Þjóðólfur - 08.01.1909, Qupperneq 1

61. árg.
Reykjavík, föstudaginn 8. janúar 1909.
JfS 2.
Bókmenntir.
„Oíuretii44.
Þessi saga Einars Hjörleifssonar,
er út kom síðastliðið haust, virðist ekki hafa
samsvarað vonum þeim, er menn gerðu
sér um hana. Blöðin hafa verið furðu
fátöluð um hana, jafnstóra bók og eptir
jafnkunnan skáldsagnahöfund, sem Einar
Hjörleitsson. Það er enginn vafi á því,
að bókinni hefði verið hossað hærra, ef
mönnum hefði fundizt, að sagan væri
snilldarverk. Það hefur verið sagt áður,
að höf. hafi reist sér hurðarás um öxl
með sögu þessari, að hún hafi orðið hon-
um »ofurefli«, og efnið dottið í mola f
höndunum á honum. En sama finnst
mér mega segja um ritdómara þá, er um
söguna hafa dæmt, þeir hafa leyst verk-
efni sitt nauðalélega af hendi, annað-
hvort af því, að þeir hafa aldrei nennt
að lesa söguna rækilega ofan í kjölinn,
eða ekki skilið til fulls efni hennar, og
talað þá í almennum orðum úti á þekju,
,um að bókin sé ágætlega rituð, það geti
ekki öðruvísi verið, úr því að Einar sé
höfundurinn o. s. frv., þessi venjulegu ó-
rökstuddu »slagorð«, sem að einservarp-
að fram til að segja eitthvað og breiða
yfir skilningsleysi og andleysi þeirra sjálfra,
er hreykja sér 1 dómarasessinn um fagur-
fræði og skáldskap hér á landi. En til
þess þykjast margir «útvaldir« nú á tím-
um, þótt þá skorti öll skilyrði til þess,
að leysa það skammlaust og hneykslis-
laust at hendi. Þess vegna er svo algengt,
að sjá hrúgað heimskulegu oflofi á miðl-
ungs rit, en góðra bóka að litlu getið,
eða þá til hnjóðs, allt eptir því, hvort
dómaranum er vel við höfundinn eða
ekki.
Eg hef hvorki ætlað mér að skrifa lang-
an né ítarlegan ritdóm um »Ofurefli«, en
eg vil láta Einar njóta sannmælis, því að
mér gremst yfirborðsfleipur þessara græn-
jaxla, sem dæma eins og blindir um lit,
jafnvel án þess að hafa lesið bókina, að
því er virðist. Hverjum, sem les bókina
með athygli og sæmilegri dómgreind, get-
ur ekki dulizt, að þrátt fyrir ýmsa smellna
kafla og lipurt orðfæri, hefur sagan mis-
tekizt sem heild. Hún er langt frá því,
að vera samsteypt listaverk, þar sem hver
þáttar, hver hlekkttr fellur svo vel saman
við heildina, að mönnum finnst að ekkert
niegi missast, ekkert atriði burtu falla.
ÍHér er þessu ekki þannig háttað, hér
’tnætti margt burtu falla, sem kemur sjálfu
aðalefni sögunnar lítt eða ekki við. Þetta
kemur af því, að höfttndurinn hefur sniöið
sér of breiðan ramma fyrir söguna, byggt
hana a Gf vlðtækum grundvelli. Hann
hefur ætlað sér að flétta inn í söguna lýs-
■ingar ^ ýmsum hliðum Reykjavíkurlífsins
jsuntir hyggja að höf. hafi ákveðna menn
'fyrir augumj( Svo að hún yrði einskon-
ar skuggsjá Reykjavíkttr-menningarinnar
■og Reykjavíkur-hugsunarháttarins nú á
tínium. En til þess hefur höf. tekið of-
fátt til greina, en hins vegar þó ofmargt,
til þess að gera söguna að einni sam-
felldri heild. Þess vegna verður hún
anikltt frernur lausleg heimsádeila og hug-
leiðingar höf. um hitt og þetta, heldur en
regluleg skáldsaga, byggð á veruleika,
eða því sem gæti átt sér stað, því að þótt
mörgu í sögu þessari sé lýst svo, að menn
kannast við það úr daglega lífinu, þá er
hitt þó fleira, sem ekki stendur nokkrum
fótum í veruleikanum, en er eintóm hug-
smíð höfundarins. En vitanlega hefur
skáldið fullt leyfi til þess, og sagan getur
verið eins góð í sjálfu sér fyrir það. En
sannur spegill af lífinu verður hún þá
ekki.
Um hinar einstöku persónttr má segja,
að þó presturinn sé aðalmaðurinn, þá liggur
við, að hann verði einna þokukenndastur
fyrir lesandanum, sem ef til vill kemur
af því, að höf. tekst ekki að vekja hjá
lesandanum jafnmikla samhyggð með hon-
um, eins og höf. sjálfur hefur, því að
enginn vafi er á þvl, að presturinn er
honum hjartfólgnastur, meira að segja
prestgerfið mun dulargerfi höf. sjálfs. Það
er sagt um prestinn, að hann hafi snúizt
til guðstrúarinnar einn dag í Lundúnum,
þá er hann var að lesa frásagnir frá Sálna-
rannsóknarfélaginu brezka og föður- og
móðurlaus drengur kom inn til hans,
drengur, sem sagði að guð væri pabbi
sinn og mamma. Þá rann upp yfir prest-
inum úrslitastund æfinnar. »Þá vissi hann,
að frá þeirri stund ætlaði hann að vera
guðs meginn, réttlætisins meginn, kær-
leikans meginn alla sína æfi. Hann vissi,
að þeirri götu ætlaði hann að haltia, þó
að hún yrði »via dolorosa« (þyrnibraut,
krossganga)«, Og svo lætur höf. prestinn
verða fyrir ofsóknum og hatri, vegna þess,
að hann vill þræða braut sannleikans,
réttlætisins og kærleikans. Hann verður
fyrir hinum hrottalegustu blaðaofsóknum,
hver skammagreinin rituð um hann á
fætur annari, og loks er skorað á hann
á almennum safnaðarfundi, að leggja nið-
ur prestsembætti. Allt ofsóknir, hatur og
rógur. Manni hlýtur að detta ósjálfrátt í
hug, að höfundurinn sé 1 meira lagi ná-
tengdur þessum píslarvætti sannleikans og
réttlætisins. Og kemur það þá einmitt
fram, sem almenningur er farinn að veita
eptirtekt og einmitt spillir hinu skáldlega
gildi í sögum Einars á sfðustu árum, að
þær verða að einskonar persónulegri vörn
fyrir sjálfan hann, einhliða málflutningi á
einhverju efni fyrir sjálfan hann persónu-
lega, Það er að vísu eðlilegt, að hverj-
um sé það hugstæðast, er til hans tekur,
en skáldsagnahöfundar mega sérstaklega
fara varlega í því, að láta ekki stjórnast
um of af persónulegum ástæðum, því að
slíkt hnekkir optast nær hinu skáldiega
gildi,
Þótt hér hafi heldur verið vikið að því,
er höf. hefur miður tekizt í byggingu
sögunnar. sem heild, þá verður því alls
ekki neitað, að sumar mannlýsingarnar
f bókinni eru ágætar, og snmir kaflarnir
mjög vel ritaðir. Einna bezt yfirleitt er
lýsingin á Þotbirni kaupmanni, og kaft-
inn: »Við sjáum nú hvað setur, prestur
minn«, einkum lýsingin á Sigurlaugu.semer
einhver hin bezta í allri bókinni. En
höf. ferst ekki vel við þá stúlku. Fall henn-
ar verður meira og dýpra, heldur en bú-
ast má við eptir lýsingu höf. á henni,
þegar hún er ráðskona hjá Þorbirni. Mér
virðist að höf. taki þar óþarflega hörðum
tökum, og ekki tyllilega réttmætum. Það
er eins og hann hafi þurft að gera hana
að svona miklum ræfli, til að gera misk-
unarverk prestsins á henni því átakan-
legra, þetta dæmalausa miskunarverk, er
hann hittir . hana blindfulla, steinsofandi
1 fönninni, og lætur hana hátta í rúminu
sfnu, en sefur sjálfur vitanlega annar-
staðar. En þetta »hneyksli« verður einmitt
eitt af aðalvopnum gegn prestinum, verður
til þess að fella hann. Ég felli migekki
við þessa »gildru« höf. Hann hefði naum-
ast þurft hennar, til þess að gera prestinn
að píslarvotti. Og mér finnst hún fremur
ófimlega valin, ekki bera vott um skáld-
legt ímyndunarafl. Og þetta er þó einn
af máttarþáttum sögunnar.
Myndin af Ragnhildi yfirdómaradóttur
er hvergi nærri eins vel dregin hjá höf.
eða eins skýrt, eins og af Sigrfði kennslu-
konu, vinstúlku hennar, og þó er henni
lýst með miklu færri dráttum. Höf. tekst
mjög vel að sýna harm Sigríðar, er Ragn-
hildur segir henni trúlofun sína og prests-
ins (en Sigríður unni prestinum án þess
hin vissi). Það er snilld f þeim kafla,
ekki vegna orðanna, sem svo mikið hefur
verið látið af, »og það er annars alltaf
einhver að gráta«, pví að þau eru ekki
svo ýkja frumleg eða átakanleg, heldur
vegna alls andans í frásögninni, vegna
þess sem lesa má á milli línanna, Og
síðustu orðin í þessum kafla: »og vinn-
an lagði yfir hana líknarhendur sfnar«,
þau met eg meira en hin tilvitnuðu orð
um grátinn. Enn átakanlegra f sjálfu
sér, en gráturinn, er þó dauðinn, við-
skilnaðurinn við líflð, að það sé ávallt
einhver að deyja, á hverju augnabliki
sé mannslíf að slokkna. Þess vegna féll
eg ekkert í stafi yfir þessu snilliyrði Ein-
ars um grátinn. Gráthljóðin eru enn-
fremur svo margskonar, og þurfa ekki að
standa f sambandi við sérstakan hugar-
harm.
Eg get ekki neitað því, að eg hafði
gert mér meiri vonir um sögu þessa frá
Einars hendi, ekki svo að skilja, að hún
sé »ómerkilegt slúður«, því að það skrif-
ar Einar ekki, heldur þetta, að hún hef-
ur ekki þokað Einari upp sem sagna-
skáldi. Hinar smterri sögur hans eru
betri. A þeim hefur hann fullt vald. Og
þar sem hann sníður sér stakk eptir
vexti, þar nær hann sér niðri, svo að
aðrir gera ekki betur, enda er maðurinn
ritfær vel, þótt sumstaðar bregði fyrir
óviðkunnanlegri tilgerð.
Þorgnýt.
Um a ðjlutningsbannið.
[Höf. sá, er reit um þetta mál í Þjóðólf í
fyrra vetur, hefttr óskað eptir rúmi hér í
blaðinu til að svara nokkru sumum þeim,
er mótmæltu honum, og þykir sjálfsagt að
leyfa honum það, ekki sizt vegna þess, að
hann er eindreginn góðtemplari, og getur
honum þvf trauðla orðið brugðið um hlut-
drægni í þessu máli eða blint fylgi við
Bakkus sem „brennivínsmanni11, eins og
góðtemplarar nefna flesta þá, sem ekki eru
f algerðtt bindindi. Mál það, sem hér um
ræðir, er svo þýðingarmikið, að það m á
ekki ræðast einhliða, en svo hefur optast
verið hingað til. Það er því ekki til ann-
ars en að lífga góðtemplara ofurlítið í bar-
áttu þeirra fyrir aðflutningsbanninu, að
veita þeim tækifæri til að heyra skoðanir
eins mikilsmetins félagsbróður þeirra um
það mál, enda sjálfsögð skylda allra frjáls-
lyndra blaða, að lofa andmælum gegn að-
flutningsbanni að sjást á prenti. Blint of-
stæki sæmir hvarvetna illa, og engin mál-
staður græðir á þvf til lengdar. Það verð-
ur aðflutningsbannsmönnum að skiljast, ekki
sfður en öðrum, enda vitum vér, að ýmsir
í þeirra hóp viðurkenna, að á þann hátt
sé málinu bezt borgið, að engri sannfær-
ingarkúgan sé í því beitt, til að knýja það
fram].
Þá hef eg nú séð nokkur mótmæli gegn
aðflutningsbannsgreininni. sem egskrifaðif
Þjóðólf f vetur sem leið. Reyndar ætla
eg ekki að fara út í neitt þref út af mót-
mælunum, því þau eru á alls engum rök-
um byggð á nokkrum stöðum, sem eg
ætla að tilfæra. Einmitt eru þeir allir
mér sammála um það, sem ritað hafa á
móti mér, að áfengistollurinn verði lagð-
ur á nauðsynjavöru, einmitt þá vöru, sem
við allir verðum að kaupa að meira og
minna leyti. Þetta vilja þeir. En því
mótmæli eg alveg sem fyr. Með þvf vilja
þeir að vínneytendur skapi skatta á sak-
lausa menn, sem þeir sjálfir bera þegj-
andi, og leggja sjálfir á sig skattinn. Þetta
er ranglát hugsunarvilla. Borgi þeir sem
borga vilja áfengið, en lögin láti það ekki til
sfn taka, ef einhverjir hnekkja frelsi sínu
eða annara með nautn áfengisins, og set
eg hér orðrétta setningu eptir Stuart Mill:
»En sala áfengra drykkja er samt verzlun,
sem vér höfum á móti, er ekki íhlutun í
frelsi seljandans og neytandans, því að
ríkið gæti allt eins vel bannað honum að
drekka vín, eins og með ásetningi fyrirgirt
að hann gæti fengið það«. Mill heldur
því fram, að hegning liggi við, ef of-
drykkjan misbýður eða brýtur á móti
mannsins eigin frelsi, ef áfengið er mis-
brúkað gegn þjóðfélagsréttinum og frelsinu.
Aldrei hef eg heyrt, að Gladstone gamli
né Mill hafi stungið tipp á aðflutnings-
banni á áfengi í brezka ríkinu, þrátt fyrir
að þeim var vel kunnugt um, hvaða tjón
vínið gerir, þar sem það er vanbrúkað.
Nei, þeir voru á hærra stigi með hugs-
anir sfnar en svo, að þeir vildu keyra
niður frelsi manna. Hvað er annað en
ófrelsi, ef að eg ekki má hafa það á borð-
inu hjá mér, hvort heldur að er matur
eða drykkur, sem eg vil hafa, og get haft
með frjálsu móti, ef að mér er fyrirboðið
að hafa það með lagavaldi ? Eg er efaður
í að nokkur lög hafi nokkurt vald til þess
að fyrirskipa mér að hafa ekki þetta á
borðinu. Lögin gætu þá bannað mér
allt, og urn leið að lifal
H. Jónsson heldur því fram, að per-
sónulegt frelsi manna sé ekki kúgað
með aðflutningsbanninu gegn áfengi, ef að
eins meiri hluti þjóðarinnar, sem kýs til
alþingis, sé með banninu, og geri það
hvorki til né frá, þótt sá meiri hluti sé
fenginn með fortölttm bindindissmala, þá
sé alþingi skylt að lögleiða bannið. Þetta
kallar hann þjóðfrelsi. Hann útlistar þetta
ekki nákvæmlega, svo menn erujafn nær
um skoðanir hans að þvf leyti, er snerta
takmörkin milli myndtigleika löggjafar-
valdsins og persóm'legra réttinda manna.
Er hann þá þeirrar skoðunar, ao löggjaf-
arvaldið geti leitt í lög hvað eina, sem
meiri hluti kjósenda heimtarr Það er
ekki þjóðin sjálf, sent býr til lög, eða