Fjallkonan - 13.12.1901, Blaðsíða 2

2
FJALLKONAN.
xnörg óþægindi, að þola illa veoiab. og
einkum taugaveikluðum mönnum. Ef ekki
er gert við því í tæka tið, getur fai ið uvo, að
menn þoli ekki nema eittkvert ákve i hita-
stig. En við þessu má gera með hæfilegum
klæðnaði, köldum böðum, eða þvolti úr köldu
vatni og því, að ganga úti í hvaða veðri sem
er. Þessa verður vandlega að gæta v:ð börn,
sem taugaveiklun virðist búa í. Eg verð þó
að biðja menn að fara varlega; eg hefi einkum
tekið eftir að menn hafa viðhaft of kalt vatn
og of frek og stöðug steypiböð. Því yngri
og veiklaðri sem börnin eru, þvi meiri var-
kárni verður að hafa.
Eitthvert helzta verkefni uppeldisins er
það, að venja börnin við vinnu, venja þau á
að nota vöðvana, reyna á kraftana. Mór er
ánægja að geta sagt, að líkamiegum íþróttum,
sem gera líkamann liðugri, sterkari, harðari, þol-
nari fer stöðugtfram.Foreldrar og uppeldismenn
mega ekki iáta sitt eftir liggja i því efni. Sér-
staklega vil eg mæla með því, að menn gangi sór
til heilsubótar; þar næst tei eg leikfin.ina,
sem hafa má eins og bezt á viö hvern ein-
stakan. Það er yfirleitt alveg rangt, að
meina taugaveikluðum börnum ieikíimi, þó
það geti komið fyrir, að hún sé þeim ekki
holl.
Eitt af því sem nauðsynlegt er að gefa
gætur í uppeidinu er það, að herða líkamann
og skapsmunina gegn þeim áhrifum, sem
koma af sársauka (tilkensiu).
Flestir munu hafa veitt því eftirtekt, að
menn þola sársauka mjög misjafnlega. Lækn-
ar og sálfræðingar vita, að þesrar þjáningar
eru nauðsynlegar, og að þær eru oft forboði
hættu, sem manninum er búin.
En mjög er iila farið, ef menn hafa ekki
vanist við það i æskunni, að þoia nokkurn
sársauka, hafa ekki í æskunni lært að kenna
óþægiiega til áður ea menn ganga undir
kylfuhögg þjáninganna á þroskaaldrinum.
Börn sem ganga í skóla venjast við sársauka
í leikum sinum bæði í gamni og alvöru, og
það er rangt að forða þeim frá þvi.
Lækn&r verða oft varir við það, að drengir,
sem hafa verið aldir svo upp, aö þeim hefir
veiið varnað aö vera með öðrum drengjum,
en einkum stúlkur og konur, þola ekki
lítilsháttar þjáningar. Hræöslan getur þá orð-
íð svo mikii, að stór hætta verði búin af. Þó
undarlegt kunni að þykja, getur t. d. sama
konan, sem ekki þoiir að við hana sé komið,
borist vel af þegar hún er að fæða barn. Eg
þarf ekki að taka það fram, að tilhugsunin
og ímyndunin um þjáningarnar gerir mikið
að verkum.
Eg verð að benda hór aftur á leikfimisiðk-
anir og afiraunir, glímur o. s. írv. Eg vilþó
ekki verja leikfimina, ef svo langt er farið, að
menn meiða sig iðulega, en hins veg&r tel eg
það mikils vert, að þessar líkamsiðkanir sóu
ekki sem mjúkastar, að menn reyni talsvert
á sig og þoli að láta koma hart við sig.
Með orðinu „þjáning“ á eg ekki eingöngu
við sársauka i venjuiegum skiiningi, heldur
einnig ýmsa ógleði og ýmsar óþæginda til-
kenslur. Ef menn kynnu að koma í veg fyr-
ir þær, mundi mönnum iíða miklu betur.
Þessar tiikenslur stafa oft af áhrifum frá
skilningarvitunum; við þeim á að sporna, því
þær eru merki um ofmikla tauga-viðkæmni,
sem ekki má gefa lausan tauminn. Tauga-
veikluðum börnum getur orðið ilt af lykt og
smekk, þau fá uppköst o. s. frv. —geðshrær-
ingar geta og haft sömu áhrif. Þá verður
að taka til ráða, sem styrkja taugakerfið.
Að nokkru leyti verður þó að gefa gætur
að smekk barnsins; mikiil súr, beiskja og salt
á ekki við börn, en að öðru leyti má ekki
fara of mikið eítir því, hvort barninu þykir
þetta eða hitt gott eða ekki.
Miklu tíðari og verri eru þær tilkenslur,
sem stafa af sjón eða heyrn. Eg hefi fengist
við marga taugasjúklinga, sem hafa ekki þol-
að að heyra hávaða eða snögg hijóð. Þ.)tta
kemur stundum fratö með aldrinum, ea samir
eru með þessum annmarka frá barnæsku.
Heilsugóðum börnum eða villimönnum verð-
ur ekki hverft við hávaða og þoia hann bet-
ur en fuliorðnir menn að jafnaði, þó heilsugóð-
ir sóu. M&rgir munu hafa veitt þvi eftirtekt,
að börn hafa gaman af aliskonar hávaða og
skröiti, sem fullorðnu fólki fellur venjuiega
illa.
Eg taia hór ekki um músík, sem er svo
margkynjuð, að örðugt er að tala um hana í
aimennum orðum.
Sjávarhijóð og árniður fellur mörgum illa
og stendur mörgum fyrir svefni.
Eg hygg að þessa aanmarka megi laga með
uppeidinu. Læknar þykjast hafa tekið, eftir
þvl, að taugaveiklaðir menn finna ekki eða
lítið tii þess hávaða, sem þeir sjálfir valda.
Þetta gæti verið bending fyrir uppeldið, að
venja börain við hávaða verk, svo' sem ýms-
ar smíðar eða skólaiðnað.
Sumir heilbrigðir menn sem kallaðir eru, eru
lofthræddir; þeir geta ekki horft ofan í djúp,
eða ofan af neinu háu, svo að þeir fái ekki
sviœa. Þetta getnr oft orðið þeim til óþæg-
inda; þeir eiga bágt með að fara upp i reiða
á skipi eða fara upp á hús, eða fara yfir brýr,
og geta jafnvel varla horft út um giugga,
sem eru hátt frá jörðu. Þetta er sjaldnast
náttúrufar, og mundi vera hægt að koma í
veg fyrir það, ef menn vendu augað í tæka
tíð við hæðarmismuninn og reyndu að hafa
hemil á sér.
Eg kem þá að því efni, sem margir upp-
eidismenn telja mest um vert, en það er um
þroskuu þeirra krafta og eiginleika, sem geta
ráðið yfir eða haldið í tauminn á hinumfýmsu
skapsmunum.
Ákafar geðshræringar geta yerið og eru oft
orsakir taugaajúkleiks. Ákaft og dutlunga-
fult lundarfar er líka eitt af hinum augijós-
ustn meikjum taugaveiklunar. Míkið af tauga-
þjáningunum stafar af viðkvæmni og van-
stilling skapsmunanna, og á því skeri getur
oft viðleitni læknisins strandað að miklu leyti.
Nú á uppeidið að verja unglingana gegn
taugaveiklun og uppræta rætur hennar áður
en þær ná þroska; því ríöur á að vekja og
aia upp í unglingunum þá kraíta og eigin-
leiks, sem gera hann hæf&n til að stjórna geði
sínu, drotna yfir hinum ýmsu skapsmunum.
Eg hefi haldið því fram, að taugaveiklaðir
menn geti með samvízkusamlegri og stöðugri
iðkun lært að stilia skap sitt og halda þvi í
jafnvægi nema þeir verði fyrir mjög mikium á-
hrifum. En menn þurfa að hafa stöðugt gát á
sér. Menn verða að iáta viljann aigeriega
ráða, en ekki skapsmunina; menn eiga að
hjílpa þeim sem bágt eiga, en gerast ekki
áhyggjufuiiir út af bágindum þeirra; menn
eiga að taka til öruggra ráða, en örvænta ekki
eða gefast upp. Menn mega ekki láta gremj-
una ráða við sig; menn eiga að íhuga málið
með rökum, og reyna að snúa huganum að
framkvæmd. Þegar eg nefndi hór greœju,
átti eg við sjálfa skapsmunina, en ekki reiði-
köstin, sem skapsmunirnir valda. Þassi köst
geta stundum bætt skapið, en ekki dugar þó
að mæla með þeim. Þau gera iíka oft skap-
ið enn verra, og hafa þau áhrif á vöðva, ker
og kyrtla, að bót verður ekki taíin að þeim.
Menn eiga að leitast við að fá megn til þess,
að halda skynsemi sinni og röklegri íhugun
í jafnvægi, svo að menn geti rayndað sér
gagnstæðar skoðanir, og með því móti breytt
skapi sínu eða gert eitthvað, sem íhugunar
og stillingar þarf. Geðshræringarnar eru
þe3s eðlis, að mena þurfa að berjast og reyna
sig, áður en menn geta náð taumhaldi á þeim,
því þær eru vanar að koma að oss óvörum og
svifta oss hæfileikanum að hugsa og álykta
með gát.
Það er míu saanfæring, að fuiiorðnum mönn-
um geti mlkið uunist í þvi að stjórna geði sínu
ef þeir vilja það af alvöru; er þi mesta nauð-
syn á, að mena temji sér það frá barnæsku.
Það iiefir verið iagt ti’, að lækna iaug&veikl-
un með þvi að smA-erta sjúklingana, koma
þeim til að reiðast og stiiia síðan skap sitt;
það er eins konar andieg leikfimi, sem á að
þroska kerfi „stillitanganna".
Að minni hyggju á alls ekki að varns uug-
lingunum að þakkjs og reyna aila röð hinna
óþægilegu kenda (tilfinninga) í lífiau, til þess
að þeir geti jafnframt þroskað hæfileika sína
til að stjórna sér sjáifum, geri ekki veður úr
öllu, og sjái um, að jafnvægi haldist miili áhrif-
anna og mótstöðuaflsins.
Hppeldismaðuiina má ekki láta það við gang-
ast, að börnin sem hann elur upp séu óánægð,
þau mega ekki setja í aig fýlu út sf smámun-
um einum. Haun verður alvarlega að reyna
að útrýma hjá þeim reiði, gremju, ólund og
nöidri. Þatta verður að gera með því að fá
böruin til að segja hvað þeim býr í brjósti og
fá þau þannig til að jafna sig.
Hræðsla og kviði er eitt gieiniiegasta merki
arfgengrar taugaveiklunar og getur það verið
svo rótfast, að það verði ekki bætt. Við því
dugar bezt einskonar andleg leikfimi, sem er
h&gað svo, að barnið er vanið við að þolaýms
áhrif, einkum snöggvan hávaða og hljóð; er þá
byij&ð á liilum hávaða, og barnið smátt og smátt
vanið við meiri hávaða.
Geðstygð og þrjózka kemur oft snomma í
Ijós hjá börnum, en ætti að hverfa jaf.usuemma
Ef íöreldrarnir leyfa börnunum að öskra, stappa
fótunum í góliið, kreppa haefana og vera sót-
rauð í fiaman, þá búa þan krakkana illa undir
það að stjórna geði sínu, þegar þau verða eldri.
Það er oít algeriega rangt &ð þagga niðri í börn-
um, eða áminna þau. Langt um betra er að
láta sem maður sjái þau ekki eða heyri, og
með því móti viana mean venjulega meira en
með hótunum og líkamlegum refsingum. Þó
held eg ekki megi með öllu banna líkamlega
refsicgu, ef annað dugar ekki. Eu þó verður
&ð fara varlega að heaui, ekki sízfc ef tauga-
veikluð böru eiga í hiut, því dæmi eru til að
þau þoia hana ekki.
Þagar böra eru myrkfælin, hrædd &ð vera
ein o. s. frv., œá ráða baetur á því á iíkan
hátt og eg hefi sagt hér á undan.
Eitt er a&aðjyuiegt að beuda öllum á: Hvers
konar afbrigói í skApsmunnm geta verið að
kenna einhvers kona- tangasjúkdómi eða heila-
sjúkdómi, og þá er nauðsynlegt að komast sem
íyrat &ð því og ieita læknisráða.
ISLENZKUR SÖGUBÁLKUR.
Æfisaga Jóns Steingrímssonar,
prófasts og prests að Prestsbakka.
[Bftir eiginhandr., Landsbókas. 189, 4to.]
Eg fell í stans út af þessu ansvari, og bver þessi mín
ættstúlka eða kona mín gæti verið, því eg gat hana enn
þá, enga uppþenkt. Þóttist þó mega ráða, að eg mundi
ei burtkallast fyrr en eg aftur giftur væri. So sló eg
þessu i veður og vind og þenkti þetta væri holdleg inn-
byrling, og þá eg fell enn í einslags þunga sorg, var
sem aftur væri til mín sagt:
Hjartað þitt skal friðað fagna,
fræga skaitu bljóta mey;
harma-klögun þín skal þagna,
þó þú þessu trúir ei.
Þetta sefaði að nýju enn mitt mótlæti og angursemi, en
kunni þó ei að skilja né undirstanda það. Á þessu og
fleiru þreifaði eg á, að guð ætlaði ei að burtkalla mig
so snarlega í minni eymd, er mér var þó kærast, og so
faúst mér eg vera orðinn heiminum fráhorfinn en guði
innlífaður, að eg hefði þolað, þó eg hefði mátt deyja sem
píslarvottur. Vissi og ei, hvað við mig væri gert af
stiftamtmanni etc.
Leið so af vetrinn og vorið, sem var mjög hart, og
hjálpaði eg enn upp á nauðlíðandi skepnur sem eg kunni,
þvi mitt sígt var ei annað en standa vel á mínnm pósti
með trú og dygð fyrir, hverninn sem veröldin léki mig