Skuld - 29.06.1882, Blaðsíða 2

58
Ijóðskáldskapur (lyríh) sje sú tegund skáldskap-
arins, sena heppilegast láti honum. Oss væri
nær að ætla að hann mundi hepnari að yrkja
í óbundnum stýl (t. d. sögur), því að' hann
heíir að ætlun vorri marga hæíileika til þess.
Af þessum kvæðum Bertels þykja oss snotrust
• Heimfýsin"1 (bls. 23.) og «Barnafoss» (127.).
Svo að vjer nefnum in önnur kvæði, þá þykir
oss það að «Víkingahvötinni» (24), hvað
sem hugsuninni líður, að vjer erunr alveg í
vandræðum með að le»a hana: hún er hryll-
ing allrar bragfræði. «Jeg átti fagurt fóstur-
land» (á sömu bls.) er snoturt lítilræði. «Draum-
ur og vaka» (á 25. bls.) allheppið og smáskrít-
ið. «Nunna» stælt kvæði (á 25. bls.). Vjer
þykjumst þekkja, hver stældur er, en eigi minn-
umst vjer þess, að hafa sjeð þann inn sama
ríma saman annað eins og «haugum« og «aug-
un». «Staka» (á 26. bls.) Vjer efumst um,
að margir skilji meininguna. Hún á að vera
sú, að það sje lítilsvert, sem skrifað er og orkt,
ef það er ekki grundvallað á því, sem maður
hefir sjeð og lifað. Eins og erindið nú er,
mun samt varla hægt að fá þessa (og þá held-
ur enga viðunanlega) meiningu úr orðunum;
því að þau láta ekki pað í ljósi, sem höfundur-
inn hefir hugsað sjer. «Við lendingu* er lýsing
ekki alskostar orðheppinn sumstaðar, («skellur
um hríðin í landi•>,) en þó yfir höfuð vel orkt
kvæði. í erindinu steudur: «niðandi grœngolug
nábylgjan hörð | nístir upp steina úr sandi».
«Grængolug» (sem mun vera nýgjörvingur höf.s
í staðinn fyrir «grængolandi») er ekki sönn
lýsing' á þessum stað. Sú bylgja, sem niðandi
«nístir upp steina úr sandi» þ. e. brim-bylgjan
(við land) er aldrei grængolandi, heldur hvít;
græna litnum slær að eins í sjóinn á talsvorðu
djúpi. — «Hún Góða» (á 124. bls.) er engin
«ljóðsaga», heldur 3 lýrisk ástarkvæði; það
fyrsta er vel orkt kvæði, sljettort, orðfagurt
og liðugt. «J>ú», í síðasta erindi, er óljósthver
er. Var það mærin, sem var «svört» og «brún-
in», sem var «björt?» eða var mærin björt og
brúnin svört? Orðin benda til fyrra skilnings-
ins; síðari skilningurinn væri viðkunnan-
legri lýsing. Á þennan síðari skilning bendir
og (á 125. bls.) «undir dökkribrún». «í keskni»
er í 3. kvæðinu haft í undarlegu sambandi, í
líkri merkingu sem «í glensi»; en «glensið» á
hjer auðsjáanlega að vera græskulaust; það et
«keskni» aldrei; «keskni» er, að því er vjer vit-
um, að eins haft í illri merkingu. — «Við Ham-
ingjuna» (126. hls.) er kvæði um það, hvernig
höf. fari að nauðga hamingjunni; til þess að
geta lýst þessari nauðgun, hefir hann framið aðra
nauðgunina á Ijóðadísinni, — Ura «Einíeinu»
skulum vjer að eins minnast ál. vísuorð 4.erindis:
«Jú, hjarta á jeg enn; í því sem «glerinu góðai..
Hjer hefir höf. alveg gleyint því, að til er nokk-
uð, sem heitir stuðlar og höfuðstafir; en það er
þó það allra-fyrsta, sem sá verður ávallt að
minnast, sem yrkja vill á íslenzku. «Barnafoss»
hefir laglegar lýsingar inni að halda; en sem
heild er kvæðið heldur langt, Eiginlega er
kvæðið ekki annað en þjóðsagan rímuð og fylt
út með lýsing á heimanbúnaði kyrkjufólksins
(sem í sjálfu sjer er góð út af fyrir sig, en í
tón, sem ekki á við á blæ þann, sem annars
1) Náttúrlegra hefði samtverið að tala um „reku1,
eða „spaða ‘, helilur en „fork“ í því sambandi, sem
þar er.
er yfir efninu í heild sinni). Skáldlegri þykit
oss óneitanlega meðferð óvinar vors Bessastaða-
Gríms á þessu sama eftii (Ljóðm. 45 bls.), held-
ur en vinar vors Ilertels, og það þótt Gríms
kvæði sje rómantiskt,* en Bertel realistiskt, og
þó vjer annars höklum nieirá upp á realistisku
stefnuna en rómantisku.
Einar Hjörleifssnn hefir ritað Sögu í «Verð-
andi», sem hann kaílar «Upp og niður». |>að
er mefkHeg^ saga. J>að er saga, sem hefir
hneysklað ílesta landa vora, sem hafa lesið
hana. Og þetta teljum vjer henni að miklu
leyti til gildis, og höfundinum teljum vjer það
hiklaust til gildis í alla staði, að hann hefir
haft áræði til, að vekja allan þann ógurlega
fordómsflaum á móti sjer, sem hann má vísa
von á eiga fyrir sögu sína. Sagan er að mörgu
mætavel rituð, hefir og ekki óverulega galla;
en er yfir höfuð merkilegt tímanna teikn að
skáldlegri stefnu til. En hvað sem því líður:
það er siðferðislegt prekvirki af skáldinu, aö hann
hefir gefið hana út.
Gamla receptið fyrir að semja skáldlega
frásögu var hjá oss eitthvað á þessa leið: «Tak
ungan bóndason upp í sveit og unga bóuda-
dóttur sömuleiðis; byrja bókina á að lýsa fögr-
um dal, stæl lýsinguna í «Pilti og stúlku».
Les vandlega sjötta kapítulann í Balli gamla
um skildurnar, og sjóð saman lýsing höfuð-
persónanna eftir þeirri «kokkabók»; lát höfuð-
persónurnar, sveininn og mærina, vera gæddar
öllum almennum rjett-trúaðra manna mann-
kostum; tak dálitla ögn af breyzkleika og
blanda því við. Tak síðan einn eða tvö «vonda
menn», sem geti komið því illa til leiðar, sem
nauðsynlegt er í sögunni til að vekja meiri
meðhug með höfuðpersónunum, til að afsaka
breyzkleik þeirra og láta mannkostina ljóma
enn skærara við þessa mótsetning; lát þessar
«vondu» persónur baka höfuðpersónunum mátu-
lega mikið böl til þess, að lesandinn verði
spentur og fái dálítinn hjartslátt og að honum
finnist eins og stórum steini ljetti af hjartanu
á sjer, þegar einhver góður «skolli» kemur úr
einhverjum blessuðum «sauðarleggnum» og leiðir
höfuðpersónurnar farsællega í hjónarúmið. —
Hver kannast ekki við þessa forskrift? Og hver
hrósar ekki súpunni, sje hún soðin eftir henni?
pað, sem einkanlega einkennir þessa sögu
andspænis eldri skáldsögum vorum, er það, að
höf: heyrir auðsjáanlega til inni nýju andastefnu,
er nú hefir loks rutt sjer til rúms á norðrlönd-
um og sem einnig ríkir nú í Frakklandi, og er
Emile Zola þar talinn hennar postuli, en hann
hefir meir stýrt stefnunni með dæmi sínu sem
skáld, en með kenning sinni sem listfræðingur.
Fer hann og víða eigi alllítið afvega. Á Norð-
urlöndum hefir doktor Georg Brandes, merkasti
bókmenntasagnfræðingur og listfræðingur Norð-
urlanda, vakið þessa stefnu, og mun hann eigi
ókunuur lesendum «Skuldur», semerið eina ísl.
blað, sem nefnt hefir nafn Brandesar, að heita
megi, alt til þessa tíma. Höfum vjer áður í
bókmentagreinum vorum og víðar skýrt frá stefnu
þeirri, sem þeir menn fylgja, er hans lærisveinar
mega heita og kallaðir eru realistar. Að formi
til eru þeir ólíkir mönnum innar eldri stefnu
(rómantíkurum) að því, að þeir gæta þess betur
að allar lýsingar sínar sjeu trúar, sjeu lýsingar
þess, sem í raun og veru á sjer stað í náttúr-
unni og lífinu. ]peir beztu þeirra eru oft, ef
svo mætti segja, málarar í orðum. Að efni
til mismunar þeim frá inni eldri stefnu í því,
að þeir lýsa mannfólki á jörðunni eins og það
er, en búa ekki til fyrirmyndir, sem engan
stað eiga sjer í lífinu. J>ar eru «realistarnir»
mótsettir «ídealistunum». In nýju nútíðar-
skáld eru sálarfræðingar; þeir eru sálarfræðing-
ar úr inum nýja skóla, nema meira af mönn-
um en af bókum. En þeir eru líka líflæknar
mannlegs fjelags; «rómantíkararnir» tóku sjer
einatt yrkisefni framan úr miðöldum; og þá er
þeir tóku yrkisefni frá samtíð sinni, þá gjörðu
þeir þær hliðar lífsins helzt að umtalsefni, sem
samoiginlegar eru mannlegri náttúru á öllum
tímura og í öllum löndum; þeir hjeldu sjer við
ið alinenna; það þótti enda vera að niðurlægja
skáldskapinn, að taka hann í þjónustu stundar-
baráttu aldarinnar og aldarhátt.arins. Doktor
Brandes vakti aftur þá kenningu, að þá fyrst
væri skáldskapurinn sönnu lífi gæddur, er hann
hefði rætur í samtíð sinni, tæki til meðferðar
þau mál, er væru áhugamál samtíðarinnar
(«sætle problemer under debat»). — "Realist-
inn» tekur fólkið í sögum sínum úr baðstofunni,
at hlaðinu, af strætiuu, úr þingsalnum, úr
kyrkjunni, úr daglega lífinu fyrir augunum á
oss, og leiðir það fram fyrir oss eins og vjer
sæjum það og heyrðum lifandi. Ýmist sýna
þeir frarn á ið sanna og göfuga í ýmsum sam-
tíða-stefnum, sem mæta misskilningi og ómak-
legri mótspyrnu af aldarhættinum; eða þeir
húðfletta og setja í gapastokkinn spilling aldar-
innar og ýmsar þær ósannar og skaðvænar
stefnur, er ómaklega og oft hálf-óvitandi hafa
geugi hjá samtíðinni. En fyrst og fremst af
öllu gæta þeir þess, að lýsa mönnunum hvorki
verri nje betri, en þeir eru. pað er þeirra
fyrsta afriði, að lýsingin sje sönn. |>eir vilja
halda spegli uppi fyrir samtíð sinni og sýna
henni : svona ert þú! — þ>að var alvandi í
gamla daga, að eigna höfundum sagna, að þeir
vildu láta liöfuðpersónu sögunnar sýna eitthvað
það, er þeir sjálfir mátu satt og rjett. petta
er ávalt órjettlátt, ef sagan er hlutlauslega
(obiektívt) rituð; og það yrði tífalt órjettlæti að
eigna realistunum að þeir vilji predika skoðanir
þeirra persóna, er þeir lýsa; það leiðir skiljan-
lega af allri aðferð þeirra.
Einar kemur í sögu þessari fram u'ndir ó-
tvíræðum merkjum ins nýja Uma. Hann lýsir
ýmsum ósiðum og ýmsu rotnu aldarfari hjá oss
og gjörir það vel. Hann lýsir og því, hversu
«góð meining enga gjörir stoð» í uppeldinu;
hversu uppeldisaðferð, sem heimskir, hlepidóms-
fullir eða hugsunarlausir raenn í góðum til-
gangi hafa við börn, án þess að veita lundlagi
barnanna eftirtekt, og hugleiða liver aðferð
bezt eigi við þau, geti orðið að skaðvænni
spilling á öllu upplagi ungmennisins. Hann
sýnir, hversu beztu hæfileikar fara að for-
görðum, þegar adlega menningu og siðferðis-
legt þrek skortir til að stýra þeim, og þegar
hálfmenntun og aldarháttur drepa þá neista af
trú á allt göfugt, satt og gott, sam afleitt upp-
eldi hefir vanrækt að glæða.
Prýðisvel er lýst þeim ósið, sem eigi er
enn nærri fátíður hjer á landi — inum svo
kölluðu erfisdrykkjum. Lýsingin á háttalagi
fólksins í dómkyrkjunni er og góð. Að eins
er ein samlíking þar höfð, sem komur eins og
skrattinn úr sauðarleggnum og á hvergi við.
]>að er samlíkingin um söngrödd sumra kvenna
í kyrkjunni, sem sagt er hafi «minnt á hljóðin