Þjóðólfur - 12.08.1910, Blaðsíða 1

62. árg.
— ...... .......................=
>♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦
Í BOGI BRYNJÓLFSSON ♦
yfirréttarmálafiutningsmaður J
♦ Austurstræti 3. ^
♦ Tals. 140. Helma 11 — 12 og 4-5. ♦

/
Björn ]ónsson.
Brot úr stjórnmála- og menningarsögu
íslands.
III. Stjórnarskrár- og sam-
bandsmálið.
15. Búseta ráðfrjnfans.
Eins og kunnugt er, sat „sérmálaráð-
gjafi" íslendinga í Khöfn frá 1874—1904.
Það hefir ekki verið tekið út með sæld-
inni að fá þessu máli komið í það horf,
sem það nú er í. Vér skulum lýsa nokk-
uð afskiftum Björns Jónssonar af því.
Það var aðalkjarni Benediktskunnar, að
fá stjórn „sérrtiála" vorra inn 1 landið,
jarl með ráðgjöfum. Þessari stefnu fylgdi
B. J. til 1889 mjög eindregið, eins og áð-
ur er tekið fram. Að hafa ráðgjafa, þótt
sérstakur væri, búsettan í Kaupmanna-
höfn, þykir B. J. þá vitanlega fjarstæða.
Þessvegna segir hann f ísafold (1885)
39> eftir að hann er nýbúinn að
útmála kosti Benediktskunnar:
»Hitt er óskiljanlegt, að nokkrum manni geti
verið alvara að ímynda sér, að vér mundum
hóti bættari, þótt vér fengjum útlendan ráð-
gjafa til að skjótast hingað í selið eða reka
inn nefið snöggvast annaðhvort ár, meðan á
þingi stæði; mann, sem mundi jafnt sem áður
sjá eður heyra alt með annara augum og eyr-
um, auðvitað hinna sömu, sem annars eru
milliliðir milli hans og þings eða þjóðarw.
Ef Valtýskan sáluga er hér ekki kveð-
in í kútinn, þá hefir hún aldrei verið það,
og hafa þó margir kveðið yfir henni
„rammar" þulur, sem verðugt var. Og í
Isaf. XVII, 35 (1890) segirhann, að merg-
urinn málsins í Benediktskunni sé, auk
jarlsins, þetta, að þing og þjóð eigi við
samlenda menn um frámkvæmd þess, sem
gera skal af landsins hálfu þjóðinni til
hagsmuna", Segir hann, að hvert það
land, sem sjálfsforræði hefir, verði að
hafa „landstjóra út af fyrir sig og ráðgjafa
(?: samlenda) honum við hlið. Öðruvísi er
sjálfsforræðið hvorki heilt né hálft; J>að
•er ómynd, kák« og affarasæl segir
hann því, að stjórnin geti ekki orðið,
nema hún sé samlend þingi og þjóð
(ísaf. s. st.).
Aftur sömu eindregnu röksemdirnar gegn
Araltýskunni.
I Isaf, XXIII, 18 (1896) talar hann um
fyrirlestur Valtýs, þar sem Valtýr hafði
slept búsetukröfunni. Hann segir þar
skýrt og skorinort, að það sé, eftir því, sem
hann viti best sskoðun allra Islendinga (að
dr. V. undanteknum) að úr þessum vand-
•tvaeðum (o: framtaksleysi stjórnarinnar,
samvinnuleysi við þingið o. s. frv.) verði
altirei bætt til fulls fyr en æðsta stjórn
la^dsins — j pess sérstöku málum —
er kominn mn i landið«. — Og »TÍðunan-
Reykjavík, Föstudaginn 12. Ágúst 1910.
JV 33.
leg samvinna stjórnar og þjóðar ,
tekst aldrei tyr en hin æðsta
stjórn landsins er komin íyrst og
fremst nndir alíslensk áhrif. Pað
er raeira að segja í vornm angnm
nokkurt vafamál, hvort það mnndi
reynast nokkur bót mála vorra að
fá íslenskan ráðherra, cf hann
ætti að vera búsettur í Kaup-
mannahötn. Ank þess sem það
mundi verða álíka sár broddur eft-
ir sem áðnr fyrir þjóðernistilfinn-
ing íslendinga, að þeim er stjórn-
að frá Kaupmannahöfn, þá mundi
breytingin draga ut úr landinn og
undan íslensknm áhrifuiu raikið
af því valdij sem nú er í liöndum
landshöfðingja, og koma því í
hendnr manni, sem varla ætti kost
á að leggja lag sitt við aðra ís-
lendinga en nokkra kaupmenn og
unga námsmenn. Pað er sannar-
lega ekki spor í rétta átt. Vitanlega
væri það framför í orði að fá íslenskan ráð-
herra, lausan við rikisráðið. [Þetta stóð ald-
rei til fyrir Valtý]. En með þvi fyrirkomu-
lagi væri su framför sannarlega annmörkum
bundin".
Aldrei hefir nokkur maður verið ein-
beittari og fölskvalausari and-valtývi en
Björn Jónsson var 28. Mars 1896 (Isaf.
XXIII, 18).
I Isaf. XXIII, 70 þykir B. J. það þó jafn-
vel vafasamt, hvort nokkuð væri út af
fyrir sig unnið við búsetu ráðgjafa heima
á íslandi........ t’etta ráðaneyti yrðí engin
stjörn i venjulegum skilningi. Vald hennar
yrði likara landshöfðíngjavaldi en stjómar-
valdi«, ef ráðgjafinn situr i ríkisráðinu. Tel-
ur hann alt ónýtt þangað til ríkisráðs-
hnúturinn verði leystur.
Væntanlega telur B. J. sig nú hafa meira
en vald landshölðingjavaldið var.— Eða er
ekki svo?
Og allir þeir „frómu" menn, Valtývamir
sálugu, voru víst enn á máli Isafoldar —
nema doktorinn sjálfur.
Svo rennur upp það herrans ár 1897.
Þá eru komin alger veðrabrigði í Isafold.
Doktorinn er nú búinn að sannfæra B. J.
um það, að þessar útásetningar Isafoldar
1896 á Valtýskuna séu óréttmætar. Björn
og Einar trúa þessu. Svo syngja þeir
Valtýskunni látlaust og undur samróma
lof um 5 ára skeið, hvern sálminn öðrum
hjartnæmari. Nú er ekki verið að setja það
fyrir sig, þótt ráðgjafi Valtýs ætti að vera
búsettur í Khöfn. »Vinnum vér«, segir Isaf.,
„fyrst og fremst það, að samvinna kemst á milli
þings og stjórnar. ... Vér fáum mál vor I
undirbúin undir löggjöf á annan hátt en áður.
Vér fáum rannsökuð skilyrðin og möguleikana
fyrir framförum landsins. Vér fáum stjórn
vora til að bindast fyrir framfaramálum vor-
um. . . . Og ver eigum kost á að fá fyrir
ráðgjafa islenskan mann, sem skilur málefni
landsins, getur orðið gagnkunnugur öllum vor-
um högum, þörfum og hugsunarhætti« 0. s. frv.
(Isaf. XXIV, 46).
Það var 1 fyrsta lagi rangt, að Valtýsk-
an héti Islendingi fyrir ráðgjafa. Ráðgjaf-
inn þurfti aðeins að kunna islenska tungu.
Knútur Berlin hefði t. d. þess vegna vel
getað orðið ráðgjafi íslands eftir Val-
týskunni.
Ráðgjafi þeirra Valtýs þurfti ekki held-
ur að mæta sjálfur á alþingi. Hann mátti
senda umboðsmann sinn á þing. Sjá Isaf.
XXIV, 46, þar sem frv. dr. Valtýs er otð-
rétt prentað.
Eftir því var það rétt, sem l'saf. sagði
28. Mars 1896. Það gat vel farið svo, að
nær einu íslendingarnir, sem „sá sérstaki"
gæti haft kynni af, yrðu nokkrir íslenskir
kaupmenn og ungir námsmenn.
bessir menn hafa svo eftir því átt að
leiða hann í allan sannleika um hagi
landsins, um alt það, sem hann, samkv.
Isaf. XXIV, 46 (3. Júlí 1897), átti að gera
landinu til heilla.
Mikill maður hlýtur dr. V. G. að vera,
þar sem hann fékk nær því helming þings-
ins, þar á meðal Guðlaug, Skúla, Sigurð
Stefánsson og marga aðra höfðingja
þingsins, til að trúa á ágæti þessa af- •
kvæmis síns — auk margra annara „þjóð-
nýtra" ágætismanna, svo sem Björns Jóns-
sonar, Einars Hjörleifssonar o. fl. Isaf.
XXIV, 47 segir, að það sé enginn »vandi
að láta sér skiljast það, að búseta raðgjafans
í Khöfn er óhjákvæmileg, meðan sérmálum
vorum er haldið í rikisráði Dana«.
Isaf. XXIV, 51 segir: »bað tekst aldrei
að telja skyneiimum mönnum trú um,
að það (p: Valtýskan) sé ekki afarlangt stökk
(0: fram á við) frá þvi ástandi sem vér höf-
um átt og eigum við að búa«.
Eftir því hafa andstæðingar Valtýsk-
unnar annaðhvort allir verið óskynsamir
menn eða breytt gegn betri vitund, eða
þá hvorttveggja.
Eins og sjá má, er búsetan nú ekki
orðin mikils virði, og héreftir alveg látin
óvrmtöluð í ísafold.
1901 kom „Tímenningafrumvarpið" fram
á þingi. Valtývar drápu það. Eftir því
áttu að vera tveir ráðgjafar, annar bú-
settur 1 Khöfn, annar í Reykjavík. Isaf.
er að þvf er þetta frumvarp snertir, í sam-
ræmi við skoðun sína 1896 (sbr. Isaf.
XXIII, 70, er að framan er vikið til), að
hún telur ráðgjafann, er heima yrði bú-
settur, mundu aðeins hafa laadshöfðingja-
vald. Vill hún miklu heldur hafa einn
ráðgjafa búsettan í Höfn en tvo, annan í
Hötn og annan hér búsettan, eftir frv.
Tímenninganna,
Um búsetu ráðgjafans farast Isafold
XXVIII, 49 (1901) þannig orð: »Að bú-
metunni eiuni undanskiíinni er ágrein-
ingurinn (o: um Valtýskuna) litilfjörlegur.
Aðrar eins aðfinslur minni hlutans við frum-
varp stjórnarbótarmanna (o; Valtýskuna 1901)
eins og þær. að engin trygging sje fyrir því,
að ráðgjafinn komi á þing, og að hann geti
sent i sinn stað einhvern mann, sem ekki skilji
islensku, er svo mikill hégómi, að ekki er orð-
um að þeim eyðandi.
Búsetukrafan er það, sem á að geta vilt al-
þýðu manna sjónir. . . . Ekki svo að skilja.
að vér berum neinn kviðboga fyrir þvi, að is-
lenskir kjósendur muni yfirleitt láta ginnast af
slikri flugu sem þessari«.
Til stuðnings búsetukrötunni höfðu
minnihlutamenn einkum þær ástæður, að
annars gæti ráðgjafinn ekki kynst högum vor-
um né haft eftirlit með embættismönnum —
aðalástæður isafoldar fyrir sömu kröfum
síðast 28. Mars 1696 (ísaf. XXIII, 18).
En B. J. er nú (1901) ekki alveg á því,
að ástæður þessar séu að nokkru hafandi.
Hann telur jafnvel enga tryggingu fyrir
því, að innlend stjórn verði góð fremur
en útlend (Isaf. XXVIII, 49). Þetta
þykir sumum mönnum hafa rætst á síð-
ustu tímum.
Þetta segir ísaf. alment, en auk þess er
það náttúrlega biturt vopn á „Tímenn-
ingafrumvarpið".
Isaf. XXVIII, 55 skopast að 2 þingmönn-
um í efri deild, er heimtuðu ráðgjafann
búsettan hér á landi, og segir, að sú krafa sé
»vitleysa, og henni hefur aldrei verið
ætlað að vera annað en
lleyjfur<(.
En þetta þó á ef til vill aðeins við
„Tímenningafrumvarpið", en ekki við B.
J. sjálfan 1896.
Um vinstrimannastjórniua, er kom til
valda 1 Danmörku 1901 (Deuntzers-ráða-
neytið) segir Isaf. XXVIII, 43 svo: »Vilji hin
nýa stjórn í Danmörku halda fast við ein-
injf i-íliis>iiiM>, þá vill hún ekki heldur veita
oss neitt meira en það, sem fram á er farið
i stjórnarbótarbótarfrumvaryi alþingis (o: Val-
týskunni) i sumar" (1901), og þess vegná
ekki heldur slaka til um búsetuna, enda
var Valtýskan nú orðin »eina ii-u.111-
varpiö«, sem bæði tekur til greina
»óskir þjóðarlnnar og eining rikisins«, og »öll
líkindi eru til þess, að hún sé eina frumvarpið,
sem unt er að koma með, án þess að gengið
se of nærri öðru hvoru af þessu tvennu«.
»fvi að alinnlend stjórn, hvernig sem henni
er fyrir komið ler og lilýtur- að fara i
bága við eining rikisins, eins og hin gilcl-
andi sambandslög [sjálfsagt stöðulögin]
eru skilin af öllum dönskum lagamönnum«.
Og »öll «> 1111111- múlalcitun uni
ti-olíjii-i sjúlfstjórn e 11 fiii-iO
er 11-11111 íi at þingí í sumar
(d: Valtýskuna 1901), er villandi,
sýnir annaðhvort þad, að
vér skiljum oss ekki sjúlfir,
eða þú liitt, að vér séum að
varpa ryki í augu liiiiniii
isiiiiini 11 jj-smöii 111111111« (Isaf. s. st.).
Grein þessi er ritstjómargrein, en þó
skal það fært B. J. til afsökunar, að brenni-
mark Einars Hjörleifssonar virðist vera á
henni. Svo er B. J. ekki svo mjög láandi,
þótt hann tryði ekki á búsetu ráðgjafans
hér. Hann brast vitanlega — eins og reynd-
ar flesta — öll skilyrði til þess að rann-
saka það mál sjálfstætt. Þá hefði og
„krónjuristi" Valtýva, Kristján Jónsson há-
yfirdómari gefið það goðasvar í efri deild,
að það væri stjórnarfarslegur ómöguleiki, að
Islandsráðgjafi væri hér búsettur, með
því fyrirkomulagi, sem menn höfðu þá í
huga.
Og þessi maður hafði lika stundað lög-
frægi og stjórnfræði Islands samfleytt 30
ár, eftir þvf, sem honum sagðist sjálfum
írá i Isaf. XXIX, 15 (bls. 58, 4 dálki, 2 —4.
I. a. 0 ).
Hefði það ekki vefið goðgá, efB. J., leik-
maðurinn í lögum, hefði farið að rengja
slíkan mann um þetta málr
Isaf. XXVIII, 68 segir, að það væri mun
viturlegra (0: en »Tímenningafrv.), að hafa
ráðgjafann aðeins einn og hafa hann bú-
settan í Reykjavík, Og það er ekki hætt