Norðlingur - 29.04.1879, Side 3

133
134
Jönköping. Járnbrautin gengur norður land, nærri þvf krókalaust,
alla leiðina til Nássjö, norður í Austr-Gautlandi. Við Nássjö eru
brautamót; heldur meginbrautin áfram norður úr öllu landi alla leið
til Falun, norður i Dölum þar er lengi hefir verið eirsmelta all-
mikil, en nú er miklu minni en að fornu fari. Önnur braut geng-
ur út og suður um land til Oskarshamn við Kalmarsund; en hin
þriðja gengur vestur og norður að Jönköping. Alla leiðina norður
Skáney er land flatt og ágætlega vel yrkt; ekrur hvervetna girtar
pílgörðum og landvegir hinir beztu. Ilvervetna má sjá hér merki
velmegunar og víða hvar auðs. Bygðin stendur þðtt, og má bezt
ráða það af hinum fjöldamörgu kirkjum er sjást af járnbrautinni
og bæjum bænda er á hverri stundu blasa við, háreistir, tíðast
Ijóssteindir, skýldir laufskógi umhverfis og blómsturreitum fram-
anbæjar og sumir furðulega fjölhýstir. Fólk er hér mjög ólíkt Upp-
Svíum; þrekið, þungt á sðr, höfugmælt og loðmælt, með errið
lengst niðri í kverkum, en drjúgt í viðmóti og vanafast í skoðun-
um. f>egar er kemur inn í Smáland tekur land og fólk stakka-
skiptum. Pílgirðingar hverfa, en steingarðar taka við. Landið verð-
ur hrjóstugra með köflum, og ójafnara, stöðuvötn blasa við af og
til á báðar hendur; hnöllungar mæna hvervetna upp úr þunnum
sverði og sýna hinar afurnu hyrnur þeirra það, að þeir hafa velzt
hingað neðan jökuls og skilið hðr við skriðjöklana á hinni miklu
íss- og skriðjökla-öld Norðurlanda. Kirkjur verða strjálari, bænda-
bæir verða minni og litaðir rauðum steini sem er aðallitur trjá-
bæja um alt Svíaríki þar sem eg hefi komið, Hér fer að lieyrast
hið hreina norræna tungutak á errinu, þótt það hljóð sé ærið blaud-
ið. Smáiendingar og Vesturgautar eru nábúar og þykja eiga mjög
skilt i því tvennu, að eiga létt til máls og vera slungnir kaupmenn.
Um Smálendinga er það alsaga um alt Svíaríki að þeim verði alt
að skildingi eða björg: «En smálánding kan föda sig pá en sten i
hafvet, om man sátter honom dit», heyrði eg i Upsölum að væri
almanna rómur um bjargvísi þessa fólks. En Vesturgautar hafa
jafnan fengið orð fyrir að vera Svíaríkis mestu kaupahéðnar. Að
undanförnu var það algengt, að þeir færu hundruðum sainan um
alt land með dót sitt að selja það; fengu mikið orð fyrir það, aö
hafa frábær tök á að mæla svo fyrir kraminu að úr yrði kaup livar
sem það var boðið. Nú hafa járnbrautir og samgöngur tekið fyrir
þessa iðn og gjört úr landslýð eitthvert hið starfsamasta og ötul-
asta fólk i öllu landinu við heimaverzlun og iðnað. þegar norðar
dregur, norður í Nerike (framborið á sænsku Nerke) Vestmanland
og Vermland, þar er megin atvinnuvegir eru akuryrkja, málm-nám
og skógarhögg, fer að bera meira á hreiölegum Norðlinga brag á
fólki, málfærið verður snjalt og smellið hjá því sem það er í Skán-
ey og enda á Smálandi, fjörbragur er auðsýnni og léttari svipur
yfir höfuð á fólkinu, þessir Mið-Svíar þykja dugnaðar og iðjumenn
miklir og hafa orð á sér einkum fyrir að vera kapps og metnaðar-
menn og metorðagjarnir. |>essu fjörbragði þeirra Mið-Svía er lifa
i héruðunum umhverös hin miklu vötn Væni, Veitur, Hjelmaren og
Lög bregður til framtaksanda um verzlun og ferðalög meðal þeirra
er byggja hina svonefndu Vingakursbygð sunnan Hjelmarens. J>ar
þykir mannfólk fegurst að andlitsfari í Svíaríki; þar er hinn forni
þjóðbúningur enn líður og merkilega skrautlitur. Áður var þessi
bygð orðlögð fyrir víkingsskap og vígafýst. En nú, er dauft er orðið
á hafinu um þesskonar atvinnu, taka við verzlunarferðir út og suð-
ur um Eystrasalt og aptur og fram um hin miklu vötn, og þykja
Ving-akurs búar hinir ötulustu til alskonar slíkra ferðalaga að heim-
an. { Suðurmannalandi og Upplandi veitir allri landverzlun til
Slockholms og þykja því þessi héruð nokkuð snortin töfrastaf
hins ósiðuga staðarlífs, en meira mun þó orð á því gjört en það
er í raun og veru, og ágætlega knnni eg við Upplendinga þar sem
eg komst í tæri við þá, og þeir er byggja Skerjagarðinn þykja enn
í dag einhverjir hinir hreinustu menn í viðskiptum og traustir til
drenglyndis ef á bjátar. En norður í Dölum, Gestrekalandi og
Norðurlandi eru Svíar enn í dag líkastir þvi sem þeir hafa verið
alla daga. Dalakarlar þykja, og þykjast sjálör, vera mergr, bein,
vöðvi, taug og blóð hinnar sænsku þjóðar. þeir eru grjótfastir við
sfnar fornu kreddur, ganga á síðum kyrtlum, stuttum brókum
hnepptum í knésbót, á lituðum sokkum og frábærlega ilþykkum
skóm, með kollóttan flókahatt á höfði; opt með skinnsvuntu undir
kyrtli sínura. það er merkilegt, að sjá hversu rösklegir Dalakarlar
eru á velli og réttgengir. þeir hafa einkennilega hreifilegt göngu-
lag, sem ekkert er í af monti eða eiginlegri drýldni, en auðsén þó
í gegnum það innri meðvitund um afl, líf og frelsi. J>að sem eg
sá af Dalakollum (Dalkullor), svo nefna Svíar í Stokkhólmi
kvennfólk ofan úr Dölum, helzt ógipt, þótti mér þær snoturlegar
ásýndum og sumar fríðar; glaðlyndar voru þær að mestu og eink-
anlega greindar, orðhvatar og íglettnar í máli, og kunni eg vel við.
J>að er einkennilegt við flest Dalafólk, að það er sögufrótt fremur
en annar almúgi i Svíaríki og einkum minnugt snarræðis þess, er
konur sýndu norður i Dölum, að koma Gustaf Yasa undan eptir-
leit Christierns 2. |>að er eins og þetta orðiagða snarræði frá
Vasaleitinni hafl gengið í erfð til «kollanna» og eru margar sögur
sagðar um hversu fljótt og greiðlega þær snúi sér úr vandræðum
ef í þau ratar, einkum með hnittilegum svörum. þannig segir ein
saga, að dalakolla hafl verið á gistingu suður i Smálöndum hjá
kunningjum þegar sóknarpreslurinn kom þar að húsvitja. Honum
þótti hún ærið sveitaleg og ekki eins snyrtileg eins og hann átti
við að venjast i söfnuði sínum, og hélt, að með hinum sveitaiega
Dalabúningi færi sveitaleg einfeldni og andleg fátækt. þegar að
henni kom í húsvitjuninni að spyrja hana úr fræöunum, segir prest-
ur: «Hvað marga guði haflð þið nú uppi í Dölunum, telpa min?»
— «Haflð þið týnt nokkrum hér i neðra?» var hið greiða svar.
J>ar enduðu spurningar prests.
Eg hefi nú komizt út í ýmsa sálma, sem eiginlega eru ekkí
beinlínis ferðasaga frá Lundi til Jönköpings og Stockhólms. En
eg vona að það verði varla þér né lesendunum het'ndargjöf; en þvf
sem komið er nenni eg ekki að breyta. Leiðin liggur um alt meg-
in landsins , og góðfýsi góðra manna fyrirgefur þann útúrdúr, að
eg hefi lýst lítið eitt fólki utan brautarinnar ásamt því er á leið
minni varð.
Við komum seint um kvöld til Jönköping og tókum næturgist-
ingu í «Jönköping-hotel» stóru og prýðilegu. Bærinn liggr við
suðurendann á Veitum og er allstór, með einum 13,000 ibúum.
Héðan afréðum við að halda daginn eptir, .og fara með gufuskip-
inu Esajas Tegnér alla leið til Stockhólms. Hér varð viðstaðan
heill dagur, því Esajas Tegnér lagði ekki af stað fyr en undir mið-
nætti. Svo eru Veitur stórar, að frá Jönköping sér hvergi til lands
austanvatns. Daginn sem við stóðum hér við, notuðum við til að
skoðast um; við fengum okkur vagn og hesta til að fara til staðar
þess er Husqvarna heilir, og liggur nokkrar mílur austur frá
Jönköping uppi i dalkvos þeirri er Husqarnadal heitir. J>að er
þröngt daldrag og fossar niður um það Husqvarna á er veitt
er á skotfæra verksmiðjur J>ær er hér hafa staðið um langa tíma.
Við klifruðum upp með ánni bratta smástigu og komum öðru hvoru
fram á klettasnasir og horfðum niður í ána rjúkandi ofan gljúfrið
og var vatns og lands sýn hvorttveggja svipmikil. Gljúfrið var al-
vaxið öskum og álmum og tyltu þeir sér hvar sem tægju var að
finna, og veifuðu döggstokknum greinum yfir fossunum, en út frá
greri smáskógur og í skjóli við hann margskonar blóm og það
sem okkur varð leitsælt við: hin vilta jarðarberja tegund er Svíar
nefna Smultron. Auk verksmiðja þeirra sem ganga uppi í þess-
um dal, og á síðari árum eru farnar að búa til hinar beztu sauma-
vélar er fást í Svírríki, eru niðrí í bænum sjálfum Jönköping eink-
um tvær frægar verksmiðjur; er í annari búinn til umvafa pappír,
sem flytst mest til Rússlands og Suður-Ameriku, en í hinni eld-
spítur sem nú ganga um allan heim. Svo er hér vel að verið
spítnagjörðinni, að verksmiðjan selur árlega að meðaltali spítur
fyrir meira en tvær millionir króua. — Jönköping liggur eiginlega
milli tveggja vatna, Yeita að austan og Munksjár að vestan, og við
Munksjó er höfnin, en skurður gengur úr Munksjó yfir í Veitur og
um þær fara öll skip er frá Jönköping fara austur á við. Við fór-
um á skip á tiltekinni tíð og var síðan brátt haldið af stað, en
hvergi sá neitt til lands né lagar er út kom á vatnið og fól eg
mig því svefni og draum og forsjá Esajasar Teguérs.
Um morguninn er eg vaknaði vorum við komin til Motala sem
stendur við austurendann á vatninu. Hér eru mestar járnsmiðjur
í Svíaríki, og flest járnskip gjörð. Félag það er þessar smiðjur á,
á og stórar smiðjur af líku tagi í Gautaborg og í Nyköping. |>eg-
ar örast hefir verið um verzlun hafa hér verið við vinnu yfir 1700
járnsmiða. Hefir félagið reist þeim íveruhús hvervetna umhverfis
smiðjurnar, þar að auki skóla handa börnum þeirra, sjúkra hús,
og ýmsar aðrar stofnanir þeim til mentunar og hagræðis. Hér
hefjast skipin upp frá stöðuvatninu með stíflum, upp í hinn eigin-
lega Gautaskurð, þangað til þau eru komin nær fjörutiu fetum yfir
vatnsflöt. Er það fyrst í stað undarlegt, að horfa af skipsfjöl út
yfir land á bæði borð, opt miklu lægra en vatnið sem eptir er siglt.
Viða er náttúrufegurð mikla að líta á báðar hendur við þenna skurð,
Landið tekur sífeldum stakkaskiptum á hverri stundu. Stundum
ganga skógar fast að síkinu og standa bændabýlin eða stórbúa-ból
upp á milli trjánna og sér upp götuna heim í bæjardyr opt gegn-
um hálfdimmar iaufhvelfingar. Á öðrum stöðum gráir klettar upp
úr skógnum og er ekki ótítt að sjá furur vaxa upp úr klettunum,
sem tilsýndar virðast alveg svarðlausir, en furunni er nóg, ef hún
getur borað rótum sínum inn í gjótur og giufur, þá lifir hún þótt
bolurinn standi nærri því í svarðleysu. — Stundum blasa við akur-
lönd eða engi eða skóglausar fellshlíðar með búsmala á beit. Öfl
þessi tilbreytni gjörir ferðina um þenna skurð hina áuægjulegustu,
er það nú þegar manni slær saman við skemtilegt samferðafólk.
Gautasíkið er hið mesta inaunvirki á Norðurlöudum, og heljarverk
þó lengra sé til vitnað. J>að eru eiginlega þrír stórir skurðir er