Norðanfari - 28.11.1870, Blaðsíða 2

98 —
irnar vcgna þess hrapaS var a6 þvf afc selja
þœr, en hafa samt undir eins unimæli um aö
greiía hinn aukna kostnab tii biskupsddmsins
og skdlans úr ríkissjóbnum, sem þó hafbi tek-
þessar stofnanir a& sjer til uppihalds, um
leib og hií) óþarfa ráfe var rá&ib. I hinu sífc-
ara tiliitinu mun hins vegar torveit afc hnekkja
þeirri meginreglu, afc ef eitt land í ríkinu hefir
selt öfcru fje í hendur og eigi fengifc endur-
jrjaid fyrir, þá verfcur þafc afc njóta venjulegs
leiguburfcar af fjenu. þangafc til hætur eru
grciddar, enda þó vifcskiptin beggja vegna
kunni afc vera svo margfiókin, afc þafc sje erfitt
og jafnvel ófært, þegar ölltt er á botninn hvolft,
afc lúka reikningnnum svo, afc eigi skakki tim
skilding efca dal. Og mefc því niörg fjáreign
fyrir æfar löngu hefir þannig runnifc inn í
hinn danska ríkissjófc, þá er þafc, eptir öllum
málavöxtum, nóg til afc syna, a& reikningurinn
mefc ieigum og ieiguleigum hlýtur þegar afc
vera orfcinn allsæmilega stór til afc hafa vinn-
inginn Islands megin.
Auk þess, sem talifc er hjcr afc framan,
kemttr nú enn önnttr krafa, sem meira vegnr
enn allt annafc og stafar af verzlunarsögu Is-
lands. Island er eitt hifc arfcsamaeía land afc
fiskiveifcum og kvikfjánækt; en þar vantar
alla akuryrkju, allt timbur, alla málma allar
salttegundir. Eyan þarfnast þess því, ef til
vill, hverju landi framar, afc kaupskapur sje
sem frjálsastur, en þafc hefur Danmörk láiifc
henni hlotnast sífcur enn nokkru landi öfcru.
Vifc lok hinnar 14 aldar höffu menn þegar
reynt til afc þröngva kostum hinnar íslenzku
kaupverzlunar og ná af henni tekjum í kon-
ntigs garfc mefc ýmislegu eptirgialdi. En á 15
og 16. öld höffcu þó enn Englendingar, Hansa-
menn og Ilollendingar alimikil vifcskipti vifc
eyna, og þar sem þá líka enn um sömu mund-
ir einstaka Danir og jafnvel konungleg kaup-
för heimsóktu landifc, þá var enn jafnan sjefc
fyrir því, afc verzianin gengi bærilega. En
undir eius og Kristján konungur hinn IV ieit-
afci mefc öllu móti afc efla sjóverzlun Dana, þá
var þessu hinu litia kaupfrelsi þegar lokifc.
Arifc 1602 voru stöfcnnum Kaupmannahöfn,
Málmey og Helsingjaeyri veitt einkarjettindi til
afc verzia á Islandi, og 180 ár upp frá því
var hin íslenzka kanpverzhin undirorpin hinni
hörfcustu einokun. Ýmist var öll rerzlun lands-
ins seld á leigu vissum b*um í Danmörku,
verziunarfjelögnm efca gildum, ellegar einstak-
ar haínir voru byggfcar einstökum kaupmönn-
um efca fjelögum sjer í iagi; stundnm var og
kaupskapurinn á Islandi rekinn af hálfu kon-
ungs í umbofci sjálfs hans, Eú Iiversu opt
scm skipti urfcu á þeim, er einkarjettindin
höffcu, var þó æ haldifc þeirri regiu, afc eigi
fengju nema fáir menn a& komast afc vöru-
íliitiiingum til landsins og frá því aptur, en
um leifc var hin þyngsta rcfsing lögfc vifc því,
afc eiga nokkur kaup, eigi afc eins vifc þá, sem
ekkert verziunarleyfi höffcu, heldur og jafnvel
vifc þá, sem heimild höffcu til afc verzla í öfcr-
om hjeröfcum. þannig voru menn dæmdir til
hýfcingar, til tukthússvistar, efca til afc láta al-
eigu sína fyrir þafc, afc þeir keyptu afc for-
bo&ufcum kaupmanni nokkrar álnir af dúk, efca
seldu honurn fáeina fiska Til afc bæta úr því
meini, sem naufcsynlega flaut af því, er allri
verziunarkeppni var þannig drepifc nifcur, setti
stjórnin afc vísu hvafc eptir annafc kaupskrár,
er menn skyldu vera vifcbundnir f skiptunum
sín í millum, og slíkar Itaupskrár eru til frá
árunum 1619, 1684, 1702 1776; en mefc því
þessar skrár voru samdar íDanmörku ogafc mestu
eptir undirlagi danskra manna, litu þær miklu
meir á hagnafc danskra kaupmanna heldur enn
kaupunauta þeirra á Islandi, og hlutu jafn-
fiamt afc kefja allan áiiuga á því afcbætavör-
urnar, þar sem jafnmikifc verfc var goldifc fyr-
ir hina beztn og vestu vöru; enn átti þó Is-
lendingurinn allt undir miskunn hins danska
kaupmanns, þar efc hann varfc endilega afc taka
hjá honnm þær vörur. sem hann endilega
þurfti, cn mátti eigi selja nokkrum öfcrum
þann afgang af kaupeyri sínum, er hinn danski
kaupinafcur eigi vildi þyggja Ðana konungar
tóku nú töluvert afgjald af hinni íslenzku verzl-
un', og iiún þókti einhver hinn hezti styrkur
til uppgangs kanpmannastjettinni í Kaup-
mannahöfn, en Island varfc aufcsjáanlcga snaufc-
ara og snaufcara, og allar tilraunir til afc hjarga
því ströndufcu á hinni þjettu mótstöfcu einok-
unarmannanna, sem hjeldu afc sfnum hag væri
ills von af sjerhverri framför landsins. Fyrst
1) þrjíir Eiindnrleitsr skýrslnr frá árnnnm 1785 —
1781! telja þetta afgjald 7659, 7316. efca 7355 rd á
hverju ári cptir mefaltali nm ária 1603—1784
cr rnenn dóu þúsundum saman úr hungri og
volaifci í hágindunum, sem áfcur cru nefnd,
1783— 1784, og áiæfcisfullir rithöfundar, þar
á mefcal einkum Cliristjan Ulrich Ðetlev Egg-
ers frá Holselalandi, höffcu uppkvefcifc þufc her-
lega, afc þvílíka óhamingju væri síbiir afc ltenna
náttdrunni, heidur enn klanfalegri afcferfc og
ráfcstöfun mannanna, þá tóku meivn loksins afc
ncma af einokunina afc nokkru leyti (1787).
þó var nú verzlunin enn eigi látin laus nema
vifc þegna konungsins í'Danmörku, Noregi og
hertogadæmunum, en öfcrum þjófcum var allt
afc einu og áfcur fyrirmunafc afc eiga nokknrn
þátt í henni, og hinir jafnvel bundnir vifc borfc
afc mega eigi verzla nema á fáeinum nafn-
greindum stöfcum. Tilskipun frá 11. septemb.
1816 og önnur fleiri eigi ómerkari konungs-
bofc lijeldu uppi hinni sömu meginreglu a&
mestu leyti, og sjer í lagi var þafc leyfi, sem
( tilskipuninni var veitt útlendum kaupmönn-
um, í raun rjottri eigi annafc enn nafnib tómt,
svo þungar álögur sem þeim var gjört afc bera,
og enn, er Noregur skildist vifc Danmörku,
þrengdist eigi alllíiifc hringur þeirra, sem gátu
fært sjer kaupskaparrjettinn i nyt. Allt fram
afc 1854, þá er bönd hinnar íslenzku verzl-
unar losnui'u afc fullu og öllu, var henni ann-
ars vegar þyngt mefc margs konar afgiptum,
svo sem skipagjaldi og tollum (vifc flutninga
til útlanda), sem þó eigi, efca afc minnsta kosti
eigi algjörlega, voru reiknafcir Isiandi til tekju-
bótar í f|árhagsáætiiin lándsins, og hinsvegar
mátti skofca þafc sem skatt, lagfcan óbeinlínis
á eyna, er kaujimannastjettin í Danmörku
græddi svo fje á verzlun landsins, afc hún
varfc fær um a& svara meira skattgjaldi
Afc vfsu er þafc satt, sem hinni dönsku
stjórn varfc sjálfri afc orfci, þá er samífc var
fruinvarpifc til fjárhagslaganna 18g?. a& þafc
er öldungis ómögulegt afc meta mefc ákvefcnum
tölum þann skaba sein Island liefir befcifc af
þessari hinni langvinnn ánaub verzlunar sinn-
ar, og þann ábata, sem hin danska kaiip-
mannastjett liefur af lienni liaft; en af þvl
leifcir þó eigi þann rjett fyrir Danmörku, þá
er hún um nokktar aldir svo rækilega hel'ur
fjeflelt hífc vesala land og varnafc því allra
efclilegra þrifa og fratnfara, afc mega svo nú
fleygja því frá sjer, eins og þurkreistum sí-
trónuberki, án þess a& lála nokkrar bætur
korna fyrir þvílíkan ránskap, efca einu sinni
taia um fjávþurft )unl3sins, þar sem Danir þeg-
ar fyrir löngti eru búnir afc sjúga úr því
merginn mefc þvf atifcmagni, sem þeim sjálfuin
liefur aukizt af hinni íslenzku verzlun. Eigi
dugir hjer lieldur afc telja til þess liarfcrjettis,
er kvafcirnar lögbu á hinn danska bændalýfc
forfcum daga, nje til þess ósktinda, er ifcnafc-
arfjelögin (Laug) gjörfcu öfcrum almenningi í
Danmörku þar voru einum flokki þeirra
manna, er heyrfcu til hinu sama ríki, lagbar
byrfcar á herfcar öfcrnm í hag, og vegna þess
afc fjárforráfc ríkisins skulu framvegis standa
fyrir þá báfca í samlögum, verfcur afc jafna
þau eptirköst hins fyrra ófarnafcar, sem enn
luinna afc vera meinleg, mefc því afc haga á-
lögunum afc þvi skapi; en hjer er aptur því
afc skipta, afc annafc land ríkisins hefur aufcg-
azt á hinu iangar tífcir, og þess ber afc gæta,
þá er svo er komifc, afc þau ætla afc gjöra mefc
sjer full fjárskipti. Eigi skal heldur hafa þau
andmæli, afc þegar sje fullvel gjört til Islands,
þar sem þafc hefur verifc þegib undan öllum
framlögum til kostnafcar alríkisins. Eba livafc
innir þá alríkifc af hendi í þarfir Islands, þafc
er launa sje vert? llefur landifc nokkru sinni
svo átt óvinum afc mæta, a& því hafi verifc
nokkurrar verndar von af her e&ur flota Dana?
þeir gátu livorki varifc eyna fyrir víkingunum
frá Algier, sem rændu hana 1627, nje fyrir
hiiiurn leifca landshornamanni Jörgen Jörgen-
sen, sem kastabi eign sinni á landib 1809, og
þafc eru hin frönslui lierskip miklu framar enn
hin dönsku, sem hafa vörfc á hinum möigu
liskiskútum Frakka, er fremja svo mörg óhæfu-
verk á Islanili á hverju ári. Konungsmötunni
cr eytt í Danmörkn; lán eru teliin til danskra
strífca, til danskra járnbrauta; iivafcan skyldi
þá Islendingum koma skylda til að taka þátt
í þeim gjöldum. er hjer afc lúta? þafc er og
enn eigi kunnugt, afc hugsafc iiafi verifc til
þess í Danmörku, a& skipta mefc Islandi þeim
miliónum dala, sem komu fyrir Eyrarsunds-
tollinn ; en !m þá hyr&iinum ?
Lengstan aldur iiöffcu fjársamlög Islands
og Darimerkur eigi komifc til afcgjöifca nje um-
ræfu, nema á skrifstofum og f ritum; en eigi
gátu menn leitt þau fram hjá sjer afc stafc-
aldri, eptir þafc afc lífleg hreifing var komin á
stjórnarbótarmálib. í svari því, er stjórnin
Ijet gefa alþlngi uppá bænarskrá þess J853
var þegar bent til þess, afc landifc legfci ekk-
ert fram til hinna alinennu þarfa ríkisins, og
þar á ofan yrfci afc veita því styrk á hverju
ári af dönskum efnum. Afc undirlagi fólks-
þingsins, sem var ráfcalaust mefc fjármál Is-
lands, var sífcan rætt uin þafc á alþingi 1857,
hvort eigi skyldi gjöra alþingi kost á, a& segja
álit sitt um hina íslenzku fjárliagsáætlun, en
afc ríkisþingifc þar á rnóti samþykkti ákvefci&
fjárlillag uin vissa áratölu. og afc Island hins
vegar afc minnsta kosti skyldi gangast undir
einliverja hluldeild í útbofci til hins dansba
herfiota; en alþingi eyddi þessum ráfcagjnrfcuta
og æskti í þess stafc, afc vísu þvílíks tillags,
en og ályktarvalds, afc-því er snerti fjárhags-
áætiun landsins, Afc því vildi sijórnin aptur
ekki ganga, og lnín hagnýtti sjer jafnt og þjett
hifc nána samband, sem er í milluin fjárhags-
málsins og stjórharmálsins, til þess afc reka
aplur þær b'ænarskrár alþingis, er lutii að
stjórnarbót (1861, 1863). Árifc 1861 var þó
nefnd sett, til afc leggja ráfc til um fjárhags-
sambandifc, hvernig því skyldi skipa; en jafn-
vel þó eigi væru í nefnd þessari nema þrír
menn danskir (Tscherning, Nutzhorn, Bjerring)
og tveir íslenzkir (Jón Sigurfcsson, Oddgeir
Stephensen), urbu álitin samt eigi færri enn
þrjú, hvert öfcru frá breytt, og um þafc ein-
ungis koin nefndarmnnnum ásamt, afc enginn
vegur sje til afc ákvefca kröfur Islands eptir
nákvæmum reikningi í tðlnm, en aö þafc hins
vegar sje æskilegt, afc fjárliagur Islands ver&i
skilinn l'rá fjárhag Danmerknr, og afc þab geti
þó því afc eins ákomizt, ef skipun landsstjórn-
arinnar vcrbi jafnframt ráfcifc til fullra lykta.
Lagafrumvarpifc 1865, sem áfnr er nefnt baufc
Islendingum 42,000 rd. afc áriegu tillagi um
tólf ár, en afc þeim lifimin skyldi ákvefca til-
lagifc afc nýu mefc lögum þeim kostum neit-
afci alþingi, þegar fyrir þá sök afc hinu danska
ríkisþingi mundi verfca geymt afc gjöra út uin
málifc, en enginn gæti tekiö í ábyrgfc, hvernig
þafc þá kynni afc ráfcast. Stjórnin baufc nú
töluvert heiri boö, þá er tagt var fram frum-
varpifc til stjórnarskipunarlaga 1867; þafc voru
37.500 rd, sem árlegt tillag um aldur og æfi,
og 12,500 rd. cr skyldu haldast um tólf ár og
a& því búnu smásaman þrotna En eigi gekk
afc heldur saman afc þessu sinni, þó þar lægju
afc vísu til önntir rök, enn sundurþykki um
fjárhaginn. Stfcan kom þá rnálifc til umræfcu
á hinu danska ríkisþingi 18-|f, og á alþingi
1869; en frá því skal skýra í hinni þrifcju og
sífcustu grein.
HL
I báfcum greinnnum hjer afc framan er
skýrt frí liinum sögulegu upptökum til stjórn-
ardeilu Islendinga og Ðana, og hvafc þeir liafi
vifc átzt allt afc þessti; en þá skal afc lokum
líta yfir málifc og rannsaka, ■ hvernig þaö nú
horfir.
Eins og þegar mun mega ráfca af þvf, er
vjer höfum sagt á undan, hefur orfcifc svo
þungi fyrir afc eyfca missætti málspnrtanna
fyrir þá sök, afc þeir rekja hvor sína skilning
frá öldungis gagnstaUegum rótum. Islend-
ingar bera þafc fyrir sig, afc eyan hafi gengið
undir Noregskonung (1662—1664) mefc frjáls-
um sáttmida og afc því til skildu, afc halda
sjálfsforræfci sínu óskertu, og sífcan liafi hún
ásamt Noregi komifc undir konunginn í Dan-
mörku (1380), sem sjersiakt land mefc hinu
sama frelsi. þeir segja, afc mefc setning al-
veldisins (1662) hafi afc sönnu orfcifc breyting
á sambandi landsmaniia vifc konung þeirra, en
eigi á sambandi Islands vifc önnur ríki hans,
efca vifc Noreg og Danmörku, mefc því að
jafnan hali haldizt frá skilin lagasetuing
og landssljórn , og Island hafi verifc talifc
sjerstaklega í ho&um stjórnarinnar á afcra
hönd vifc Danmörku og Noreg. l>á segja þeir
og, ab mefcysetning alþingis hafi þetta rjeltar-
samband afc nýu verifc röksamlega sannafc, og
enn í dag standi þab óhaggab, þvi grundvall-
arlög Dana sem sett voru 1849, sjeu afc vísu
löglega til orfcin fyrir Danmörku, en eigi fyrir
Island. Af þessu skilja menn svo, og það
öldungis mefc rjettu, a& sijórnarbótin í Dan-
mörku þýfci þafc eitt Islandi til handa, afc al-
vcldifc geti þá eigi heldur stafcizt þar lengur,
heldur verfci nú konungurinn afc semja vifc
hina íslenzku þegna sína um lögun hinnar ís-
lenzku stjórnar á líkan hátt og hann samdi
vifc þegna sína í Danmörku um stjórnarskip-
unina þar f landi Dunir standa aptur á inóti
á því, afc hvernig sem málinu hafi til hagafc
fyr á tífcum, sjeu Islendingar þó mofc setn-
ing einvaldsins fortakslaust orfcnir „þegnar