Norðanfari - 02.08.1884, Page 2

Tryggð hans og vinfesta vi3 Halldór prófast 1
í Hruna varð hinsvegar orsök til pess að hann
átti svo hágt með að sjá út strákslundina í
Daða syni hans.
Hve mjög hann ljet sjer annt um skól-
ann sýndi hann með áhuga sínum á pví að
útvega góða kennara til hans, og trúði hann
engum fyrir peim starfa nema peim, sem voru
ráðnir og reyndir eða höfðu beztu vitnisburði
frá liáskólanum. Láta peir mikið af pví Esp-
ólín og Finnur, hvílíkum framförum skólinn
hafi tekið og lærdómur yfir höfuð í tíð hans,
en engu að siður má sjá pað, að næsta óróa-
samt líf hefir verið í Skálholti um pærmund-
ir, og einhver leynileg undiralda heíir dreifzt
út frá ’skólanum til hans eigin heimilis, pví
á báðum stöðunum varð hann að nokkru leyti
að sjá með annara augum. Skólastjórinn á í
öllum skóium að sjá um framferði lærisveina,
engu siður en um bóknám peirra; en skóla-
stjórinn í Skálholti mun hafa verið hjer á
millt steins og sleggju, par sem biskup var
öðrumegin en lærisveinar hinumegin. Espó-
lín talar um mörg skólastjóraskipti, og er auð-
sætt að peir urðu ekki fastir í embættunurn.
Nefna má hjer sjerstaklega |>orleif Jónsson,
sem Finnur segir að hafi verið skólastjóri í 3'/a
ár og verið vandaður og guðhræddur inaður,
«n hann hætti við skólastjórn, og veitti bisk-
aip honum pá Odda prestakall, sem hann
hafði lengi á hendi. J>á er hann var skóla-
stjóri, kom galdramálið upp í skólanum, og
pykir líklegt, að Brynjólfur hafi veitt honum
átölur, pá er petta komst upp, og út úr pví
hafi hann hætt við skólastjórn. Eptir hann
kom Grísli Einarsson, vel lærður maður, sem
Jengi hafðistundað bóknám í Kaupmannahöfn;
var hann vel lagaður til að kenna og gat
komið sjer svo vel við skólasveina, að peir
háðu fyrir hann og borguðu sekt hans, pá er
haun einusinni var ákærður af vinnukonu
eiuni á biskupssetrinu fyrir frillulit'nað. Var
hann fyrir brot petta dæmdur í 30 dala sekt
■og hefði misst embætti, hefði biskup ekki á-
samt lærisveinum skólans beðið honum griða.
Lítur út fyrir, að hann hafi verið maður
kvongaður, pví Finnur segir, að hann liafi átt
M á J>rándarstöðum, eitthvað skammt frá
Skálholti. J>að leið ekki langt inilli burtfar-
ai' J>orleifs rektors frá skólanum og falls B,agn-
heiðar, pví hið fyrra var, eptir ártali Espólíns,
árið 1661, en hið síðara 1662. Við burtför
J>orleifs brann skólahúsið fyrir pá sök að ó-
gætilega var kyntur ofn einn í húsinu, og
var pað skólapiltum að kenna. Ólifnaðurinn
hjelzt áfram í skólanum með galdri og kvenna-
fari, og fluttist paðan yfir á heimili Erynjólfs
biskups. J>ó foringjar galdramálsMs væri rekn-
ir í burtu og hinum, sem í galdrinum urðu
sekir, eitthvað dálítið refsað, hjelt pó hið sama
áfram. En árið 1669 hófst annað galdramál
út af deilu peirra Jóns Sigurðssonar og Lofts
kirkjuprests um Ragnheiði Torfadóttur. Jón
var pá enn í skóla og fjeklc niðurfallsflog, svo
hann varð að hætta um stund við skólanám-
ið, og mun hann pá hafa farið til foreldra
sinna, en hvert sinn er hann kom í Skálholt
og sá Ragnheiði, komu flogin jafnharðan.
J>etta var eignað galdri, pví Loftur kirkju-
prestur hafði í deilunni látið sjer um munn
fara hótunaryrði til Jóns, en Skapti bróðir
hans, sem var hans önnur hönd í pessu, hafði,
segir sagan, komið tveim galdrastöfum á Jón
öðrum undir hægindið í rekkju hans, en hin-
um í hálsklút hans. Út af pessu hófst roál-
ið, sem komst fyrir rjett bæði í hjeraði og
siðar á alpingi, og hljóðaði dómurinn svo, að
Loptur skyldi hreinsa sig frá pví með eiðíest-
um vitnisburði tólf manna. En pennan vitn-
1 isburð gat hann ekki fengið, og varð pví að
faraútlægur af landi burt. Ragnheiði, sem í
fyrstu mun hafa verið á báðum áttum, fór
nú ekki að lítast á málsefni Lopts og liallað-
ist pví að Jóni, og áttu pau barn saman.
Flogaveiki Jóns batnaði, og vildu pau eigast,
en fengu eigi fyrir biskupi, pareð pað ýfði
hina fyrri harma haus (segir Finnur), auk
pess sem honum pótti pað ópolanda, að fjöl-
kyngi skyldi framin vera í sínum húscm. En
Loptur komst út og flæktist víða um lönd,
og iifði að mestu leyti á góðgjörðum annara
inanna um mörg ár. J>ó kom uann aptur
inn eptir dauða J>órðar biskup3, og var á ný
tekinn fyrir kirkjuprest í Skálholti sökum
fæðar á prestuiu eptir «stóru bóluna» pá er
Jóu Vídalín var biskup. J>ar sem nú petta
mál og eins mál Gísla rektors komu bæði
fyrir dóm, pá mun óhætt að fuliyrða, að
margt annað líks efnis hafi fram farið í leynd-
um milli skóiasveina og kvennfólksius á bisk-
upssetrinu. Eptir dauða biskups giptust pau
loks Jón og Ragnheiður. Espólín segir, að
Jón liafi orðið dugandismaður, en biskupi olli
petta mikillar mæðu pví Ragnheiður var irænd-
kona hans og fósturdóttir. Að pessi óhappa-
sending Jón Sigurðsson kom úr húsi peirra
Sigurðar sýslumanns ogKristinar systursjera
J>órðar, sýnist að benda til, að forsjónin hafi
sent biskupi pennan hegningaranda fyrir pað
að bann hafi áður verið búinn að heita J>órði
vini sínum að eiga Kristínu systur hans,
jafnvel pótt pau systkin bæði væri pá búinn
að fyrirgefa honum pá brigðmælgi.
Eptir petta kom nú pað mótlæti yfir
Brynjólf, sem áður er frásagt, missir konunn-
ar, og svo rak hvað annað: missir ráðsmanna
og annara vina, og loks missir J>órðar dóttur-
sonar hans. Upp frá pví snjerist hugurhans
gjörsamlega frá þessu veraldarvastri; on eamt
stóð hann að pví er embættisfærzlu hans snerti,
stöðugur sem bjarg allt til æfiloka. Veturinn
eptir að hann hafði sagt af sjer segir Espólín
að lianii hafi híildið 5 eða 6 lærisveina á sinn
kostnað, og að hin eina skemmtun hans hafi
verið, pegar vinir hans heimsóktu hann. En
virðing sinni hjelt hann til enda. Um and-
lát hans er áður talað.
J>að er ekki unnt að segja annað um Brynj-
ólf biskup en hanu hafi verið hinn mesti og
hezti yfihirðir, sem hin íslenzka kirkja hefir
nokkru sinni átt. Hann hafði að sönnu galla
eins og allir menn, og sjerstaklega verður pví
ekki neitað, að honum sást stórlega yfir að
pví er barna-uppeldi snertir. Að eðlisfari
mun hann hafa verið ríklundaður og stórgeðja,
og af pví reiddist liann illa, ef hann reiddist,
og ekki var hann fljótur að gleyma. En pó
segir Finnur um hann, að ef hann í reiði
hafi leikið hart einhvern undirmanna sinna,
pá hafi hann margfaldlega bætt honum pað
aptur. Hann var vandlátur við pjóna sína og
faun ríkt að við pá, ef honum pótti peir for-
sjálausir eða ótrúir. En öllum ber saman um,
að peir, sem lengi voru hjá honum, hafi ætíð
borið menjar hans í nokkru. í daglegri um-
gengni varhann lítiliátur og átti opt sainræð-
ur við greinda alroúgamenn; eigi pykktist
hann heldur við, póttþeir hjeldi skoðan sinni,
ef honum pótti að einhverju á rökum byggð.
í veizlum öllum og samkvæmum var hann
hinn skemmtilegasti; trúmaður var hann mik-
ill; ágjarn maður gat hann varla heitið, pví
ef hann girntist eitthvað til kaups, borgaði
hann pað tvöfalt eða þrefalt, og hikaði sjer
ekki við, opt og einatt, að gefa pað frá sjer
annan daginn, sem hann hafði keypt hinn.
J>að var bæði að hann unni Ragnheiði móður
sinni mjög, enda mun hann hafa verið mjög
líkur henni að skapferli, og náttúrugalla sina
telja allir að hann hafi haft þaðan, svo sem
trú hans á teikn og fyrirburði, svo og á pað,
að gæfa eða ógæfa væri örlög inanna, cptir
pví hverjum af dýriingum fornaldarinnar af
mælisdagur peirra væri helgaður. Hann sýndi
og enn íremur, að hann var nokkurskonar
dagveijari með pví hann liafði óbeit á að
byrja ferð á mánudögum. Eigi vildi hann
lieyra Jón biskup Arason forföðursinn áfelld-
ann, og kom þar, ef til vill, fram nokkurs-
konar ættardramb. J>á er og fundið að
Brynjólfi biskupi, að hann hafi verið hneigð-
ur til pápískra siða, og jafnvel til mynda-
dýrkunar; hann sagði og, að pað uppvekti
guðrækilegar hugsanir að liafa krossmark
Krists fyrir a ?um sjer, og vildi heldur ekki
láta lasta myudir helgra manna í kirkjum.
Hann hafði að vísu nokkuð fyrir sjer í pessu,
pví eins vel upplýstur maður og hann var á
jafnan hægt ineð að snúa huga sínum frá
myndinni til hins andlega eða himneska sem
myndin á að tákna. Hins vegar sýnir sagan
að hin pápíska skoðun á myndum dýrlinga er
meðal fáíróðrar alpýðu hinn beinasti vegur
til afguðadýrkunar. J>að er og, ef til vill, í
þessu eina atriði að Brynjólfur er Móses al-
veg ólíkur. Finnur segir, að hann hafi lofað
Lúther fyrir lærdóm hans og guðbræðziu, en
að hann hafi jafnframt sagt, að hann hafi ver-
ið of vandlátur. Kirkjan, móðir vor, sagði
hann, fjekk óhreint í höfuðið vegna hirðuleys-
is forstjóra sinua, en Lúther var sein kamb-
ur, er ekki einungis kembir burt óhreinindin,
heldur lætur skiun og hörund fylgja með.
J>essi dómur hans er nú ekki að öllu leyti
rjettur; að vísu var það inála sannast, að
kirkjan fjekk óhreint höfuðið á miðöldunum,
en Lúther gekk ekki oflangt, heldur ef til vill,
of skammt í pví að lcemba burt óhreinindin.
En ef hár og hörund á hjer ad þýða eignir
kirkjunnar, sem hin veraldlega stjórn svelgdi
í sig við siðaskiptin, pá var pað alls ekki
Lúther að kenna, pví hann kvartar sjálfur
sárt yfir pví i riturn sínum, að kirkjan hafi
verið rupluð og rænd, heldur hinu, að kirkj-
an komst undir veraldlegt vald eða Köfðingj-
ana á J>ýzkalandi, sem Lúther varð að leita
slíjóls hjá til pess að geta lösað söfnuðina und-
an páfaveldinu.
J>á er ^iuungis eptir að minnast á rit
þau, sem eptir Brynjólf biskup liggja, ogsem
eru fullkomin heimildarit ekki einungis fyrir
æfisögu sjálfs hans, heldur og sögu alls Skál-
holtsbiskupsdæmis og yfir höfuð kirkjusögu
Islands á hans tíð. J>essi rit eru öllóprent-
uð enn. Er pá fyrst að teija visitazíubók
hans yfir allar kirkjur í Skálholtsbiskupsdæmi;
voru visitazíur hans fyrst ritaðar í prem bind-
um, og var eitt peirra fyrir suðurland, annað
fyrir vesturland og priðja fyrir austurhfnd.
En síðar setti hann pær allar saman í éina
bók mikla í arkarbroti. Vísitazíuferðir hans
voru 7 eða 8; hin fyrsta var gjörð 1641, og
er skýrslan um hana lang lengst. Á visitaz-
íur þessar er áðurminnst. J>ær eru svogreini-
legar og nákvæmar, að eptir peim mætti reikna
enn í dag, hve margra króna virði öllkirkju-
eign var pá í biskupsdæminu, og er pví ómiss-
andi bók til að sjá, bæði hve mikil eign
kirkjunnar var fyrir hans dag eptir siðaskipta-
ruplið, og eins til að sjá, hvað kirkjueigninni
hefir farið aptur síðan. Af pví hann fórsvo
opt visitazíuferðir, optar en nokkur annar bisk-
up, pá má nærri geta, að litla breyting er að
sjá á kirkjueigninni í hinum síðari visitazíum
frá pví, sem tilgreint er í hinum fyrri. Hann
fór og eigi hinar síðari visitazíur sínar til að
athuga breytíng á eignum kirkjunnar, heldur
til hins, sem áður er nokkuð minnzt á, að halda
presiafundi í fjarlægum hjeruðum, fyriraust-