Þjóðólfur - 26.02.1909, Blaðsíða 2

34
ÞJOÐOLFUR
Ráðherrann hefði reynzt hejzt til deigur
gagnvart útlenda valdinu, og mætti benda
}>ar á undirskriptamálið og ritsímasamn-
inginn, er hann gerði án heimildar þingsins.
Afskipti hans af nýlendusýningunni hefðu
sýnt hið sama. Utlenda menn hefði hann
og opt tekið fram yfir innlenda menn, og
launað þeim betur, mætti þar benda á
ýms störf við símann, skógræktarfræðing-
inginn og eptirlitsmanninn við bókasatns-
bygginguna. — Stjórn hans hefði verið
flokksstjórn, og hefði hann sjálfur verið
flokksforingi, og mundu þeir færri þing-
menn úr hans flokki, sem ráðherrann hefði
ekki gert eitthvað fyrir fjárhagslega.
Væri það líkt og Christensens ráðaneytinu
danska væri á brýn borið. I embættaveit-
ingum hefði hann gert sér það að reglu, að
láta slna flokksmenn sitja fyrir, mætti þar
benda á skipun stjórnarráðsins, símritara
o. s. frv. Heill flokksins hefði hann jafn-
an metið miklu meira en heill þjóðarinn-
ar. Heppilegast að embættaveitingar
yrðu sem mest dregnar úr höndum stjórn-
inni í hendur þjóðarinnar. Ekki hefði
ráðherra þótt sem óhlutdrægastur í stjórn
sinni, mætti nefna það, að bannað hefði
hann starfsmönnum Islandsbanka af-
skipti af stjórnmálum, þar sem landsbanka-
starfsmenn mættu hafa öll slík afskipti, er
þeir vildu, enda hefðu þeir verið honum
fylgjandi. — Minntist og á afsetning
eins skólakennara (Bjarna frá Vogi) og á
málaferli á Snæfellsnesi.
Ekki hefði ráðherrann tekið til greina
þingrofsáskoranir, bæði í ritsímamálinu og
optar, eins hefði og verið um Þingvalla-
fundarkröfurnar. Ráðherra hefði og ekki
stjómað sem þingræðisráðherra, mætti
benda þar á þingsályktun um lærðaskól-
ann og eins um samning hans við gufu-
skipafélagið.
Það væri og nauðsynlegt, að ráðherrar
sætu ekki mjög lengi aðjvöldum, því það
sýndi sig að þeir yrðu fljótt þurausnir;
Frumvörp stjórnarinnar væru ómerkiieg.
Áskorunin að ráöherra beiðist lausnar,
væri í fullu samræmi við þingræðisreglur.
Ráðherrann: Þótt eg hafi vissu
fyrir því, að meiri hluti þjóðarinnar er á
móti vilja þingsins f þessu máli, þá tel
eg mér skylt að fara frá, því sá ráðherra
getur illa haldið uppi stjórnarathöfnum,
er hefur meir hluta þings á móti sér. En
eg vildi ekki fleygja embættinu frá mér
að ástæðulausu, og hygg eg að enginn
tæki til þess, þó ekki eldri maður en eg
er, skirrðist við að fara á eptirlaun. Eptir
kosningarnar í haust var ómögulegt að
segja, hvernig skipast mundi, og ekki lík-
indi til þess, að þessir menn mundu mynda
félag til að fella stjórnina. Afstaða frum-
varpsandstæðinga var svo mismunandi, að
ekki var saman berandi. Sumir vildu
einhverjar breytingar, að eins þær, er feng-
izt gætu. Örfá kjördæmi vildu fella frv.
svo það hefði verið óþingræðislegt, að
biðja lausnar þegar í haust. Gat heldur
ekki séð, hvernig nýi ráðherrann hefði
haft tíma til að undirbúa frv. undir þingið.
Kvað þá hefði þurft að benda á ráðherra-
efni, er hefði fylgi meiri hluta þingsins. Það
hefði liann ekki rennt grun í, hver væri,
og meira að segja renndi sig ekki grun í
það enn 1 dag. Hann hefði og hugsað
sér, að þetta mundi fram koma þegar í
þingbyrjun, svo nýi ráðherrann hefði get-
að siglt þegar á konungsfund. Annars
hefði hann haldið, að menn færu ekki að
berast á banaspjótum meðan mál öll væru
í undirbúningi.
Þar sem það væri að eins meining meiri
hlutans, að óska stjórnarskipta, þá hefði
verið réttara, að geta þess að eins, en í
stað þess hafi hann sett inn í tillöguna
óþarfa viðauka, sem bezt hefði verið að
láta bíða.
Réttara hefði verið, að orða byrjunina svo j
á tillögunni, að hann (ráðherrann) hefði lagt
kapp á að koma á samkomulagi um þetta
mál, hefði viljað útvega Islandi sem bezta
kosti í sambandinu við Danmörku, hefði
viljað tryggja Islandi til langframa virðulega
stöðu meðal þjóðanna. Hann hefði talið það
skyluu sína, að koma frv. í gegn, og brjóta
niður rangfærslur og misskilning á mál-
inu, og vildi að þjóðin fengi að vita, hvað
sannast væri 1 því, og hvernig bæri að
skilja það. Hann gæti nagað sig í handa-
bökin fyrir það, að hann hefði heldur
legið á liði sínu, því meira hefði hsnn
getað gert. Ekkert hefði hann gert ann-
að en Islandi til hags, og meðvitundin
um það gerði sér ljúft að skila af sér
embættinu. Gott væri heilum vagni heim
að aka.
Það væri sannarlega rangt, að meiri
hluti þjóðarinnar væri á þeirri skoðun, að
frv. lögfesti ísland í danska ríkinu; 42,7%
kjósenda hefði verið með því óbreyttu, en
að eins 57% með einhverjum breytingum)
Sumum hefði og þótt frv. ofgott, vildu
heldur núverandi ástand. Ómögulegt að
reikna afstöðu þjóðarinnar eptir þing-
mannatölunni, og að réttu hlutfalli hefðu
14 þjóðkjörnir þingmenn átt að vera með
frv., en *o á móti, og hefðu hlutfalls-
kosningar verið, væri enginn vafi að frv.
hefði orðið í meiri hluta. Furðaði á
þessari staðhæfing tillögunnar. Frv. legði
hann óbreytt fyrir þingið, með góðri sam-
vizku, því það væri sú bezta réttarbót, er
vér hefðum átt kost á 1 margar aldir.
Móti breytingum væri hann ekki, ef sam-
komulag fengist um þær. Réttmættkvað
hann val sitt á konungkjöruu þingmönn-
itnum. Þeir hefðu fengið mörg atkvæði
við kosningarnar í haust, þótt þeir ekki
næðu kosningu. Sérþekking hefðu þeir
og á málinu, og mætti ekki ætla stjórn-
inni að hún væri slíkur aulabárður, að
hún færi að útnefna menn úr þeim flokki,
er hún telur hættulegan fyrir landið.
»Vítavert« atferli kvað hann merkja
hegningarvert. Ef hann hefði hafst það að,
því væri honum þá ekki stefnt fyrir lands-
dóminn. Þingið væri ekki dómari sinn.það
ætti engan rétt á að kalla sínar ráðstafanir
vítaverðar, og væru þessi ummæli að eins
skammaryrði. Hann hefði jafnmikinn
rétt til að kalla tillögu þingsins vítaverða.
Undirskriptamálið hefði hann með
lempni smátt og smátt lagað, og væri
það nú orðið viðunanlegt. Ritsfmasamn-
inginn hefði ekki að eins verið rétt að
gera, heldur vítavert, ef tækifærið hefði
ekki verið notað er gafst.
Um að fá útlendingum ýmsar sýslanir,
hefði opt verið nauðsynlegt, er engir inn-
lendir menn væru til þess hæfir, enda
væri ekki á móti því, að dugnaðarmenn
erlendir gerðust íslendingar, því ekki væri
landið of fjölmennt. Væri það fremur
þakkarvert en hitt. í embættaveitingum
hefði hann reynt að vera sem óhlutdræg-
astur, og hefði jafnvel verið fundið að
því, að hann hefði látið stjórnarandstæð-
inga ganga fyrir. Bannið um pólitisk af-
skipti íslandsbanka hefði komið frá út-
lenda bankaráðinu, en ekki stjórninni.
Rangt væri það, að hann hefði ekki
orðið við kröfum þjóðarinnar, því áskor-
anir þær, er sér hefðu borizt, hefðu ekki
komið nema frá örlitlum hluta þjóðar-
innar.
Hann félli ekki á stjórnarstörfum sín-
um, heldur félli hann fyrir dugnað and-
stæðinga sinna við þessar lítt undirbúnu
kosningar.
Ekki skyldu þeir þurfa að ganga lengi
eptir sér, að fara frá embætti, því sér
hefði það aidrei verið neitt keppikefli.
Sér hefði verið falið það, og hann
hefði viljað gegna því trúlega. — Meiri
hlutinn tæki nú við stjórninni, og líka
við ábyrgðinni. Þeir yrðu að láta sjá, að
koma ekki sjálfstæðismálinu í lakara horf,
en hann hefði gert.
Láti þeir og sjá, að samlyndið verði
ekki minna í sínum flokki en hjá sér,
fjárhagurinn ekki lakari, embættaveitingar
ekki hlutdrægari o. s. frv. En nm fram
allt vildi hann óska Islandi bjartrar og
farsællar framtíðar.
Sáðherra-tilnefning.
fór fram á flokksfundi meiri hluta þing-
flokksins í fyrra kveld, og samþykkt að
tilnefna
Björn Jónsson þm. Barðstr.,
sem ráðherraefni flokksins. Var þessi
niðurstaða tilkynnt ráðherranum 1 gær-
morgun, og mun hann hafa sótt um lausn
til konungs í gær, um leið og hann hefur
skýrt konungi frá ráðherratilnefningu meiri
hlutans. Svar konungs væntanlegt í dag,
og þá gert ráð fyrir, að ráðherraefni fari
utan með fyrstu ferð á konungs fund, en
H. Hafstein gegni ráðherrastörfum á með-
an, unz eptirmaður hans er skipaður af
konungi, og getur hann þá falið H. Haf-
stein eða einhverjum öðrum, að gegna
störfunum 1 umboði sínu, þangað til hann
kemur heim aptur, er þá mundi verða
nokkru fyrir þinglok.
Bókarfregn.
Æfísaga dr. Péturs biskups Péturssonar.
Höfundur þeirrar bókar, dr. Þ o r v.
prófessor Thoroddsen, hefur nú
nærfellt 20 árum eptir fráfall tengdaföður
síns lokið henni og gefið hana út með
tilstyrk Sig. bóksala Kristjánssonar. Má
vel svo að orði komast, að þessi dráttur
sé hinn eini galli æfisögunnar, því fáir
munu þeir af vinum Péturs biskups, sem
meta mikils æfisögubrot það, sem Grlmur
Thomsen birti í 18. árg. »Andvara« 1893.
Skal hér eigi farið langt út 1 dóma Gríms
um Pétur, en »eigi tel eg þá jafna menn«,
sagði Kolbeinn ungi, þegar hann gerði
um vígsmál Snorra Sturlusonar. Það munu
og sumir kalla galla á bókinni, að
að hún sé bæði of dýr fyrir alþýðu, og
of stór eða margorð. En hitt mun þó
vera álit vorra beztu manna, að svo vel
megi rita, að efnið margborgi verðið. Svo
finnst oss um þetta rit. Það er frá upp-
hafi til enda samið með þeirri snilld og
ræktarsemi, sem við átti og verðugt var,
— úr þvf slíkur átti í hlut og slíkur mað-
ur samdi. Auðvitað er það, að dr. Þor-
valdur var dr. Pétri nákominn, en það er
hvorttveggja, að vart mun verða séð, að
hann beri nokkurt oflof á tengdaföður
sinn í sögunni, að því hugðarmönnum
biskups mun sýnast, enda er það siður
erlendis, að þeim einum er trúað til að
semja æfisögur ágætismanna, sem allir
vita að bæði kunni og vilji lýsa þeim
með réttri samhygð, og um leið með til-
svarandi yfirburðum. Hvetur og til þess
eigi einungis verðleiki mannsins, sem eptir
er mælt, heldur og engu síður þörf og
réttur þjóðanna, að mikilmenni þeirra séu
svo eptirmynduð, að þau standi sem lista-
fyrirmyndir fyrir öldum og óbornum.
Engar sögur eru betur fallnar en sllkar,
til að mennta og hvetja hinar vaxandi
kynslóðir. Þegar Gladstone var frá fall-
inn, þótti enskuro mönnum vandamál, að
kjósa mann til að semja sögu hans; varð
loks stjórnvitringurinn Jón Morley (nú Ind-
lands ráðherra) fyrir valínu. Tókst honum
sá starfi svo vel, að 30 þús. seldust upp
á skömmu bragði, og kostaði þó bókin
40 kr. Er nú önnur útgáfa á leiðinni,
sem kosta á 6 k r., enda er gert ráð
fyrir allt að þriðjungi miljónar af kaup-
endum — ef ekki fleirum. Ætti að spyrja
oss Islendinga hver fornrit vor mundi
bjóða ungum náms- og metnaðarvinum
beztar hvatir og tyrirmyndir, mætti eflaust
svara: hinar elztu biskupasögur
vorar. Það er og eitt sér, hvað þjóð
vor hefur átt, einkum fyrst og síðast,
marga ágæta biskupmenn, Hvar í öðr-
um löndum bjóðast jöfn dæmi? Það á
því næsta vel við, að saga Péturs biskups
sé að öllu eins rífleg, eins og hún er. Það er
engin bók svo dýr, að þess gæti, sé hún góð.
Komst ekki Vídalínsbókin inn á hvert
heimili á Islandi og var hún dýr, og það á
sultar og sinnuleysis tið? Það kann vel
að vera, að suma kafla æfisögunnar hefði
mátt stytta, en þar mun hverjum sýnast
sitt, enda nenni eg ekki að fara út í smá-
muni. Hitt er miklu meira vert, að höf.
hefur ekki einungis ritað með sinni venju-
legu snilldar-lipurð, heldur lagt fram slna
gömlu elju, að safna sem flestum heim-
ildum og heimfæra hvað eina rétt. Vita
fáir, nema reyndir rithöfundar, hvllík
Herkúlesarþraut það er, þegar sögur eru
samdar eða stórrit. Það sem vinnst með
því, er auk alls annars það, að með því
eina móti verður hvert rit heimildarbók,
það er: þjóðgripur. Að taka fram
eitt atriði fremur en annað í bókinni,
væri hægt, en kæmi í einn stað niður-
Eg skal einungis segja þetta: Sagan lýsir
mjög svo vel, og víða smellið, ótal at-
burðum, málefnum og mönnum á öllum
slðari meiri hluta 19. aldarinnar, og má
því, líkt og Árna biskups saga, kallast
ágrip landsins sögu; er slíkt sá kostur,
sem út af fyrir sig vel borgar verð bókar-
innar.
Pétur biskup þótti sumum nokkuð dulur
á kostum, og töldu þeir það jafnvel vott
um skort á »andríki« og fleiri yfirburðum.
Sá sem þetta ritar, lagði lengi hug á að
læra að meta þann merkismann rétt, hafði
og frá unga aldri töluverð viðskipti við
hann, bar ávalt virðingu fyrir honum og
unni loks hugástum. Eitt sinn gengum
við saman frá messu, það var páskadags-
morgun kl. n, og var messað uppi í
kirkjugarðskapellu, og hafði eg haldið
ræðuna. Þá sagði biskup: »Ræða yðar
féll eins og foss af bjargi«. Eg svaraði:
»En ræður yðar eru líkar lygnri móðu,
sem fer sinnar leiðar, þótt hægt fari úr
hlaði«. Biskup brosti að. Nú er það
enn mín skoðun, bæði um ræður hans og
persónu, að sú líking hafi verið vel fallin.
Pétur biskup hugsaði manna ljósast, og
eptir því varð hver málsgrein hans líka
Ijós og gagnsæ; stirt eða tvírætt mál
ritaði hann aldrei né talaði, fals eða for-
dild lá honum fjarri, og alt andríki og
háfleygi, sem sýnist vera, en ekki er, var
honum ekki títt. Að þessu leyti var hann
einn hinna beztu Bessastaðamanna, því
að sami stlll einkenndi þá alla: Konráð,
Jónas, Tómas, Pál Melsteð og aðra. f
æfisögunni má í mörgum bréfköflum bisk-
ups finna sannanir um þetta. Hann var
allra manna orðvandastur um mótstöðu-
menn, og einnig það sýnir og sannar höf.
með ýmsum dæmum, Þau árin, sem eg
stóð fyrir Þjóðólfi (1874—1880) mætti
hann stundum ómildum dómum og ómak-
legum, t. d. um það, að hann kynni nær
engin mál, og að hann stæli ritum annara
manna til þess að græða fé fyrir (Styr-
björn). Einu sinni eða tvisvar svaraði
biskup, og þó svo hógværlega, að mér
rann í skap, og sagði honum aptur og
aptur, að slíkt meinleysi mundi einungis
spana rógsmenn hans enn meira upp. En
viðkvæði hans var, að deilur 1 blöðum
væri sér á móti skapi, þegar röksemdir
dygðu ekki, En þungt var honum í þeli
niðri. Pétur biskup var allra manna
strangastur við sjálfan sig, en vægastur
við aðra. Um örlæti hans og hjálpsemi
er meira að segja, en höf. tekur fram.