Norðanfari - 23.04.1883, Blaðsíða 2

— 38 —
víkjandi verzluninni. Gjöruni vjer pað svo
mönnum megi verða minnisstæðara, hve mjög
forfeður vorir liðu, og hvað peir voru sjálfir
daufir að bæta úr þörfum sínum. Höfum
vjer nú að mun hagkvæmari verzlun en peir,
einkum síðan 1854 að verGunin var gefin
laus, og öllum pjóðum leyft að sigla liingað
og verzla hjer með vöru sína; en pví er ver,
að vjer stöndum nú eklci feðrum vorum pað
framar, og fer oss pað ættleralega.
Fyrst framan af var verzlunin í höndum
landsmanna sjálfra, og fluttu peir sjálfir vörur
sínar milli landa; voru peir og engum háðir,
og mátti pá heita vellíðun með margt slag.
í»ó voru pessi hlóma ár verzlunarinnar endi-
leg. Yoru pað Austmenn, er einna fyrstir
ráku verzlun hjor, en höfðu pó ekki mynd-
ugleika til pess að ráða verði á vörum sínum.
l'rðu bæði peir og fandsmenn að hlíta pví
verði, er goðar lögðu á alla vöru. Var pó
raunar mælikvarðinn sá, að hvorir tveggju
mætti vel við una; hin útlenda varan var pá
rnikið dýrri en nú gjörist.
Eptir að landið gekk undir konung 1263,
yerzluðu hjer mest hinir svo kölluðu Björg-
vínarkaupmenn; petta var á 13. og 14. öld;
fara litlar sögur af verzlun pessari, en pó
mun hún hafa vond verið, og var öll afar
dýr. f>á koma Englendingar til sögunnar,
er tóku að höndla hjer eptir 1400. Komu
peir og hjer við land til fiskiveiða; var verð-
lag hjá peim mun betra, en áður hafði verið,
enda fjell íslendingum hetur við pá, en fyrir-
rennara peirra. J>ótt landsmenn fengi ástund-
um góð kaup hjá Engl., pá unnu peir marg-
faldlega upp gæði sin, sem opt er siður
peirra; fór brátt að brydda á óspektum Engl.
Spilltu peir veiðarfærum fyrir landsmönnum,
rændu og brenndu kirkjur m. fl.
Samhlíða Englendingum verzfuðu hjer
og Hansastaðirnir; kom pá*kapp í verzlunina,
og mun pað í fyrsta skipti á íslandi, enda
kvað svo ramt að pví, að kappið endaði með
bardögum og hlóðláti.
Á 16. öldinni var verzlunin að miklu
leyti í höndum Hamborgarmanna, og eigi
sem allra verst; pó getum vjer hent á eitt
dæmi á pessari öld, sem ber Ijósan vott um
dáðleysi landsmanna, en pað var pá er Guð-
brandur byskup fjekk verzlunarleyfið. Tildrög
til pess voru pau, að dauskur kaupmaður
fjekk einkaleyfi til pess að verzla á nokkrum
höfnum fyrir norðan land, en Norðlendingum
hrá í brún, pví áður hafði verzlunin mátt
heita frjáls. Varð pá Guðbrandur byskup
til pess, að fá Skagfirðinga í fjelag með sjer,
og bað konung leyfis um að rnega gjöra út
skip til verzlunar. XJrðu pá sumir verzlegir
höfðingjar uppvægir, og kváðu móti lögum
og landssiðum, að íslendingar ætti sjálfir
sldp í förum; rituðu peir konungi um petta
efni, en hann skeytti pví engu, heldur veitti
Guðbrandi verzlunarleyfið 1579. Keyptu pá
Skagfirðingar og byskup skip frá Hamborg;
var pað hlaðið vöru, og sent pangað aptur,
en kom aldrei úr peirri ferð, og endaði pannig
petta parfa fyrirtæki Skagfirðinga. Með
pesssari öld dvínaði óðum viðleitni íslendinga
að bjarga sjer sjálfir; kringumstæður peirra
voru bágar, og olli pví bæði harðæri og vond
verzlun m. fl.
J>á komum vjer nú að pví tímabili, sem
einna mest myrkur hvílir yfir, en pað eru
árin frá 1600—1786, og hefir pað jafnan
verið nefnt:
«einokunartímabilið».
J>essi kafli í verzlunarsögunni byrjaði
með pví, að Kristján konungur 4. leigði alla
verzlunina íbúum Kaupmannahafnar, Málm-
eyjar og Helsingjaeyrar, en J>jóðverjum hönnuð
verzlun hjer. «Leigunautar» pessir voru
skyldir að sigla á 20 hafnir, og flytja gnæga og
góða vöru, er seljast átti með sömu prísum
og fyrr hafði selt verið. Konungur ítrekaði
iðulega bann sitt gegn pví, að nokkrir sigldu
hingað, aðrir en peir, er hefðu leyfi til pess.
Kaupmenn sáu illa um að landsmenn liefðu
næga vöru, og seldu líka dýrar en vera bar;
ljetu peir vanta .ýmsar nauðsynjar, svo opt
varð að klaga pá, er jafnan kom pó að litlu
haldi.
Á pessari öld (1619) setti konungur
hinn fyrsta «taxta»; var hann um kauplag
á útlendri og innlendri vöru, og áttu kaup-
menn og íslendingar að fylgja lionum í
hvívetna. J>að var nú í fyrsta sinn, að kon-
ungur fann upp á pessu, og höfðu landsmenn
jafnan sjálfir ráðið verði, eða pá keypt við
kaupmenn eins og um samdist. J>ótt öll
vara væri nú dýr, pá pótti kaupmönnum of
lítið að gjört, og fengu peir konung að
setja annan «taxta» 1631; var hann í alla
staði verri en sá fyrri, en ekki varð hann
langgæður, pví landsmenn kvörtuðu undan
honum. Tók Gísli Oddson, er pá varð byskup
sama sumarið, að sjer, að bera fram fyrir
konung, bænarskrá frá löndum sínum móti
hinum nýja «taxta». Ejekk byskup pví
áorkað, að hinn síðari var afnumin, en sá
fyrri skyldi gilda.
J>að er hörmulegt að sjá, hve íslendingar
voru daufir að sjá verzluninni greidda götu;
töldu peir sig ófæra til alls í pá stefnu. Er petta
einna gremjuveri'ast pá er Kristján 5. bauð
peim (ísl.) að taka sjálfir pátt í verzlun sinni.
Báru peir ýmsu við og póttust of snauðir til
slíkra hluta. Eórst petta pannig fyrir, prátt
fyrir góðar hvatir Brynjólfs byskups, er ljet
sjer mjög annt um ^málefni petta. 1684
kom út nýr «taxti», er var harðari en hinir
fyrri; fóru peir jafnan versnandi eins og
náðin konunganna. Landinu var nú skipt í
vissnr kaupdeildir, og varð hver að verzla við
vissan sala, innan peirra takmarka, sem
«taxtinn» ákvað. Var við lögð pung sekt og
liörð hegning, ef út af var brugðið, enda
breyttu kaupmenn illa við landsmenn, og
beittu lögunum sem samvizkuiausir harðstjórar.
Fyrra hluta 18. aldar var verzlunin í
höndum ýmsra og alla tíð ill, sem að undan-
förnu. 1743 var hún leigð hörmöngurum í
Kaupmannahöfn, og var verzlun peirra steypt
í sama móti og fyrr. Um pessar mundirvar
Skúli Magnússon landfógeti; reyndi hann
með mörgu rnóti að hnekkja verzlun hör-
mangara; var pað fyrir ötula framgöngu Skúla,
að hjer komust á fót «Innrjettingarnar»
og fiskiveiðar á pilskipum; hugði hann að
petta myndi verða landinu hin inesta gæfa,
og að með pessu yrði nokkuð reistar skorður
við einokuniuni, er jafnan var olbogabarn
Skúla.
J>essi von reyndist svikul pá er lengra
leið, pví «iðnaðarstofnanirnar» vesluðust upp
og liðu undir lok; varð Skúla pað hinn mesti
harmur, unni hann pessu fyrirtæki mikið,
sem og öllu gagni ættjarðar vorrar. Hör-
mangarar töpuðu verzluninni 1758. Tók hana
pá Friðrik konungur 5. og ljet reka (hana)
til ársins 1763, en pá var hún seld
«Hinu almenna verzlunarfjelagi». —
Fjelag petta tók lika að sjer Innrjettingarnar,
og pannig komst Skúli í hóp stjórnenda verzl-
unarinnar, pví áður var hann «iðnaðarstjóri».
Fjelagið var eigingjarnt, vanrækti pað «Inn-
rjettingarnar», en hlúði betur að einokiverz-
unarinnar. Fór flestum líkt, sem höfðu hana
leigða eða selda; vara sú, er fluttist hingað,
var dýr, skemmd og margsinnis of lítil. Árið
1774 gaf «Hið almenna verzlunarfjelag» upp
verzlunina, og var liún svo rekin á kostnað
konungs í 12 ár, en gefin laus við alla «pegna
Danakonungs» 1. janúar 1788. Yar ærið
mál að losa um pann hnút, mun engin plága
meir hafa pjáð landið en pessi, og pví sárara
má pað svíða, er pjóðin leið petta af manna
völdum. J>að, sem náttúran leggur á mann
er stórkostlegt, en hennar lögum mega allir
hlíða, og einmitt pess vegna er Ijettbærara að
líða órjettinn af hennar völdum.
J>að er sjálfsagt, að nú var stórum steini
velt úr götunni, pegar einokuninni var hrundið
úr sessi sínum, og dönskum pegnum leyft
að flytja hingað vöru á innlendum skipum;
varan útlenda stje niður, en sú innlenda upp.
Fór pá að votta fyrir nýju fjöri; blóðið fór
að síga með meiri hraða um æðar íslendinga,
enda komust menn fijótt að pví, að ófrelsis-
bandið var ekki með fullu leyst. Utanríkis-
menn máttu ekki koma hjer til verzlunar,
heldur en áður, pótti íslendingum pað stór
skaði, og ekki mætti svo búið standa.
J>essar hugleiðingar urðu til pess, að
helztu menn landsins gengu í fjelag og rituðu
konungi hina svo kölluðu «Almennu bænar-
skrá íslands» 1795. Óskuðu peir að kon-
ungur rýmkaði svo verzlunarfrelsið, að öll-
um utanríkismönnum væri heimilt að sigla
hingað með verzlunarvöru sína. Undirbænar-
skrána rituðu margir helztu menn landsins,
og var hún síðan send konungi.
Stjórnin var óvön pessum keipum iir
laudsmönnum, enda neitaði hún bænarskránni
nieð glöðu geði; Ijet og konungur á sjer
skilja óánægju við pá, er ritað höfðu undir
bænarskrána, en vottaði peim eina manni
pökk og hylli sína, er var svo sjerlegur að
skerast úr fjelagi íslendinga, pá er peir rituðu
bænarskrána og nöfn sín undir hana. Máfið
lá nú í pagnargildi um hrið; fóru mennhins
sama á leit við og við, en pó kvað ekki að
pví fyrr enn á pjóðfundinum 1851; hafði
liann til meðferðar frumvarp um verzlunar-
frelsi; var pað frá stjórninni, og breyttu
fundarmenn pví á ýmsa vegu, en hjeldu pví
pó fast fram, að verzlunin væri nú gefin
frjáls, við utanríkiskaupmenn, og peim ekki
framar sýnd nokkur tálmun að sigla hingað
og selja og kaupa við landsmenn. Hafði
stjórnin mál petta á prjónunum pangað til
1854, að öllum pjóðum, með lögum, var leyft
að sigla hingað nieð kaupvarning sinn, og
höfum vjer nú síðan haft, svo mikið verzl-
unavfrelsi, sem nokkur pjóð hefir, og svo
mikið sem nokkur pjóð parf að hafa í öllum
hinum menntaða heimi. J>að verður nú
heldur ekki sagt, að vjer höfum ófrjálsa verzlun,
eða að menn sje skyldir að verzla við vissan
kaupmann, ef vjer erum ekki skuld í pví
sjálfir. En pví ver, gjörum vjer ossoptsjálfa
að prælum kaupmanna, og má pá kalla að
vjer sjeum ekki lengur frjálsir, en engum
getum vjer gefið sök á pví, og purfuin ekki
að sækja um leyfi til pess að losa pað band,
pví oss er pað innan handar, ef viljinn er
nægur, og hugann vantar ekki.
Skuluin vjer nú verja nokkrum augna-
blikum til pess að hugleiða verzlunar ástandið
hjá oss núna. Búumst vjer raunar við, að engum
pyki pess pörf, en oss finnst aldrei góð vísa of
opt kveðin, og pað eina sjezt með vissu, að ísl.
kunna ekki að verzla, hvað vel sem peir annars
pekkja verzlunar ástandið, eins og pað er hjá
oss árlega og daglega, hvað eptir annað.
Eins og allir pekkja, pá eru flestar verzl-
anir útlendar, eða að útlendir menn «reiða»
pær. Gránufjelagið á að heita íslenzk verzlun,