Norðanfari - 19.04.1865, Side 1

4. Áfi«
M 14.—15
KOUANIUI.
AKUHEYIÍl 19. AP-HIL. 1865.
„IIOLLT ER HEIMA IIVAÐ*.
þETTA spakmæli reynist opt sannmæli í
búskapnum, en hjer vil jeg minnast á a& jeg
álít ab þab sje líka sannmæli þegar um mennt-
unina er ub ræba, þó annað spakinæli segi:
„Heimskt cr heima-alib barn“.
þab cr sjálfsagt ab oss ríbur lijer allra
mcst á, næst trúrækninni, ab húskapurinn
fari vel fram f landinu og blómgist. En
til þess þarf sannarlega kunnáttu og þekkingu,
til þess þaif gób lög og góba lagastjórn, til
þess þarf vel menntába þjóblega- og dugandi
embættismenn; ab iiver stundi meb alúb sitt
ætlunarverk, gcti búib meb fribi ab sínu og
gagnab mebbræbrnnum. Vinnukraptur sem
þarlleg menntun stj'rir, er heill og framfara-
stofn hverrar þjóbar. Óinenntatir hreysti-
nrcnn liafa stundum safnab nægtum, lagt undir
sig heilar þjóbir og stofuab mikil ríki, en
reynslan og veraldarsagan sjfna ab slíkt befir
aldrei oibib ianggætt eta eflt sannar heillir
manna, nema vi/.kan eta menntuuin hafi náb
þar hönd í meb.
þab er og hcfir ætíb verib vizkan, „sein
uppliefur þjóbirnaru en fávizkan sem niburlægir
þær. Sama má segja um hvert einstakt heimili.
Vizkan er bcint frá Drotlni, en liann elur og
giætir andlega þekking og inenntun.
MÖrgum eru gefnir svo miklir vitsmunir
. ab þeir menntast sjálfkrara>,a4 pkotufn lífsins,
eba þess, scm vib ber og þarf í heiminum, og
af rcynslunni. Fyiir þetta liafa komib upp
svo niargir ágætismenn hjer á landi í bænda-
stjcttinni ómenntatir eta ólærtir. þeir hafa
eigi verib settir til mennta en hafa numib
furbu margt, eins og af sjálfum sjer. Sumir
þeirra hafa ortib bókvísir mcnn. Bækurnar
voru kennendur þeirra. En þessir mcnn eru
mikils til of fáir, og mikils til of fáir eru
þeir sem ötrum gcti kcnnt. þvf þurfum vit
menntastofnanir til at fjciiga þeim sem mest,
og menntastofnanir til ab koma upp iærbum
mönnuin.
Vjer þurfum unglinga skó'a og bænda
skóia, vib þurfuin heimaskóia handa enibættis-
manna-efnum, latínuskóia og embættaskóla,
eta ætri menntaslofnanir.
Mörguin mun þykja þab hjegómamál ab
tninnast á þvíiíkan skólafjölda á þessu fá-
menna og fátæka landi. þab gjörir þá ab
þcir virba minna menntunina en jeg, eba
eru stórlátari en jeg, telja óvinnandi ab koma
hjer upp margs konar skólum og vilja sníba
þá eptir útlendu snibi autugra og fjölmennra
landa; eins og nokkra meiri menntun en nú er
f hinum lægri stjettum og þjóblegur undirbún-
ingur undir hinar æbri og naubsynlcgasti lær-
dómur til embætta, eptir þörfum landsins, sje
ekki miklu dýrmætari en ekkert, eba þab, sem
öifáiv gcta náb. Neil nei! jeg er nú ekki
svo stórlátur. Jeg vil koma þeim upp, sem
vanta af þessum skóium, meb svo iitliim kostn-
abi sem autib er, heiina í sveitunum og heima
í landinu. Látum svo vcra þeir yrbu sumir
lftilfjörlegir; þeir mundi þó diaga drjúgum
Iram til ab auka þekkingn og framför vora.
Barnaskólar vorir og bændaskólar liafa
liingab til verib heima á hverjum bæ og hafa
víta reynzt furbu góbir, alstabar þar sem
hðriiin eru vel nppalin, þar sem þeirn er
kenndur vel og skilmerkilega kristindómnrinn
og þau ern vanin vib itjusomi og verklægni,
hlj'tni, sitprýbi og rábdci'd. þetta má alivíba
sjá hjá bændum og verta þar margir ungir menn
furbu vel ab sjer, ckki citiasta í verkakunn-
áttu, heldur og f bókfræbi. .Teg liefi talab vib
nokkra útlendá monn, sem gcngu í æsluinni
mörg ár í barnaskóla cn v.’ru svo mikiir anl-
ar, ab torvelt er ab Cnna slíka hjer á landi.
Heimamenntunin verbur hjer holiust ab upp-
hafi, heiinamenntun iijá foveidrum og húsbænd-
um. En þar sem b'órn eru mörg, er erfitt ab
koma henni vib, eins og foreldrar óska, enda
cru margir svo fákunnatuii ab þeir geta ekki
kennt börnum sínum eins óg þeirviljaog hafa
eigi tíma tii þess. Finna margir til þcss ab
bctur þyrfti ab vcra hinnm uppvaxandi til
gagns og glebi í lífinu. þetta ínætti og aubn-
ast nreb lagi nærri kostnabaiiaust.
þeir bæiulur, sem ætti flest börn f hverri
sveit, skildi (aka sig saman ab halda kennara
á vetrum handa börnutn sínum, cins og ein-
stöku bændur hafa gjört. En þeir hafa opt-
ast haidib þá heila vetur hverr. þetta geta
ekki nema þeir ernabri. Nú skildi bændur
taka sig saman 2—3 eba 4 ab híflda kennara.
Skildi hann skipta um vistir, svo opt á vetri'
sem hann ætti ab veva lijá inörgtim annab
livort einn saman, eba hafa meb sjer á víxl
elztu unglingana, svo þeir gæti notib kennzl-
unnar lengri tfma. Unglingurinn lærir miklu
moira meb reglulegri kennzlu og abhaldi á 6
til 10 vikum, en alian voturinn ineb Iíiilli til-
sögn og litlu abhaldi. Ef slíkri kennzlu sem
jeg nefni hjer, væri haldib fram í sveitum vet-
ur eptir vetnr, mundi þab efla mikib þekkingu
hinna ungu og framiör, venja þá á regltisemi
og hlýbni og kenna þeim ab luigsa skynsam-
lega. Kostnabu.rinn yrfi eigi annar en ab
halda kennarann og gjalda honum dáliila
þókntrn.
I þessum litiu sveitaskólurn retti abkenna
unglingunum ab skilja kristindóminn, dálítib í
móburmálinu, ab skri''a, rjettritun, reikning,
cinkum ab reikna í htrgannm, landafræbi og
jafnvel dönsku. þó danskan sje heldur ó-
merkilegt mál f sjálfu sjer, þá er hdn aub-
lærb og niargt gott má Irera af dönsknm bók-
um. Vjer eigtim og ab virba þab mál því þab
er mál konungs vors og samrikismanna í Dan-
mörku. Veit jeg margir munusegja: þó þessi
sveitakennzia gæti verib gób og menn viidi
Játa fræba börn sín, þá vantar kennarana. Ó-
nei! segi jeg, þá vantar ekki svo mjög. þab
er í flestum sveitum, cinhverjir skynsaniir
ungir menn lagiega skrifandi, bændasynir
lieirna eba vinnttmenn, sumir sem hafa Iært
af bókum dáiílib í reikningi og jafnvei dönsku.
þessir menn eru nógu lærbir til ab keuna
utiglingum fyrst.\ þeir geta hæglega iært af
bókttm jafnframf, þab sent þeír þurfa ab kenna-
þab gctur hver greindur niabur, sem er nám-
fú's og bækutnar hefir. Framförin í þessum
iitlti sveita8kólum væri niiklu meira komin
undir því ab tímanum væri varib vel, lær-
dómsstundimum skipt haglega nifttr, hiýtt yfir
á reglubundnum tímum og unglingarnir vandir
á ibni, hlýbni og reglusemi, heldur en undir
því hvab kennarinn væri lærbur. En regiu-
samur þyrfii hann ab vera sibprúbur og
— 27 —
greindur. Margir meinbugir gæti enn orbib á
því ab fá þessa menn til ab kenna, en optast
inundi prestur og bæn Tur geta unniö þií, ef
viiiinn væri góöur. Kennzian aubgabi þá sem
kenua ab þekkingti, innrætii þeím reglusemi
og stjórnsemi og uflafi þeim lieiburs ef þciin
færist vel.
þessi litia kennzia f smásveita s!:ólum(
gæti orbib oss til mikiiia gagnsmuna. þaban
grettim vib fengib bænda-efni laglpga ab sjer,
þaban fengjtim vib efni f sveita kennondtir
nnglinga í bændaskóia og nokkra sem iæri ab
læra f heima skólum undir latímiskólann. þá
væri þeir komnir dáiítib á veg í febrahúsum,
svo þeim yrbi greibari framförin f þvf sctn þeir
ætti ab iæra á bók seinna.
S
Margt hefir verib ritab og rætt um bænda
skóia hjá oss og vil jeg eigi falta hjer ttpji
neitt af þvf. þeir komast hjer ttpp meb tím-
amim. En bez.tir lield jeg þeir yibi, ef þeir
væri sem vfbast ltcima í sveitum og svo einir
2 eba 3 abal bænda skólar.
Ileidnr vil jog fara nokkrinrt orbum um
heima skólana, sem optast hafa verib hjá prest-
unirni, til ab búa drengi undir latínu skólann.
þab verbur ekki svo anbvclt ab koma þeim
upp núna svo fullgóbir sje. því vcldur margt
sem lijer yrbi oflangt ab telja, þó mun jeg
nefna suint, Bráb naubsyn er ab fá upp
þossa heimakennzlu, svo iatínti skóiinn cflist
og bætzt geti úr hinnm hættulega skortl á
embættismönnum sem nú er byrjabur og verb-
ur meiri og meiri, ab minnsta kosti næstu
8 til 10 ár.1 Vjer þurfum hjer roildu fleirí
embættismenn epiir fóiksfjölda, en f flestum
öbrnm iöndnm. Landib er svo stórt og etrjál-
byggt. Nú erum vjer miklu fátækari en flest-
ar abrar þjóbir, eba rjettara sagt, þab eru
miklu færri aubmenn lijer en í öbrum löndum,
8ein hafi ráb tii ab útvega sonum sfnum dýr-
keypta menntnn. þvf ríbor á ab gjöra hjer
lærdómsvegiim, »em aubveldastan og kostnabar-
minnstan sem verba má. Ab öbrum kosti
verba of fáir til ab læra, og fáir rábast í ab
kenna piltum undir skóla.
Prestarnir hafa lengi verib nærri cinu
monnirnir, sem kennt hafa undir skólann eba
iátib kenna. Fijá þeim hefir lengi verib fyrsti
gróbrar reitnr menntunarinnar hjer á landi. Og
þab er ekki aubskilib hvab hafi komib þeitn
til ab stunda þessa fyrirhafnar miklu heima-
kennzlu, nema helzt virbíng fyrir vísinduntirn
og ást til þciira. ‘ þeir hafa allir þurft ab
stunda embætti og barna uppfræbingti, ailir
orbib ab búa cins og btendur, flestir ab vinna
eins og þeir og flestir haft líti! laun f saman-
bttrbi vib hina verzlegu embættismenn. Fæstir
þeirra munu hafa tekib pilta og kennt sjer tii
fjár og litlar opphvatningar ætla jeg þeir mtini
hafa fengib frá valdsmönnum landsins, sem
1) Jeg nefui ab eius 8—10 ár, þvf ef etns fjiilgabi
í latínu skúlaimm uæstu ár hjer eptir, eins og fjölgab
heflr f fyrra og f ár, er líklegt ab bætast tæki ár ein-
bæUismannaskortitmm eptir þerma ára fjölda. Eptir
6 — 8 ár getnr eigi hjá þvf farib ab fjölda margir söfa-
nbir lijer á landi verbi prcstlausir, tivab sem þá libnr
öbrnm emb*ttum. þessir fáu sein fást úr latínu skól-
anuin snáa sjer heldur ab þeiui, þvf þeioj fyigja meiri
tokjnr, og svo má týua eitthvab í þau frá Danmörku.
Presta-euibættln gcta Danir ekki notab og umndi eigí
heldur vilja, sfzt í Wnnut smærri btaubuiium.