Fróði - 19.10.1883, Blaðsíða 2

117. bl.
F B Ó Ð 2,
1883
316
minna enn að útlista frá rótum allt
eðli ríkis og kirkju, eins og höf. virðist
vilja gera. Blædel prestur segir: „pað
eru tvö ríki, sem vjer allir eigum að
lifa í meðan vjer erum á jörðunni, verald-
legt og himneskt ríki. J>au grípa hvort
inn í annað á pann undarlegasta hátt,
og geta, eins og nú er statt, ekki verið
hvort án annars. J>að sem andinn er
fyrir líkamann er guðsríki fyrir heims-
ríkið. Guðsríkið er súrdegið í mjölinu,
pað sýrandi og lífgandi vald. Að vilja
aðskilja pessi ríki með öllu lýsir annað-
hvort veraldlegu hugarfari eða
trúarvingl i“* **). Ekki virðist nú petta
mæla fram með aðskilnaðinum. Biskup
H. Martensen segir um petta efni*:
„Gagnstæð peim tilraunum, sem miða
til að vernda pjóðkirkjurnar og láta pær
próast meira, er sú hreifing tímans, sem
heimtar fullan aðskilnað á ríki og
kirkju, og sem vill gera pjóðkirkjuna að
frjálsum söfnuðum; frumregla hreifingar
pessarar er óbundið frelsi einstakling-
anna. Kröfu pessa gera ekki einungis
vantrúaðir, heldur og trúaðir. |>eir, sem
til að efla trúna, eíla •fagnaðar erindið,
heimta aðskilnað á kirkju og ríki, hafa
hina postullegu kirkju og ástand kirkj-
unnar á hinum premur fyrstu öldum
fyrir augum, pegar trúin sýndi svo mik-
inn krapt, jafnvel í ofsóknum frá hálfu
ríkisins, jafnframt og peir taka fram
alla pá galla, allan pann veraldleik,
sem er í ríkiskirkjunni. J>eir álíta, að
pegar Konstantiu gerði kirkjuna að rik-
iskirkju, pá hafi hún horfið frá hugsjón
sinni og komizt í spillingar ástand. Með
miklum krapti og málsnilld er petta
tekið fram af A. Vinet, er einnig af
gerræði veraldlegra drottna, sem vildu
undiroka kirkjuna, leiddist til að verða
talsmaður fríkirkjunnar; lifði hann og
andaði til að koma henni á og vonaði
eptir nýrri siðbót og endurfæðing kirkj-
unnar, er hún breiddist út. Við pessa
liugmynd um fríkirkju, sem á að vera
af sannfæringu hvers eins, tengir hann
mjög takmarkaðar hugmyndir um ríkið;
heimtar hann ekki annað af ríkinu, enn
að pað verndi eignir manna, og að peir
geti verið óhultir um líf og limu, og að pað
ekki efli önnur siðgæði enn ytri siðsemi
og velsæmi. Vjer, sem álítum að ríkið
hafi æðri siðgæðislega pvðingu og krefj-
umst pess, að ríkið, til pess að ná á-
kvörðun sinni, sje kristið, getum ekki
viðurkennt, að ríkiskirkjan sje eptir hug-
sjón sinni og eðli af hinu illa. Hve
mörg glappaskot sem menn leggja
Konstantín til lýta, getum vjer pó eigi
sjeð betur, enn að hann hafi kemið kirkj-
unni í pað ástand, að hún f y 11 i 1 e g a
getur rekið erindi sitt. Itíkiskirkj-
an eða pjóðkirkjan er paðsem
skalogáaðvera; hanaá að
*) Blæd. Præd. 1864 bls. 645.
**) JDen christelige Ethik af H. Mart.
Den specielle Deel.
317
varðveita og vernda gegn
öllum röngum einstaklings -
hugmyndu m“.
Vatnið.
(Framh ) Vjer skulum sjá hver af-
leiðingin yrði af hörðu frosti hjer á
landi, ef svo hefði hagað til. Vjer
skulum sitja við sæinn og sjá hvernig
fer. Sólin hnígur til viðar, loptið
kólnar eg vatnið fer strax að kólna á
yfirborði sævarins. Vatnið sem kólnar.
verður þyngra og sökkur til botns, en
heitara og Ijettara vatnið berst npp á
yfirborðið jafnótt. Bessi hringrás helzt
sífellt, þangað til vatnið er orðið svo
kalt, að yfirborð þess er kaldara enn
0° og myndast ís er sökkur til botns.
Nýtt vatn ketnur svo í stað þess er
varð að ís og fer á sömu leið. Bannig
heldur ísmyndunin áfram, þar til allt
vatnið í sjónuin eða vatninu, án tillits
til hvað er djúpt, er orðið ein fshella
sem er svo þykk, að sólargeislarnir
geta lítil áhrif haft á hana. Ef þessu
væri þannig varið mundi líf vort ekki
vera æskilegt og því síður þægilegt.
Nú skulum vjer nákvæmlega rann-
saka hvernig það gengur til f raun og
veru, þegar vatnið frýs. I þeim til-
gangi skulum vjer cnn taka oss ból-
festu við sjóinn, á ströndinni, helzt
á köldutn vetraraftni. Vjer skolum
hafa ineð oss tvo hitamæla og setja
þá í sjóinn, annan viö yfirborðið, en
hinn við botninn. Setjum nú svo, aö
hitinn sje 8° við yfirboröið og 7° við
botninn. Nú leikur kaldur vindur um
sævarflötinn, svo hiti vatnsins verður
að eins 6°. Við þetta þjettist það
og verður þyngra, sökkur niður og
ryður frá sjer ljettara og heitara vatni er
undir liggur, en það streymir upp á
yfirborði og kólnar, þjettist og þyngist
sem hitt. í’annig gengur kólnun fyrir
sjer, og í vatninu er sífeldur straumur
upp og niður, þangað til efri hitamæl-
irinn sýnir, að hitinn er orðinn -j- 4°
C. þá hættir allur straumur og hreyf-
ing allt í einu. Ilinn kaldi ísblær lcik-
ur án af láts um yfirborð sævarins, en
þar er enginn straumur leugur, þótt hita-
stígið lækki meira og meira. Þótt á-
vallt lækki hitastig mælisins, sein er í
yfirborðinu, er þó hitastig þess, er settur
var við botninn allt af 4°. Nú vitum
vjer að við 4° hita er vatnið þyngra
en við nokkurt annað hitastig. Bað
liggur því steinkyrt á botninum, og
hitastig þess getur verið lengi hið sama,
því vatnið sem ofan á liggur hlífir því
við ytri áhrifum, áhrifum loptsins, en
aptur á móti veröur vatnið á yfirborð-
inu allt af kaldara og Ijettara, þvf
áhrif laptsins næða á þvf. — Hita-
mælirinn efri fellur ofan í 2° 1° 0°
og þegar nýr hægur svali leikur um
yfirborð vatsins, liggur samstundis
þunnt íslag yfir öllu. Sarot er ísinn
kaldari og ljettari enn vatnið, og ligg-
ur yfir því eins og þak, svo vatnið
318
sem Iiggur undir honum, sem er til—
tölulega heitt og þungt, kólnar eigi að
mnn. Á vatninu eða sjórium liggur
jafnvel á hörðustu vetrum, að eins
þunn ísábreiða, sein bæði er til nota
og til prýði. Þegar veturinn er lið-
inn, bráðnar ísinn skjótt og hverfur
fyrir lífgandi og vermandi áhrifum sól-
blíðra vordaga.
Enn er eptir að minnast á það
er kallað er f a 1 i n n h i t i vatnsins.
Vatnið felur í sjer mjög mikinn hita.
Vatnið hefir meiri hita í sjer enn
nokkurt annað óblandað efni. Nú
skulum vjer sjá að hverju leyti þessi
ciginlegleiki vatnsins getur verið os9
svo gagnlegur. Það sem meint er
með því að vatnið feli í sjer hita,
er það, að tneiri hita þarf til að hiía
það um eitt stig enn eitthvert annað
efni, til dæmis kvikasilfur. Ef vjer
t. d. tökum jafn mikið af hvoru kvika-
silfri og vatni og hitum það hvort um
sig nákvæmlega jafnt, þá sjáum vjer að
kvikasilfrið hefir hitnað um miklu fleiri
stig enn vatnið. Ef vjer hitum vatnið
uin 1 stig, þá getum vjer með sama
hita, hitað kvikasilfur um rúm 30° stig.
Þar af sjest, að miklu hægra er að
hita kvikasilfur en vatn, og þvf cr
sagt að kvikasilírið feli f sjer minni
hita en vatn.
Að vatnið felur svo mikinn hita
í sjer, er oss til mikilla nota í ymsu
tilliti. Ef f kringum Island væri kvika-
sillurs haf, þá myndi vera öðruvísi
loptslag hjer, enn er. Vökvi, er hefir
lítinn falinn hita er fljótur að hitna
og fljótur að kólna. Kvikasilfurshafið
myndi hitna skjótt af sumarsólinni, en
þó eigi geyma í sjer mikinn hita. Af-
leiðingin af þessu yrði sú, að hiti loptsins
myndi verða skannnvinnur, þvf hann
stendur f nánu sainbandi við hita hafsins,
sem umgirðir landið. A veturna myndi
kvikasilfurshafið skjótt kólna og sömu-
Ieiðis loptstrauroarnir. Þá myndu verða
snögg og sfórkostleg umskipti hita og
kulda; fjarskaheitt á sumrum og ógur-
lega kalt á vetrum. En hafið og vatnið
koma í veg fyrir þessar stórkostlegu
breytingar. Þegar geislandi somarsól
skín á strendurnar, dregur hafið sein
að þeim liggur mikinn hita tll sín, án
þess að verða að muu heitara, og lopt-
ið er því allt af tiltölulega kalt.
Aptnr á móti þegar kaldur vetrar
vindur, leikur um þaö, felur það lengi
í sjer hitann og liitar jafnframt loptið
að mun.
Að vatnið er kælandi og sval-
andi keinur al sömu orsökum.
Þegar vatnið er orðið aö ís þenst
það enn meira út, svo 11 rúmtök
vatns verða 12 rúmtök af ís. Þessi
þensla, er kemur af því að það breyt-
ist úr fljótandi í fasta mynd, verður
nærri með ómótstæðileguin krapti. Það
sprengir sterkar járnflöskur. Það spreng-
ir sundur kletta og leysir sundur efstu
jarðlögin. A suinrin fellur vatn inn í
sprungur og holur steina og kletta; á
veturna frýs það, og verður að ís, sem