Fjallkonan - 30.07.1895, Blaðsíða 2

126
FJALLKONAN.
xn 3i
Ég skal taka dœmi af því, sem oss liggr næst
af öllu: Engrar þjóðar menn geta af náttúrunnar
hendi átt sliku náttúru-skilyrði að fagna, sem íslend-
ingar, tii að stunda norrœna málfrœði (jafnvel í víð-
asta skilningi). Engin þjóð hefir betri skilyrði fyrir
hendi en ísland, að geta haldið uppi þeirri kenslu í
þessum vísindum, er gæti verið in bezta í heimi og
orðið svo nafukunn, að menn víðsvegar úr heimi
mundu þangað leita.
En ég skal ekki fjölyrða um þetta. Það færist
eitthvað í þessa átt áðr mjög langt líðr á íslandi,
það þarf ekki að efa, og það áðr en langt líðr fram
á 20. öldina. Það er tíma spurning ein.
Þetta vakti fyrir mér frá fyrstu, og hefir orðið
æ ríkara i hug míuum síðan. Alt um það hefir mig
óað við háskólanafninu. Ekki fyrir það, eins og hefi
sýnt fram á hér að framan, þá eru og hafa verið til
skólar, er háskólanafn hafa borið, án þess að hafa
til þess meiri verðleika, en stofnun sú mundi í Reyk-
javík, þar sem eigi væri kent annað en lögfrœði, lækn-
isfrœði og guðfrœði, ásamt lítilsháttar í forspjalls-
vísindum. En ekki eru þær taldar bera nafnið með
miklum heiðri. Því var mér mjög ljúft, að breyta
nafninu í landsskóia, svo sem gert var um tíma.
Betr kynni ég nú við, að nefna þjóðskóla (national-
institute) eða ef til vill helzt akademí. Það eryfir-
lætislaust nafn, og yfirlætisleysi fer jafnan smælingj-
um vel. Enda yrði það undir orðstír skólans og gagni
komið, en ekki nafni, hvort hann yrði oss til sóma
eða minkunar.
Nú er það staðreynt, að örðugra er að fá stofn-
un slíka lögleidda, en að fá framgengt lögum um
stofnnn lagaskóla. Það hefir sífelt reynst óvinnandi
að koma henni gegn um alþingi, og óefað yrði eigi
talsmál um að fá staðfesting konungs á lögum um
stofnun þessa allsherjarskóla um langt árabil enn.
Hins vegar var stofnan lagaskóla farin að ganga
auðveldlega gegnum báðar þingdeildir, en engi af
lagamönnum efrideildar, hvorki þjóðkjörnir né kon-
ungkjörnir, munu vera henni mótfallnir, heldr allir
fylgjandi. Aðalmótbára stjórnarinnar gegn því máli
var síðast eigi orðin önnur en kostnaðrinn í inu bága
árferði. Landssjóðr gekk' um það bil heldr til þurð-
ar fyrir sakir tekjuhalla. Nú lætr betr í ári. Lands-
sjóðr stendr sig betr.
Því virðist mér sem sérhver sannr vinr málsins
ætti nú að sæta færi, að koma lagaskólamálinu fram.
En það verðr eigi, nema menn sleppi háskólastofnun-
inni að sinni.
Það er svo fjarri, að nokkurs sé í mist við það,
að það er eini vegurinn til að flýta fyrir stofnun
hins — þjóðskólans, eða hvað menn vilja nefna það.
Komist lagaskólinn á, þá er auðgert að bœta við,
ef þurfa þykir, kenslu í einni eða fleiri greinum. Það
má byrja það með eiufaldri veiting á fjárlögunum.
Og óhugsandi er, að það yrði nokkurt efni í þrjátíu-
ára-stríð milli þings og stjórnar, að fá staðfesting á
lögum, er hljóðuðu eitthvað á þessa leið: (Lagaskól-
inn, læknaskólinn og prestaskólinn skulu eftirleiðis
vera ein mentastofnun og nefnast Þjóðskóli íslands
[eða ið íslenzka akademí]. Landshöfðinginn semr
reglugerð fyrir skólann. — Við stofnun þessa skal
og kenslu veita í þeim öðrum vísindagreinum, er lög-
gjafarvaldið síðar kann að ákveða’.
Satt að segja álít ég, að ekki bráðlægi á. þess-
um ákvæðum fyrst um sinn. Ég kynni jafnvel betr
við, að fyrst væri komið á kenslu í fleirum greinum,
og mætti gera það á fjárlögunum. Þannig hafa Dan-
ir sett á fót kenslu stundum við háskólann. Það er
sá kostr við það, að það bindr landssjóði engan eftir-
launabagga, gerir enda auðið að fella niðr slíka kenslu
í einhverri grein, ef tilefni kynni til að þykja, gefr
yfir höfuð betra reynslu-rúm í fyrstu. Ekki er það
heldr neitt óheyrt hjá oss, að koma á kenslu á þenn-
an hátt. Fram á það fór á sinni tíð tillaga Jóns
Péturssonar (á ráðgjatarþinginu), um að veita á fjár-
lögum laun kennara í íslands-sögu (Jón Sigurðsson
var til þess ætlaðr). Þannig byrjaði læknakenslan í
Reykjavík og búnaðarkenslan í Ólafsdal.
4. Háskólasjóðrinn.
Það er engum efa bundið, að aldrei safnast það
fé með samskotum, er nœgi til að stofna háskóla á
íslandi. Til þess þyrfti að minsta kosti 2,000,000
króna, ef vextirnir ættu að duga til að halda uppi
ofrlítilli háskóla-mynd.
Það mun heldr ekki tilgangr safnenda né gef-
enda, heldr að styðja háskóla með fénu, þegar hann
verðr stofnaðr, og flýta fyrir stofnun hans með því.
Það er ekkert óhugsanlegt, að svo mikið geti
safnazt með tíð og tíma, að vextir af þeim sjóði geti
orðið til þess, annaðhvort að greiða litla þóknun ein-
um prívat-dócent, eða þá að minnsta kosti að styrkja
til vísinda-iðkunar einn eða svo efnilegan kandídat
á ári.
Ég sé því ekki annað, en að það sé alls heiðrs
vert að efia sjóðinn. Ég tel nefnilega sjálfsagt, að
ákvarðanir um not hans verði eigi svo rígbundnar,
að eigi mætti nota hann, þegar einhverskonar þvílík
œðri mentastofnun, sem ég hefi vikið á hér að fram-
an, kemst á fót í Reykjavík, þótt ekki yrði henni
endilega gefið nafnið (háskóli’.
Gufuskipsmáliö.
Þetta þarfa mál virðist hafa komizt fremr á
ringulreið á þinginu, og mun það helzt vera af ókunn-
ugleik sumra og hugleysi annara þingmanna.
Flutningsm. (Valt. Guðm.) hefir þó haldið málinu
allvel fram, enn því miðr er svo að sjá, að hann hafi
ekki nægileg gögn í höndum til þess að hnekkja ó-
kunnugleikanum og hugieysinu.
Auk hans hafa þeir prestarnir Jens Pálss. og Sig.
Gunnarss. stutt málið; séra Jens sérstaklega, og er
auðséð, að hann hefir, sem fyr, mikinn áhuga á mál-
inu og Bkilr aðalhagsmunina við endrbætur á sam-
göngum á sjó við útlönd og umhverfis landið.
Hér skal eigi farið ítarlega út í þetta mál, enn
að eins athugað fátt eitt því viðvíkjandi.
1. Skip af þeirri stærð, sem til er tekið (600 smál.),
er vonandi að fá mætti fyrir töluvert minna fé
enn 350,000 kr., nema hraði þess væri rétt góðr,
t. d. alt að 15 mílum á 4 tímum (vöku), enn
nauðsynlegt er að landsstjórnin hafi nægilegt fé
til umráða ef kaupa skal skipið.
2. Skipið ætti að láta spiíða, eða þá kaupa