Fjallkonan - 25.03.1902, Blaðsíða 2

2
F J A L L’K 0 N A'N .
og garðrækt, þá er bezt að fá þau burt numin
úr tölu hinna lifandi laga. En geti þau unnið
gagn, þó í smáum stíl sé, þá á að hafa þau í
heiðri, því „kornið fyllir mælinn“ og „margt
smátt gerir eitt stórt“ — það er að rækta land-
ið. — En —sínum augum lítur hver á silfrið “.
Gamalíel á Mel.
Sauðfénaður.
Uppruni hans, meðferð og kynbætur.
Eftir
Pál Stefánsson frá Þverá.
—:o:—
(Niðurl.).
Fyrst má viðurkenna, að sauðfjárkyn vort er
mjög mismunandi að kostum, eins og eðlilegt er,
því staðhættir eru mjög mismunandi og lifsskil-
yrði öll.
Fað er fleira, sem skapar staðhættina og lífs-
skilyrðin heldur en landið og tíðarfarið, því víða
skapa mennirnir nú orðið fult eins mikið
fyrir meðferðina — hirðinguna, húsvistina og
fóðrun þess. — Það er einmitt hirðing, húsvist
þess og fóðurtilhögunin, sem nú orðið að
miklu leyti skapar kosti og ókosti fjárkyns vors,
eða leggur undirstöðuna og myndar lífs skilyrði
þess.
Eins og stendur er sumt fjárkyn vort svo rýrt
til allra afurða, að góð fóðrun og hirðing sýnir
sig aldrei í því, þannig að það verði fyrir hana
vænt eða vænna, því öfug fóðrun og ófullkomin
hirðing, og ill húsvist, er um fleiri liðu búin að
drepa alla dáð úr því og veikla það.
Fað er ekki ósjaldan, að menn taki sig til og
fari að ala þetta fé (einkum ef vei heyast) eitt ár,
en verða svo alveg forviða yflr því, að þeir sjá
engan mun á þvi, þó það hafl átt svo gott, en
menn gæta þess ekki að skepnurnar eru svo
kosta rýrar til allra afurða, og hafa svo tak-
markmarkaða framleiðslu kosti, að þeiin er ó-
mögulegt að leggja nokkuð af sér, en svo fara
menn gjarnast til og kenna sumarhögunum um j
það; þeir séu svo rýrir og lélegir, „magrir", að
féð geti engum bata á þeim tekið, sé það vel |
íóðrað. Eins getur verið um tilhögun fóðrunar-
innar, og alt sem lýtur að hirðingu og meðferð j
sauðfjárins, vegna vankunnáttu og mismunandi j
skoðunar í tilliti til fóðrunar tilhögunar-
innar.
Fóðruninni er víðast hagað þannig til, eins og
fyrr er á vikið, að fyrri hluta fóðrunartímans
fram á góu og einmánuð, eftir fóðurbirgðum
nokkuð, og jarðlagi nokkuð, er fénu gefið inni,
en svo þegar því ríður mest á hjúkruninni, og
tekur bezt inni-fóðrun samkvæmt eðlistilvísun
þess og samkvæmt því sem náttúran sjálf bend-
ir til, sem er seinni partur fóðrunartímans,1 vorið,
þá er það látið ganga á blásinni jörðiilni, og lifa
á sinunni sem er því ófullkomið fóður, og afieið-
ingin verður: það horast, en vorhorinn er því
skaðlegur og eyðileggur það til allra afurða.
Misjafnt fóður sauðfjárins er ekki einungis eyði-
leggjandi fyrir féð á hverjum tíma sern er, held- ;
ur mjög skaðlegt fyrir fjárræktina, hefir fóður-
eyðslu í för með sér, 'og gerir því bæði beinan
og óbeinan skaða. Jöfn fóðrun, sem fer heldur
batnandi eftir því sem á fóðurtímann líður, er sú
fóður tilhögun, sem fénu kemur langbezt, og eitt
af undirstöðu a.triðum sauðfjárræktarinnar, og all-
ar kynbætur‘ómögulegar á meðan vorhorinn á
sér stað; verður því að sjá um, ekki einungis
að það leggi ekki af á vorin, áður en það fær
sumarbatann, heldur ætti að bæta það síðari
part fóðrunartímans, og þann bata skal maður
láta ná saman við sumarbatann, en alls ekki
láta það leggja af á vorin, því alt það fóður, sem
eytt er til þess að halda fónu við í ákveðnum
holdum til ákvéðins tíma að ^vorinu, t. d. sum-
armála eða seinna, en það missir þau eftir þann
tíma fram að þeim tíma, að það fær gróður og
fer að batna — því er til ónýtis eytt. Þessi regla
gildir jafnt fyrir eldra og yngra fé sem beitar og
innigjafar fé, og tryggir manni mestar afurðir
af því.
Skaðinn við það að fóð leggi af á vorin er
ekki eingöngu innifalinn í fóðureyðslu þeirri seín
er fram yflr það sem þurft heflr til þess að féð
hafi gengið fi'am í þeim holdum sem það hafði
orðið síðast, þá það fór að geta tekið á móti
sumarbat.anum, heldur einnig, og það miklu
fremur i því, hve vor-afleggingin er því óeðlileg;
sauðkindin er náttúrunnar barn, og eðli hennar
krefst þess, að lifa með náttúrunni.
í Búalögum er gert ráð fyrir auka fóðri sauð-
fjár á útmánuðum, og Magnús Ketilsson gerir
ráð íyrir þvi sama (bls. 86—87.)
Hirðing sauðfjárins heflr mikið að segja bæði
úti og inni i tilliti til allra afurða þess. Þa.ð
er því einkar skaðlegt, að það liggi í blautum
og heitum húsum; það hefir ekki einungis spill-
andi áhrif á þrif þess og heilsu (bleytan og hit-
j inn út af fyrir sig), heldur mjög svo spillandi á-
j hrif á loftið, sem ér eins nauðsynlegt fyrir sauð-
j féð sem gott fóður, og að því leyti nauðsynlegra,
að án þess getur þvi ekki gagnast gott fóður,
og miklu lengur liflr það án fóðurs en lofts einn-
ig á vondu fóðri; á góðu hreinu lofti lifir það
lengur, heldur en að það hafl gott fóður en vanti
nægilegt, gott loft. Vanti loftið, dugar hvorki
gott fóður né rnikil gjöf, því heilsan þverrar,
hæfileikinn til afurða-framleiðslu eyðiiegst, hversu
góður sem hann heflr verið af náttúrunnar
hendi, og afurða töpun verður afleiðingin fyrir
skepnuna.
Héi um bii */5 partur andrúmsloftsins er súr-
efni, en fyrir utan súrefni loftsins getur ekkerf
lif þróast. á jörðinni. Loftið berst i gegnum lung-
un moð andardrættinum, og í lungunum tekur
blóðið það í sig, sem flytur það ásamt næringar
efnum sínum út um allan líkama skepnunnar.
í „ cellum" líkamans sameinast súrefnið næring-
| arefnum líkamans, og þessi efna sameining fram-
leiðir hita likamans, eða bruna, en við þenna :
bruna verður efnabreyting í honum; lifsefnin j
skiljast frá hinum óþörfu efnum, eða efnum
þeim er likamanum ekki koma að haldi, og j
fjarlægja þau líkamanum á ýmsan hátt.
Meðal þeirra efna er líkaminn þarf nauðsyn-
lega að losast við er lofttegund sú er kolsýra
nefnist, og flytja lungun hana með útönduninni,
því um leið og þau flytja blóðinu hið hiæina
loft með innandaninni, mett af súrefni, taka þau
við frá blóðinu hinu eitraða kolsýi-ulofti, og fjar-
lægja það líkamanum með útönduninni, og
mega það teljast nokkurskonar vöruskifti.
í húsi þar sem margt sauðfé er inni minkar
súrefni loftsins brátt, því það eyðíst víð það að
féð dregur það til sín með innandaninni, en við
það verður loftið i húsinu æ þrungnara af kol-
sýru(lofti), og þarf því nauðsynlega að hafa út-
búnað á hverju húsi, sem leiðir alla jafna nýtt
og ferskt loft utan að inn í húsin og færir hið
spilta út.
En hvernig er þessu nú varið hjá oss; látum
vér sauðfé vort haía í hinum löngu vetrarinni-
stöðum nægilegt af hreinu og góðu lofti í húsun- !
um? í fljótu bragði virðist, mega ætla að svo
sé, því ekkert kostar loftið — svo ekki er hægt ;
að bera það fyrir sig að maður þurfi að halda í j
það kostnaðarins vegna, því það sé svo dýrt að
kaupa það, en þó hika eg alls ekki við að
svara þessari spurningu neitandi.
Komi maður til bæja, og fari að athuga fjár-
húsin er ekki ótítt, að fyrir manni verði lágir,
litlir, dimmir kofar, ýmist með einu gati á mæni
®ða engu, og í mörgum sveitum er það siður að
hafa það slétt við þekjuna — engan stromp —
svo að þegar hríðar eru fennir inn um það nema
það sé tilbyrgt. Einnig er svo mörgu fé troðið
inn í þessa litlu kofa, að hverjum einstakling er
ekki ætlað nema sem svarar 4—5 □ f. á gólfi,
svo það enga hæð eða hreyfingu getur haft nó feng-
ið, nema troða hvað ofan á öðru, og hvað af öðru
ullina. Fað lítur helzt út fyrir að almenningi
hafi aldrei orðið kunn tilskipun frá 1776 sem
segir svo um fjárhúsbyggingu, „20 sauðahússkal
vera 10 ál. á lengd, og 6 ál. á br.; 40 sauða
hús 20 ál. 1. 6 ál. b. br. veggir 2x/2—3 ál. (1
rd. sekt ef útaf sé brugðið.) Petta gólfrúm ger-
ir 9 □ f. pr. kind.
Inn í þessu verður fóð svo að dúsa við ilt
og spilt loft í baðhita tímann íít. Það eina sem
bjargar því frá bráðri köfnun, er — eða hefrr
verið alt að þessu — að vanalegast er gisinn og
lólegur allur frágangur dyra og hurða, sem
þó er byrgt eftir því sein hægt er, vegna inn-
fennis og kuldans, sem menn eru svo afar hrædd-
ir við. Það er ekki ótítt að kvartað sé um
lungnaveiki i sauðfé og er vist lítill vandi oft
og einatt að rekja orsakir hennar til hins
spilta lofts sem féð verður að lifa við í fjárhús-
anum, og er víst óhætt að teija hana sem afleið-
ingu spilts lofts og húshita, og ber einkum á
henni í öliu því fé, sem mikið er fóðrað inni eða
alveg. Athugavert virðist það að nú á seinni
tímum síðan húsabygging hefir farið stórum
fram, þau er bygð hærri og rúmmeiri, og öll
stærri, einnig bjartari, þá hefir samt, að því er
virðist, lungnaveiki sauðfjársins mjög farið í
vöxt, og það enda svo, að í sumum sveitum er
hún talin vera eins skæð og bráðafárið, og er
það einkum í þeim sveitum, sem fóðrunartími
sauðfjársins er orðinn lengstur og það mest
fóðrað inni. En eitt vantar í hina betri bygg-
ingu til að hún sé fullkomin, og það er að œtla
loftinu frían gang til að streyma út og inn, hinu
hreina lofti inn og hinu spilta út, því hér er
oft eins og á hinum minni húsum, ekki nema
einn strompur, og það jafnvel á hinum stóru
fleirstæðu húsum sem margir tugir sauðfjár eru
í — og jafnvel hundruð — en hér er aftur
kuldinn sem menn eru að fyrirbyggja, því það
er eins og það sé alt. af að verða ríkari og ríkari
sú skoðun hjá almenningi, að það só svo mikill
fóðursparnaður í því að heitt sé á fénu, en gæta
þess ekki jafuframt, að húshitinn ei' einkum
beitarfé skaðlegur, bæði vegna loftsins, sem við
það spiliist, og ekki síður vegna hina sífeldu
snöggu umskifta, sem verða á því, þá það fer
út úr þessum heitu húsum, stundum blautt frá
deginum áður, og út í kalt veður, og verður að
standa á beit allan daginn. Einnig er húshit-
inn skaðlegur fyrir féð í tilliti til sumarbeitar-
innar að öllu leyti, og skal eg leítast við að
skýra það.
Fyrst er það að i öllum hinum kaldari hór-
uðum landsins, og til fjalla og dala, er ekki
hægt að hafa hita í húsum, þá kalt er í tíðinni,
minsta kosti kaldasta tíma vetrarins, nema því
að eins að loftið spillist fyrir útönduninni, og
hitinn fraraleiðist i gegnum útöndunina íyrir
líkamshita fjársins, en þar sem hiti er fram-
leiddur i húsi með líkamshita fénaðar þess sem
hýstur er, er ætíð samfara spilt loft, sem svo
sljófgar, deyfir og veiklar sauðíéð, gerir það
næmt fyrir öllum veðrabreytingum, og eyðilegg-
ur þrif þess fyrir sumarið. Einnig er meiri
innifóðrun og takmörkuð beit þess ekki óvíða
farin að hafa áhrif á það, og með lengri húsvist
og mikilli innifóðrun er hætta á að maður geri
það kveifarlegt og veiklað, fjarlægi það náttúr-
inni, og því meir sem heitara er haft á því, og
það svo mjög, að það verði ófært til að nota
sér og hagnýta sumarbeitina, og vér með því
eyðileggjum fyrir oss öll not af hinum viðáttu-
miklu heiðarlöndum vorum og fjalllendum, og
einmitt vegna húsvista og húshita er hætt-
ast við því. í eldri ritum, sem út hafa komið
um fjárrækt, er því haldið fram, að nauðsynlegt
só að hafa ‘kalt á öllu fé, eða svalt. En í siðari
ritgjörðum, sem út hafa komið um fóður og með-
ferð búpenings, er aftur hitanum haldið fram sem
nauðsynlegum, vegna fóðursparnaðar — minni
bruna — og mun sú kenning aðallega vera
miðað við kýr, en við sauðfé hjá oss á hún
alls ekki. Vér verðum að gæta þess, að vér
búum í norðlægu landi roeð köldu loftslagi mjög
svo breytilegu, og vér verðum að búa sauðfén-
að vorn þannig , út bæði með kynbótum,
og meðferð (húsvist, hirðingu og fóðrun)
að hann þoli þær snöggu breytingar, sem
sífelt vænta má af tiðarfari voru, bæði vetur,