Norðanfari - 07.02.1883, Qupperneq 3

— 113 —
alla pessa liosti, pað er liinn grái litur, sem
rerður af samkembdu hvítu og svörtu. Stál-
grár litur er oss íslendingum vel sæmandi, hann
minnir á oss pað, að vjer erum synir hinn-
ar stálgráu jökulkrýndu ísafoldar, að vjer er-
um afkomendur «feðranna frægu, og frjáls-
ræðishetjanna góðu», er ógnuðu allri Norður-
álfu með stálvopnum sínum, að vjer purfum
<rð vera stálvarðir og stálharðir gegn hinni
hörðu og óblíðu náttúru lands vors, og að
vor langhelzti atvinnuvegur er sauðfjárræktin,
en af sameinuðum litum pess fjár verður
grár litur. Jeg legg pað pvi til; að vjer
smámsaman afleggjum röndótta, flekkótta,
möskvótta liti sem gjöra oss líka á lit villi-
Jýrum, en tökum aptur á oss hinn stálgráa
lit; sauðgrátt má og vel nota á hversdagsföt
karla og slarkföt. ' Hinn grái litur er nú
tiðkaður víða um land, og virðist hann æ
meir vera að ryðja sjer til rúms, og pví hægra
mundi oss veita að taka hann á föt vor al-
mennt. Jeg vona pví að eigi verði langt að
bíða pess, að vjer íslendingar tökum á oss liinn
stálgráa lit, lit steina og jökla, sem land vort,
hin forna fóstra vor, er auðugust af, «en fje
er jafnan fóstra líkt».
Grámann.
Ý m i s 1 e g t
(Eptir Pál Jónsson).
(Franih.).
Engin planta virðist að liafa eins fjör-
nga tilfinningu eins og „hin tilfinninga-
næma miiuosa“. Hversu hægt sem komið
er við hið minnsta smáblað, þá lykjast öll
hin blöðin sáman, og eptir örfá augnablik
hogna allar greinarnar til jarðar. Hin sömu
áhrif hcfir það á plöntuna ef svra er látiu
drjúpa á eitthvert blaðið, þó þess sje ná-
kvæmlega gætt að það hreifist ekki. Sje
eitthvert blaöið hitað mcð eldgleri, þá færast
áhrif hitans um alla plöntun á sönru stundu.
í'egar Martius* ferðaðist um sljetturnar í
hinum heiut löndum Ameríku, þá tók haun
eptir því, að mímosur er voru í töluveröri
fjSrlægð lukust saman við hávaðann eða
hristinginn af hófataki hcstsins, alveg eins og
þær yrðu dauðhræddar.
Desfontai nes** hafði þessa plöntumeð
*) Martius, f. 1794, d. 1868, merkur þýzkur
grasafræðingur. Hann fór með öðrum
tleiri vísindaiega ferð um Braisiliu frá
1817—20, og skrifaði náttúrusögu pálm-
anna og grasafræði Brasiliu.
**) Desfontaines, f. 17 62, d. 1833, franskur
sjer á ferð í vagni. fegar vagninn hjelt af
stað lögðust öll blöðin saman við hristinginn
af hjólunum. En eptir nokkra stund opn-
uðust þau aptur, og hjeldust optn mcðan
ferðinni var haldið áfram; plantan vandist
auðsjáanlega við hristingínn. í hvert skipti,
sem vagninn stöðvaði á leiðinni, hófst hið
sama þegar hann hjelt aptur á stað, blöðin
lögðust saman, en opnuöust samt aptur cptir
nokkra stund.
J>að er augljóst, að sumar plöntur hafa
hreifingu, þó enginn viti hvernig þeim líífærum
er varið, er henni valda. Verða menn einkum
varir við hana i blöðunum, en siður í öðrum
plöntuhlutum. Einna merkust planta er hreif-
ingu hcfir er „hin titrandi desmodia“.
Hún er belgplöntu ættar og vex á Indlandi.
Hvert hlað skiptis í þrennt, stórt endablað
og tvö smáblöð, er sitja rjett undir cnda-
blaðinu. J>egar sólin skín á plöntuna, þá
taka smáblöðin til að hreifast og snuast á
þann hátt, að þau nálgast hvert annað og
fjarlægjast til skiptis. Hreifingin er titrandi
og blöðin srná kippast til líkt og sekúndu-
vísir á úri. Ef plantan er vökvuð með ópíum,
þá hætta blööin, að hreifast. En þó grein
sje skorin af plöntunni, þá geta smáblöðin
samt sem áður hreifst töluvert Iengi á hinni
afskornu grein Könnub'erjaplantan hefir
og einkennilega hreifingu. Miðrifið í hlöð-
unum cr lengra en blaðið sjálft og á end-
anum á því er dálitil sivöl kanna meö loki.
j Á nóttunni liggur lokið aptur og fyllist þá
katinan tæru vatni, er síast inu unt hliðarnar;
en að morgni dags opnast kannan sjálfkrafa,
og stendur opin allan daginn. Hclit margut
ferðamaður oröið feginn, að svala sjer á
vatninu í litlu könnunum.
Blöð á sumum plöntum hreifast þegar
skorkvikindi konta við þau. Merkust þeirra
er fl u g u v e i ð a r i n n í Norður-Ameriku.
| ]pcgar skorkvikindi setjast á blöðin, þá leggj-
ast þau saman utan um þau, og kreista æ
því fastar sem kvikindin ólmast meira. Eklu
opnast blöðin aptur fyr en dýrin eru alveg
hreifingarlaus; en þá eru þau vanalega dauð.
Hrin gblöðuð sóldögg, er vex í mýrum,
er líka hæltuleg fyrir smáflugur. Öll blöðin
að ofan eru þakin löngum og mjóum hárum,
er gefa frá sjer límkenndan vökva. í>egar
flugur setjast á blöðin þá leggjast blöðin
saman og hárin að flugunum svo þeim er
ómögulegt, að losa sig aptur. |>essi jurt
grasafræðingur.
háttu plantanna
í Norður-Afríku.
Hann skrifaði um eðlis-
og lýsing plöntugróðans
vex á íslandi en er þó sjaldga'f. Menn vita
nú að þessar fluguveiðar eru alveg nauðsyn-
legar fyrir jurtina og eru henni til fæðslu.
Yökvarnir i hárunum draga holdgjafaefm úr
flugunni, og eru þau nauðsynleg fyi'h' bf
jurtarinnar, það er jurtinni til sömu nota þó
lítill kjötbiti sje látinn á blöðin, þau draga
úr bitanum sömu efnin. Lyfjagrasiö,
sent er svo algengt á íslandi notar blöð sln
á sama hátt. Blöð þessi eru stundum höfð
til að hlcypa mcð mjólk, þau eru gulleit og
limkennd, liggja þjett við moldina og geta
vafist saman utan um skorkvikindi. |>essai
kjötetandi jurtir hefir Darwin bezt rannsakað.
það virðist næsta ótrúlegt, að plönlur
skipli litum, og það jafnvel optar en einu-
sinni á dag; en þó eru ekki allfá dænii til
þess i plönturikinu. |>annig er t. a. m. uta.
plöntutegund eina er heitir Hibiscus muta-
bilis. Að ntorgni dags eru krónurnar á
sama blómi hvitar, um miðjan daginn rós-
rauðar en á kveldin dökkrauöar.
5. Kolasúrefni.
Kolasúrefni (C. 0.) myndast þegar
kol eru hituð í kolasýru (C. 0.2). J>að
er litarlaus lopttegund, er brennur i lopti og
súrefni, og verður þá að kolasýru. Hinn
blái Iogi cr iðulcga sjezt ofan á kolabyngnum
i ofnum er brennandi kolasúrcfni. Framleið-
ist það á þann hátt, að kolasýra sú, er
myndast niður við ofuristina, leitar upp bin
glóandi kolalög, og breytir þannig samsetn-
ingu sinni, að jafut verður kolaefni og surefni,
þá er kolasúrefnið myndað.
Kolasúrcfnið er ákaflega eitrað, og hefir
orðið mörgum manni að bana. Hefir það
alveg sömn verkun á blóðið eins og öll önnur
deyfandi eitur, og getur drepið menn og
skepnur á svipstundu, ef það er mikið. Opt
hcfir það orðið að skaða, að ofnpipum hefir
verið lokað áður en kolin voru úbrunnin á
etdstæðinu, svo allt kolasúrefnið hefir streymt
inn í herbergið. En skaðinn hefir nú gjört
ntarga svo hyggna, aö hafa engin lokspjöld i
ofnum sínum, enda sýnast þau heldur gagns-
lítil, en geta opt valdið óbætanlegu tjóni
fyrir vanþekkingu og athugaleysi ntanna.
það eru líka allntörg dæmi til þess, aö rnenn
hafa ráðið sjer hana, með því að loka ofu-
pípum, og leiða kolasúrefni inn í herbergi,
sem þeir hafa búið í. Mjög þykir þaö vara-
samt, að nota gamla járnofna, sem eru rifnir
eða götóttir, því kolasúrefnið leitar út um
opin, og eitrar loptið umhverfis. Frakkneskur
ntaður hefir jafnvel fullyrt, að það færi
hans, og hafði tekið próf hæði i málfræði
°g guðfrœði víð háskólann í Kaupmanna-
höfn. Honum var veitt skólameistaradæmi
á Hólum 1788 og kom pangað með Sigurði
byskupi Stefánssyni árið eptir (1789), og
var par skólameistari i prettán vetur (1789
til 1803). Árið 1801 kom út kouungsbrjef
pað, að hætta skyldi alveg Hólaskóla og
steypa honum saman við hinn latínuskól-
ann, er pá var kominn í Reykjavík. Sum-
nrið 1802 brá Páll Hjálmarsson til utan-
tarar til að reyna að fá pví afstýrt, að Hóla-
skóli væri lagður niður, enn ekki varð lion-
ntn neitt ágengt í pví efni. Og liefir svo
Btaðið alt til pessa dags að eigi hefir verið
nema einn latínuskóli (fyrir sunnan) til liins
hbsetanlegasta tjóns fyrir Norðleiulinga. Páll
kom síðan inn aptur og keypti hálfa Hóla
°g bjó par um hríð. Síðan (1814) vígðist
hann' til prests að Stað á lieykjanesi rúm-
t^ga sextugur að aldri og var par prestur
til dauðadags; Páll dó 1830 og var pá 78
ara gamall. Kona Páls var Ingibjörg Bjarna-
dóttir prests á Melstað (d: 1790), Pjeturs-
iar á Kálfaströnd við Mývatn, Bjarna-
tar. Voru peirra börn: Olalur a M'; -
sum á Ileykjanesi, Valgerður kona. I nð-
s prófasts á Stað á Reykjanesi (d: 1840),
Steinunn kona Árna Geirssonar byskups
dalíns. Endir.
P. S.
þetta ágrip er samið með stuðmngi
af Espólíns Árbókum, Biskupasögum,
Æti Guðbrandar bysknps í Airiti
prestaskólans 1850, Eptirmælum 18.
aldar og nokkruin gömlum ættartölu-
druslum. Til eru á bókasölnunum í
Reykjavík bæði Skólameistaratöl _og
Prestaæfir, enn eg hefi pað aldrei séð.
Sldnnastað S1/12 — l882-
J>órleifur <Jousson.
Öxin og skóguriiin.
(Dæmisaga frá Walachie).
I>að var einusinni fyrií löngm síðan, :>ð
öxin hafði ekki fengið skapt. Bóndinn geklc
með liana til skógarins og fór að lmggva
trje með henni, án pess pó að geta gjoi.t
peim verulegan skaða.
En hin ungu trje urðu pó hrædd mjög
0" hlupn í ofboði til binnar gömlu eikar, er
stóð alein í rjóðri nokkru, og báru upp fyrir
henni vandræði síu
«Er nokkurt af oss trjánum í sambandi
við öxina» ? spurði eikin.
«Nei», Svðruðu liin ungu trje, «að eins
öxin er í höndum mannsins*.
«Verið pá óhrædd», svaraði liin gamla
eik, «vjer erum ekki í neinni hættu eiin pá».
Sk'ömmu seinna liom bóndinn aptur í
skóginn. Hann var pá búinn að smíða skapt
á öxina og felldi nú drjúgnm trjen.
Hin ungu trje lilupu enn til gömlu eik-
arinnar með kveini miklu,
Hún spurði sem fyr:
«Er nokkurt af oss trjánum í sambandi
við öxina?
«Já», svöruðu pau, «trjeð liefir gengið 1
samhand við öxina».
þá æpti eikin gamla:
«Vei oss! þá er útsjeð um oss, pað er
engin hjálpar von. Óvinir vorir verða
fyrst íiættulegir, pegar sjálfir vjer
eða bræður vorir ganga í samband við
pá».