Fjallkonan - 29.09.1900, Qupperneq 1
Kemur út einu sinni
í viku. Yerð árg. 4 kr.
(erlendis 5 kr. eða ll/2
doll.) borgist fyrir 1.
júlí (erlendis fyrir-
fram).
UppBögn (Bkrifleg)bund-
in við áramót, ógild
nema komin sé til út-
gefanda fyrir 1. októ-
ber, enda bafi hann þá
borgað blaðið.
Afgreiðala: Þing-
holtsstrœti 18.
XYII. árg.
Reykjavík, 29.
september 1900.
Xr. 38.
Landsbankinn er opinn hvernvirkandagkl.il—2.Banka-
stjórnin við kl. 12—1.
Landsbókasafnið er opið hvern virkan dag kl. 12—2 og
einni stundu lengur til kl. 3 md., mvd. og Id. til útlána.
Forngripasafnið er í Landsbankahúsnu, opið á mánud.,
miðvikudögum og laugardögum kl. 11—12 f. m.
Náttúrugripasafnið er í Doktorshúsinu, opið á sunnn-
dögum kl. 2—3 e. m.
Ókeypis lœkning á spítalanum á þriðjudögum og föstu
dögum kl. 11—1.
Ókeypis tannlœkning í Hafnarstræti 16, 1. og 3. mánu-
dag hvers mán., kl. 11—1.
*'!''* *v4'" i *>s^* . *st/* *sL/* ’sl-'*
m'7r,7r’zr,z-'sr'£mzmN 'A 2t' FmNmr'Fm sm z*
Dr. Þorv. Thoroddsen og „nýjungar í jarð-
fræði íslands".
í „Einir.“ í vor sagði ég stuttlega frá nýrri
uppgötvun í jarðfræði íslands, og var hún þess
efnis, að móbergið á íslandi væri „að nokkru
leyti, eða ef til vill að miklu leyti, fornar jök-
ulurðir“ (Eimr. VI. s. 52.). Kom þessi „Eim-
reiðar“-grein á prent um sama leyti og lengri
og greinilegri ritgerð, er ég hafði samið á ensku
um þetta efni1.
í næsta hefti „Eimr.“ hefir svo dr. Thor-
oddsen ritað grein „til skýringar“ við nýjung-
ar mínar, en hefir þá auðsjáaalega ekki verið
búinn að fá ensku ritgerðiua, þar sem skýrt er
frá athugununum miklu nákvæmar en orðið gat
í „Eimr.“
„Skýringargrein“ Dr. Thoroddsens er þess
eðlis, að væri hún rétt, þá gæti varla verið að
ræða um neina nýja uppgötvuní jarðfræði lands-
ins; minn háttvirti andmælandi heldur því nefni-
lega fram, að ég hafi að eins bætt nokkrum
athugunum á hnullungabergi við þær sem áður
voru til, og bregður mér svo í sambaudi við
það um „skáldskap“ „hugmyndaflug, handa-
hlaup“, og að ég gleymi „að geta um, hvað
gert hefir verið í þessu efni“ áður en ég „kom
til sögunnar“ (s. 163). Sannleikurinn er sá,
að jökulurðir þær hinar fornu, sem ég hefi fund-
ið, hefir alþýða manna — og eins Dr. Thor-
oddsen - nefnt móberg og þussaberg, ekkert
síður en eldfjallamóberg það, sem dr. Th. lýsir
svo vel í „Eimr.“-grein sinni.
Þrátt fyrir sinn mikla lærdóm, sem ég ber
hina mestu virðingu fyrir, er Dr. Thoroddsen
ekki sem bezt falliun til að vera dómari í þessu
máli, og er það vegna þess, að hann hefir ekki
tekið eftir móbergsjökulurðunum; hann hefir að
vísu oftlega horft á þær, en hann hefir ekki
séð þær, og skal eg nú færa sönnur á mitt mál.
í yfirliti yfir rannsóknir sínar á íslandi 1881
—98 kemst Dr. Th. svo að orði: „í suðvestur-
hluta landsins hefi ég fundið, að dóleríthraun,
sem eru ísnúin, hafa runnið niður í dalina; hljóta
dalirnir því að vera eldri en hraunin“. En ég
hefi hvergi fundið jöklagrjbt (moraine débris) eða
ísrákir undir hinum ísnúnu hraunum1 2; af öllu
þessu neyddist ég til að álykta, að hraunin
hefðu að öllum líkindum ruunið fyrir ísöld“
(The geogr. Journal f. March & May, 1899, p.
23).
Orðin „undir hinum ísnúnu hraunum“ þýða
1) The glacialpalagonite-formation of Ieeland. The scott-
ish geogr. Magazine,May 1900, p.265—93. í þessari ritg. hef
ég tilfært orðrétt (í þýð.) „konglomerat“-lýsingu Keilhacks,
þá er Dr. Th. kemur með í grein sinni; en þýðing hans
erekkialveg nákvæm; vantar í hana orðin „im miocæn“.
2) Leturbreyt. eru eftir mig þegar ekki er annars getið.
H. P.
ekki einungis, að Dr. Th. hafi ekki fundið jökla-
grjót eða ísrákir þar sem ísnúið hraun beinlín-
is lá ofaná, heldur líka, að hann hafi ekki fund-
ið slíkt, þar sem líkindi eða vissa væri fyrir
að það væri eldra en doleríthraunin; hefði
hanu, t. a. m., fundið jöklagrjötslng í fjallisem
var eldra en hin ísnúnu dóleríthraun, þá var
fótunum kipt undan þeirri ályktun, sem að of-
an er nefnd. Nú mættiraunar af sumu i „Eimr.“-
grein Dr. Th. ætla, að hann hefði gert athug-
anir sem koma mjög í bága við þessa ályktun,
en ég sleppi því fyrst um sinn, og held mér
við hin önnur rit doktorsins, en þar finn ég
ekki getið um slíkar athuganir.
En eins og ég hefi bent á í áðurnefndum rit-
gerðum, þá er til ákaflega mikið af jöklagrjóti
sem er eldra en hin ísnúnu dóleríthraun, og
má finna það bæði á Suður- og Norðurlandi og
það á ýmsum stöðum, þar sem Dr. Th. hefir
ekki getað komist hjá að horfa á það, þó að
ekki hafi liatfu þekt það, af ritum hans að
dæma. Vér skulum t. a. m. sjá hvað Dr. Th.
segir um Strútinn hjá Kalmanstungu: „Ofan á
basaltinu er móberg (grá breccia), og er það
aðalefni fjallsins“ (Andv. XVII, s. 40) og s. st.
s.42: „þá fann eg glöggar ísrákir...........á
móbergsklöppum“ (í Strútnum). í dönsku rit-
gerðinni um Snæfellsnes stendur líkt um Strút-
inn; þar er að eins nefnd „breccia11, ekki jökla-
grjót, ekki einu sinni hnullungaberg. En svo
er þessu varið, að efsta strýtan á Strútnum er
úr brúnu þussabergi, með hornóttum steinmol-
um, og leyfi ég mér ekki að kalla það jökulurð,
en undir þessu brúna bergi eru þykk Iög af
gráleitri jökulurð (það sem ég nefni jöklamó-
berg), og það er á þessu bergi, sem Dr. Th.
fann ísrákirnar. í þessu gráa móbergi, — sem
Dr. Th. hefir auðsjáanlega ekki dottið í hug að
væri myndað í rennandi vatni — er hægt að
finna vel ísrákaða steina, og á ég auðvitað ekki
við þá steina, sem eru við yfirborðið á ísnúnu
svæðunum og hafa rákast þegar jökull gekk
siðast yfir fjallið; úin ísnúna jökulurð er eins
og gefur að skilja eldri en Strúturinn í sinni
núverandi mynd. Á einum stað íStrútnum má
sjá, að grátt móberg með ísnúnum steinum hvíl-
ir á ísrákuðum grundvelli, en sá grundvöllur
er líka grátt móberg með rákuðum steinum.
Af athugunnum hér er ekki hægt að álykta
annað, en að þetta gráa móberg, sem um er að
ræða sé, jökulurð, en það er í augum uppi, að
af þeim athugunum, sem menn elcki gera, verð-
ur varla mikið ályktað — nema kannske eitt-
hvað um mennina1.
Þá sný eg mér aðHreppunum; „jöklamóberg-
ið“ er þar mjög algengt, og á veginum frá
Stóranúpi og að Hruna t. a. m. er það víða á
leið manns. Ásinn hjá Hrunalaug er úr því, og
eins Högnastaðaás (rétt hjá G-rafarbakka-hver-
um); þykk lög af jöklamóbergi með greinilega
rákuðum steinum eru t. a. m. í Miðfellsfjalli og
Berghylsfjalli, og í því fjalli má á einum stað
sjá, að móbergið liggur á ísnúnum grundvelli."
Móbergið er eldra en þær jökulurðir, sem menn
höfðu vitneskjn af þegar Dr. Thoroddsen lauk
ranusóknum sínum 1898, og eldra heldur enhin
ísnúnu dóleríthraun á suðurlandsnndirlendinu;
auk þess má sjá jökulurð með rákuðum stein-
3) Sb. Thoroddsen: „Hér er aðeins að ræða um athug-
anirnar sjálfar, hvaða „theoríur“ hver hefir spunnið út
úr athugnnum síuum er annað mál“, Eimr. s. 168.
um beinlínis undir ísnúnu dóleríti, bæði austan
Hvítár, skamt frá Gullfossi, í Stangarfjalli og
víðar.
Ég þykist vita, að það séu einhverjar þessar
jökulurðir, sem Dr. Th. á við, þar sem hann
talar um, að „molarnir í móberginu" séu sum-
staðar „núnir af vatsrensli". „Þesskonar lög“
— segir hann — „af núnu grjóti innan um
móbergið sjást hér og hvar í fjöllum og fellum
á suðurlands-undirlendi, en eigi annarsstaðar“;
(Andvari, XV. s. 59). Orðið „hugmyndafiug“
virðist hjá Dr. Th. tákna getgátur bygðar á
ónógum athugunum, og er hér ekki slæmt dæmi
uppá slíkt „hugmyndaflug11. Hefði Dr. Th. gáð
betur að, þá hefði hann fundið, að þessir núnu
steinar í móberginu hafa all-flestir hið einkenni-
lega lag, sem steinar fá undir skriðjökli, ogeru
jafnvel oft greiuilega rákaðir; enn-fremur hefði
hann getað séð, að innan um núnu steinana er
stundum eggjagrjót er brotnað hefir upp úr
klöppinni sem jökullinn mjakaðist yfir, og hefði
sú athugun verið ærin til að stöðva alt „hug-
myndaflug“ um vatnsrensli1, en auk þessa hefði
hann getað séð, að móbergið með núnu stein-
unum hvílir sumstaðar á ísnúnum grundvelli.
Ekki er heldur það rétt, að þetta móberg með
núnum steinum sé ekki annarsstaðar en á Suð-
urlandi. Ég hefi áður minst á Strútinn, en
jöklamóberg með rákuðum steinum má auk
þess finna t. a. m. í Sellandafjalli, í Laxárdal
(Mývatn) (undir ísnúnu dóleríti), við Jökulsá
nokkru fyrir neðan Svínadal, einnig undir ís-
núnu dóleríti (Dr. Th. talar um „palagonit-
breccíu“ undir dólerítiuu nálægt Svínadal)
(Vulk. i d. nöl. Island s. 5). Sjávarbjörgin hjá
Húsavík eru líka á löngu svæði gerð af jökla-
móbergi með vel rákuðum steinum; heflr það
verið hart berg, þegar jökull gekk þar síðast
yfir, eins og sjá má á því, að það er mjög vel
ísrákað; á jarðfræðisuppdráttum Thoroddsens er
þetta nefnt „tuf og breccie“ (móberg og þussa-
berg), og eins jökulurð sú,sem er undir ísnúnu
dóleríti vestanvert við Skagafjörðinn nokkru
sunnar en Keta. Jöklamóberg má líka sjá víða
á Kjalvegi.
Af því sem að íraman er Htað má þá sjá,
að athuganir Dr. Th. á jöklamóberginu eru
næsta ófullkomnar; í Hreppunum hefir hann
ekki orðið var við neitt af því, er sérstaklega
einkennir þetta móberg sem jökulurðir, og í
Strútnum og norðanlands virðist hann jafnvel
ekki hafa tekið eftir „núnum steinum" í mó-
berginu, að minsta kosti er ekki eitt orð um
slikar athuganir í ritgerðum hans.
Að því er snertir hnullungabergið, þá segir
Dr. Th. svo („Jarðskjálftar á Suðurl.“ s. 11): „í
austustu fjöllunum kringum Tindfjallajökul og
Eyjafjallajökul eru víða þykk lög af hnullunga-
bergi (conglomærat) ofan á móberginu, en á
því liggja aftur ísnúin dólerithraun. Hnull-
ungaberg þetta með vel núnumsteinvölum, finst
líka hér og hvar í Þjórsárdal; þessi jarðmynd-
un hefir myndast af rennandi vatni, og er ekki
ólíklegt, að hér á landi sem í öðrum löndum
hafi úrkoma verið mjög mikil rétt á undan ís-
öldinni........og þá hafa hnullungalög þessi
orðið til“.
Hnullungalögin í Þjórsárdal eru eftir því
samskonar og þau austar, að því er Dr. Th.
1) Enginn misakilji petta þó bvo, að rennandi vatn eigi
als engan þátt i œyndun jökulurða.