Norðanfari - 13.04.1883, Blaðsíða 3

saman striðstoll á íslandi, að lærðum sern
Jeikum, en landsmenn guldu liann aidrei.
pegar höfuðsmanna valdið liætti, komu
í staðinn amtmanna og stiptamtmanns em-
tættin, og loks landsliöfðingja embættið.
Kristján Möller, Tar fyrstur amt-
maður á landi hjer 1688, er liafði einnig um-
fcoð stiptamtmanns. Með því hreyttist is-
lenzkur rjettargangur, og hin norska löghók
Kr. V., er Möller amtmaður færði inn, gekk
í gildi við innlendan lagarjett.
Frá pví að danska verzlunarfjelagið hafði
veruleg afskipti af verzlun íslands (1602), fór
hún æ versnandi, par til hún rýmkaðist að
flokkru 17. ág. 1786, og má telja pann tíma
kinn versta í verzlunarsögu landsins. Lands-
búar voru sakaðir um, og dæmdir brim-
hólmsmenn, ef peir hefðu nokkur sam-
skipti við utanríkis verzlunarmenn. Páll
Torfason, sýslumaður ísfirðinga, vardæmd-
«r (1680) frá emhætti og eignum, sakir sölu
á nokkrum vetlingum og sokkum til enskra
kaupmanna. Hólmfastur Guðmundar
son, hlaut að líða húðstroku af Chr. Möller
amtmanni (1701) fyrir sölu á fáeinum úr-
kastsfiskum til enskra.
Hversu lengi og erfitt íslendingar áttu
uPpdráttar með verzlunarfrelsið, rjett íslenzkr-
ar tungu með undirskript konungs undir hinn
íslenzka lagatexta og stjórnarmál peirra, er
alkunnugt. |>á er ræða átti málið «um stöðu
íslands í ríkinu® á pjóðfundinum sæla, 9. ág.
1851, tók greifi Tr ampe stiptamtm. og full-
Irúi l^onungs, orðið frá pingmönnum, og sleit
fandinum í miðju kafi.
Herskip var sent upp, með vopnuðum
öiönnum, er áttu að halda pjóð og pingmönn-
um í skefjum, ef hún og peir hjeldu fast fram
rjettindakröfum sínum, einkum muu hafa átt
að veita sjerstaklega athygli, premur helztu
forvígismönnum pjóðarinnar, er liggja átti á
valdi greifans. Arið eptir kom brjef frá inn-
onríkisráðgjafanum, 21. maí, sem fylgiseðill
með konungl. auglýsingu til Islendinga, 12.
s- m., í liverju tekið er fram: «að leyfi pað
lil að taka við kosningu til alpingis, sem um
ræðir í 37. gr. tilsk. 8. marz 1843, megi
eKki veitast neinum af embættismönnum peim,
sem hafa ritað nöfn sín undir ávarpið til kon-
rmgs frá pjóðfundinum 10. ág. f. á».
Nú er vonanda, að peir tímar sjeu peg-
ar komnir, að hinni gömlu stjórnaraðferð út-
lendra stjórnarlierra Danakonungs yfir íslandi
sJe afljett, par sem landinu er gefinn ný
stjórnarskrá og sjálfsforræði, en skyldi prátt
Ijrir pað, sækja hjer eptir í gamla horfið (eins
°g nú sýnist í sumu benda til?), ættu ís-
lendingar eigi að láta svo búið standa, lieldur
Kiðja konung um í einu liljóði, aðvíkjapeim
e^a beim ráðgjafa úr sæti, er færi einhverju
tví fram, sem gagnatætt væri rjettindum tungu
Þeirra, sjálfsforræðis, gjörðum alpingis og veit-
ingavaldsins.
........— eyrar — Skeggi.
^m Nokkrar cyðijarðir á Suðurnesjum.
1> Skálareykir. Byðijörð pessi, sem
li
ggur í landareign TJtskálastaðar. Hef jeg
eicki sjeð nefnda í neinum skjölum eða mál-
^ögum, hefir pó nafn hennar haldist við
ei(l eptir öld, sjást en merki túngirðingar,
^mhverfis túníð, sem allt hefir verið pýft,
^óttur sást líka til bæarrústa, áður en jeg
fyrir mörgum árum siðan ljet byggja par
^járrjett eða kvíar,
Jörðin liggur fyrir ofan svonefndann
®icaga, sem er sljettlendi mikið, hvar forn-
höfðu sáð akra sina, sem víða sjest
ei1 merki til, feirra er getið í áreiðardómi
sýslumanns Guðna 1746, en einkanlega er
peirra fyrst getið i gjafabrjefi Bjarna bónda
Guttormssonar á Útskálum 1340 Hvar svo
er að orði kveðið að Bjarni, hafi látið fylgja
gjöf sinni í Útskálum, til Skálholtsstaðar og
kirkju i próventu með Hrómundi syni sin-
um „umfram pau öll akurlönd sem Bjarni
hafði keyrt til Útskála*“. Sögusagnir eða
munnmæli pau hafa hjer haldizt við að ábú-
andi pessarar jarðar, hafi átt að verða um-
sjónarmaður yfir sáðlöndunum á Skaganum
og pess vegna hafi verið i fornöld byggður
afarmikill og hár garður fyrir ofan allann
Skagann og tún næstu jarða Kirkjubóls-
hverfi suður á miðnes heitir hinn mikli nið-
urfallni garður enn í dag „Skagagarður“ og
gjörir hann á eina hlið túngarðinn á Skála-
reykjum, enn garður pessi átti að varna öllum
gripa ágangi ofanúr heiði niður á Skagann.
Hlið hafði átt að hafa verið læst á pessum
garði, sem menn pykjast enn sjá merki til.
2. Heiðarhús. pessi jörð liggur fyrir
Inngarði og heyrir peim jörðum til sem par
eru, nema Gaukstöðum hefir sú jörð ekkert
ítak í henni eða tilkall, hafa hinar allar
hlutdeild í hennar túnmóum, eptir hinu
forna mati peirra eða hundraða tali að tiltölu,
jörð pessi segir A. M. jarðabók að legið
hafi i eyði siðan 1600 og land hennarbrúkað
frá áðurnefndum jörðum. 1479 gaf Skúli
bóndi Loptsson hana til Viðeyarklausturs,
af hverju hún lagst hafði i eyði er óvíst,
likindi eru til að óhæg hafi pótt skipganga
til sjávar, heitir vör í Inngarði sem nú
er aflögð, Heiðarhúsa vör sem sýnir að
bóndinn á Heiðarhúsum hafi par lent og
haft uppsátur, enn hvar jörðin hafi átt
fjörur vita menn ekki, og óvíst hvort pau
munnmæli sjeu áreiðanleg að íjörur pær
útá Skaga sem nú kallast almenningur, hafi
forðum tilheyrt peirri jörð, enn pó er mikið
er mælir með pví nefnil. að fjörur jarðar
innar hafi ekki getað verið annarsstaðar, og
er pví getgáta mín að undireins og land
jarðarinnar lagðist undir kongsjarðirnar, í
Inngarðinum liafi fjörur hennar á Skagan-
um (Almenningurinn) verið lagður undir
kongsjarðirnar á nesinu nefnil. kirkjubóls
að helmingi á móti Hafurbjarna og Kol-
beinsstöðum.
Jörðin hefir haft stór. tún og umgirt,
enn nú eru pau fyrir löngu orðin að mosa-
pýfi, gengur par á sumrum hross og kúpen-
ingur Inngarðsmanna fyrir fáum árum siðann
fór einn karl að byggja par hreysi og annar
seinna lítinn bæ með kálgarði. JFyrir manns-
aldri síðann hafði búið par í kofa fáein ár
húsmaður.
3. U p p s a 1 í r er priðja eyðijörð i Kosm-
hvalaneshrepp, liggur hún skammt fyrir of-
ann Sandgerði, og eru tún hennar paðan
brúkuð fyrir hagbeitarpláss, hafa pau áð-
ur til forna, verið mikið stór og umgirt,
eru pau nú óræktarmosapýfi og sumstað-
ar jarðvegur eyðilagður uppblásinn og kom-
inn í leirflög.
Eptir A. M. jarðabók pá hafði jörðin
verið í eyði enn haíði verið 20 hndr. að
dýrleika með hundraðs landskuld og 2. kú-
gildum og 2. ábúendum er hún nefnd í ár-
bókum meðal jörð á Suðurnesjum — Hve-
nær eða hvers vegna hún hefir lagst í eyði, hef
jeg eigi sjeð, enn liklega hefir pað verið
vegna landprengsla frá Sandgerði, par sem
*) Hvenær fornmenn vorir fóru fyrst hjer
að yrkja sáðakra sína, < g hvenær peir
síðan hafa afiagst, hefi jeg hvergi fund-
ið. Getgáta mín er, að Bjarni bóndi
hafi verið bróðir lögmanns Jóns Gutt-
ormssonar Skráveifu, sem fjell í Grund-
ar bardaga. Kona Bjarna hjet Ingi-
björg, eptir pví sem stendur í Yilkins
máldagabók. Bjarna er líka getið í
sögu |>orláks byskups helga.
bjuggu auðmenn og merkis bændur og sem
átt hafa báðar jarðirnar, hafi peim pótt
lítið útrymi utan túns eða heimaland, og
að peim pótt hafi kreppt að sjer beggja
meginn að sunnann frá Byjaskerjum og að
innann frá Flankstæðingum.
í Yilkinsmáldaga um fjörumörk milli
Byjaskers og Sandgerðis, er nefnt, mark-
sker á sandi, við vík Uppsalinga og enn
eru sker í fjörunni kölluð Uppsalasker,
sem í fyrri daga fylgt hafa. Jörðin var
bændaeign, og hefur lagst undir Sandgerði,
pegar sami niaður átti báðar jarðirnar. jþað
er sögusögn að par hafi einhverntíma búið
(eða í Sandgerði) ríkismaður nokkur — og
hann hafi par fyrstur byrjað að yrkja sáð-
akra — Ólafur Baggi frá Noregi, og jafn-
vel verið útlendur að kyni. Byri^ hjer um
35 árum hafði húsmaður nokkur Runólfur
að nafni byggt sjer lítinn kofa, hvar hann
hjelzt við 2 eða 3 ár með 2. börnum.
4. Melaberg. jpessarar jarðar — sem
liggur milli Puglavíkur og Nesja — geta
hinar elztu jarðabækur. A. M. segir að
hún pá (1700) hafi legið í eyði yfir 100 ár,
enn land hennar yrkt frá Mársbúðum móti
45 álna landskuld eða eptirgjaldi; seinna
var eptirgjald hennar ákveðið að vera skyldi
hálf tunna lýsis. — í árbókum er hennar
getið meðal suðurnes jarða.
Er auðsjáanlegt að til forna hafi hún
verið allmikil jörð, með stórum túnum sljett-
um, og á bæjarhólnum voru miklar bæjar-
rústir og miklar niðurfallnar girðingar; góð
og rekasæl fjara hafði lienni tilheyrt, allt
frá Kaðalhömrum að innan og suður að
Melabergsá; land til heiðar ágætt. Eptir
öllum líkindum hefur jörðin aflagst, pegar
heiðin fyrir sunnan var uppblásin, og jarða-
ábúendur hafa ekki pótzt geta án pess verið
að eiga lilutdeíld i heiði fyrir innan sig,
bæði til lingrifs og hagbeitar, og enn pð
var land og fjörur jarðarinnar ekki byggt
öðrum ti! eptirgjalds en Mársbúðabændum.
Af pví jörðin var álitin sjerstök jörð enn
engin hjáleiga, var hún árið 1837, seld
sjerílagi, og keyptu peir hinir sömu eyðijörð
pessa, sem pá undir eins keyptu Nesja, pvi
án hennar hefði sú jörð verið mögur vegna
landleysis.
Sú mun nú hafa verið orsökin að pessi
jörð lagðist af, líka hefir lijer verið mikil
óhægð vegna skipgöngu og útróðurs á Márs-
búðum.
J>eir sem keyptu jörð pessa, ljetu um-
girða tún hennar með 400 faðma löngum
túngarði umhverfis, og ljetu par reisa all-
snotran bæ, fjekkst pá í fyrstu eptir að
rækt komst í nokkur, allt að kýrfóðri, enn
síðan hefir túninu farið aptur og reyndar
vegna amlóðaskapar og óhyrðu peirra ábú-
enda sem síðar komu, að ekki hefir feng-
ist meir enn 10-12hestar af bæjarhólnum,
hafa peir ekki lialdið kú á grasi, heldur
selt pað burt. Nú eru túnin aptur um-
girt, en hálfu mínni en áður, Mótak væri
par fyrir ofan, ef ekki vantaði atorku og
framkvæmd.
Að Melaberg hafi farið af vogna reim-
leika er bábilpa ein, eins og fleira pvílikt i
pjóðsögum vorurn.
5. Gamli Kírkjuvogur. Hann bgg-
að vestanverðu við D júpavog. A. M. jarða-
bók segir að liann legið hafi í eyði yfir 120
ár og liggi annaðhvort í Stafnes eða Kirkju-
vogslandi, hann hefir líka verið í gömlum
skjölum kallaður Djúpivogur.
Ætla menn að á dögum Vilkins bysk-
ups liafi par fyrir utan ösa staðið kirkjan,
sem par er kölluð kirkjan að Vogi, og
pó hafi par verið útræði inni ósum, er
eptir Hákoni Vilhjálmssyni haft, að einu
sinni um fjöru liafi sjeð par kjalför í
klöppunum par niðurundann. Nú er ekki
annað par að sjá enn uppblásin urð og
garðarústir par sern bærinn átti að hafa staðið.