir optar en einu
sinni í bókinni. Þá merkingu hefur orðið
»harmur« aldrei í íslenzku. Það er danska
orðið »Harme« — gremja, reiði, sem höf.
virðist hafa villzt á, þótt lítt skiljanlegt
sé. A sama hátt er »harmyrði« notað t.
d. á bls. 157 í staðinn fyrir skammaryrði
eða illyrði. En þetta stendur væntanlega
allt til bóta, því að höfi er svo smekkvís,
að honum mun auðvelt að forðast þessi
sker að mestu leyti eptirleiðis.
Þrátt fyrir galla þá, sem á sögu þessari
eru, verður því ekki neitað, að hún er
bókmenntalegt þrekvirki af manni, sem
öðrum störfum er bundinn og orðið hef-
ur að rita þetta allt í hjáverkum sínum.
Það er lagleg aukavinna og frá því sjón-
armiði sannarlega furðuvel af hendi leyst.
Hver veit nema sá tími komi, að því fé
þyki vel varið, sem veitt sé Jóni Trausta
til aðgefasig eingöngu við skáldsagna-
ritun. Sá tími er vitanlega ekki kominn
enn, en ekki er ólíklegt, að næstu sögur
hans geti þokað honum betur upp en
orðið er.
Bankarnir.
Það mun koma fyrir næsta þing, að
bæta einhvérnveginn úr peningaeklu þeirri,
sem hvaðanæfa er kvartað um í landinu.
Það virðist auðsætt, að alþingi hljóti að
taka hinar háværu raddir almennings til
greina. Og væri þá óskandi, að sú að-
ferð yrði valin til þess, sem bæði full-
nægði þörfum landsmanna vel og einnig
beindi peningamálum vorum í þjóðlegt
horf.
í sjálfu sér er það mjög óeðlilegt, að
hafa hér tvo seðlabanka. Þeim réttind-
um fylgja kvaðir, sem gera bankana dýra
og umsvifamikla, en allan óþarfa kostn-
að, sem af þessu leiðir, verður almenn-
ingur auðvitað að borga.
Þar að auk er annað mjög varhuga-
vert við það ástand, sem nú er, að ann-
arhvor hinna tveggja banka hlýtur að
standa f stað, án þess að geta aukið starf-
svið sitt að miklum mun, svo lengi sem
báðir eru að vísu bundnir við ákvarðan-
ir þingsins, en annar af bönkunum er
einskorðaður við þá seðlaupphæð, sem
hann hefur nú. —
Þetta er skaðlegt fyrirkomulag fyrir
bankana sjálfa, og til óþolandi hindrun-
ar gegn vexti og viðgangi peningaskipta
hér 1 landi, meðan ekki er völ á öðrum
bönkum en þessum tveimur. Væri ann-
ar bankinn laus við þær kvaðir og af-
skipti löggjafarvaldsins, sem fylgja með
seðlaréttinum, þá gæti hann fylgzt með
þörfum landsmanna og staðið stöðugt
jafnfætis eptirspurninni eptir peningalán-
um o. s. frv. Á hinn bóginn gæti
þingið þá veitt hinum öðrum banka öll
þau hlunnindi, sem seðlaútgáfuréttinum
geta fylgt, og gæti það verið trygg og
sterk stofnun, sem héldi peningamálum
landsins í jafnvægi, væri með öðrum orð-
um þjóðbanki við hæfi vort nú, og gæti
vaxið samkvæmt ráðstöfunum þingsins,
smátt og smátt.
Samhliða þessu ætti hinn bankinn að
starfa sem prívatbanki, og mundi það
starf sízt verða óvænlegra til gróða, held-
ur en starfsemd bankanna nú, með því
fyrirkomulagi, sem á þeim er.
Þegar til þess kæmi, að gera þannig
upp á milli bankanna, er enginn efi á
því, að þjóðin mundi hallast að því, að
veita Landsbankanum allan seðlaréttinn,
svo framarlega, sem samkomulag fengist
um þessa breytingu við Islandsbanka,
sem gera mætti ráð fyrir, að ekki yrði
torsótt. Að minnsta kosti mundi land-
sjóður geta fengið hlutabréfin keypt nú
með nokkurri verðhækkun, er menn mættu
ekki horfa í, ef á því stæði.
Það eru slðustu forvöð nú að kippa
þessu í lag, og er vonandi, !að alþingi
takí þetta mál til alvarlegrar íhugunar.
Menn þurfa að fá meira starfsfé inn í
landið, gegnum bankana, og taki þingið
nú þann kost, að auka seðlaútgáfu ís-
landsbanka, sem þörfum landsmanna 3var-
ar, þá munu Islendingar naumlega eiga
apturkvæmt frá þeirri stefnu, að gera ís-
landsbanka að höfuðbanka landsins, og
mundi mörgum þykja það illa farið, ef
Landsbankinn, hin eiginlega þjóðlega
bankastofnun vor, yrði að sæta þeim for-
lögum, sem því hlyti að fylgja.
P1 u t u s.
*
Það er fullkomlega rétt hugsun hjá hin-
um heiðraða greinarhöfundi, að seðlaút-
gáfurétturinn ætti að vera í höndum þess
bankans, sem landið á, Landsbankans,
en ekki hjá þeim banka, er útlendingar
eiga einvörðungu. En það er hægra sagt
en gert, að bæta úr glappaskoti því, er
þingið 1901 gerði í þessu efni, því að
búast má við, að Islandsbanki sleppi ekki
þessum rétti sínum, nema gegn einhverj-
um miklum hlunnindum hinsvegar. Jafn-
framt yrði það og erfitt landsjóði, jafn-
mörg járnin og hann hefur í eldinum, að
kaupa hlutabréf Islandsbanka, en vitanlega
verður það enn torveldara síðar. Um leið
og Landsbankinn fengi seðlaútgáfuréttinn,
yrði og fyrirkomulag hans að breytast að
sjálfsögðu og seðlarnir verða innleysan-
legir. En til þess útheimtist málmforði
og önnur trygging. Þá breytingu á Lands-
bankanum hefði átt að gera 1901, um
leið og honum hefði verið veittur seðla-
útgáfurétturinn, en nú er þetta allt erfið-
ara viðfangs. En eins og greinarhöfi tek-
ur réttilega fram, ætti þingið að hugsa
sig vandlega um, áður en það eykur
hlunnindi Islandsbanka alveg skilyrðis-
laust, því að öll slík aukning hnekkir
landsbankanum beinlínis og óbeinlínis og
gerir Islandsbanka að höfuðbanka lands-
ins, ssm er þveröfugt við það, sem ætti
að vera.
Enginn lætur svo í orði kveðnu, að
hann vilji leggja niður Landsbankann, eða
menn þora að minnsta kosti ekki aðláta
það uppi, en sé honum enginn sómi sýnd-
ur af löggjafarvaldinu, en hins vegar á
hverju þingi hlaðið undir íslandsbanka,
þá sjá allir, hvert það stefnir og hvar
það lendir að lokum.
Nú munu flestir hrósa happi yfir því,
að ekki tókst að afnema Landsbankann
1901. Menn hafa síðan” komizt að raun
A