Heimskringla - 05.05.1926, Blaðsíða 2

\
2. BLAÐSÍÐA.
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 5. MAf, 1926:
Sérkenni íslenzkrar
menningar.
(Ræðu þessa flutti Guðmundur Kamb-
an í.vetur fyrir útvarpsstöS í Khöfn
og hefir hún vakiö allmikla athygii
í Danmörku.)
* ____________________
* I
Dömur og herrar:—
Islenzk þjóö hefir VariS meira en
þúsund árum til aö verSa þaS sem
hún er í dag. Eg má verja tuttugu
og fimm mínútum til aS gefa yöur.
hugmynd um íslenzka þjóö. HvaS
á eg aS gera'? ÞaSan sem eg er
staddur 'nú, munti orS mín berast til
yöar með hraöa eldingarinnar. En
þaö er birta eldingarinnar, sem eg
þarfnast. Mun mér auönast aö sýna
yöur, í myndum sem eg bregS upp
fyrir yöur í kvöld, líkt og ó$fluga
leiftrum, hliSar á islenzkri þjóö, er
yöur hafa ekki áöur veriS kunnar?
Eg skal reyna.
ÞaS er hverjum manni kttnnugt, að
frá ofanveröri 9. öld til öndveröra.r
10. aldar bygðist Island norrænum
innflytjendum. m Þaö voru einbeittir
menn, sem voru ekki aö tvínóna viö
ásetning sinn, ~og höföu dýpri tilfinn
ingu fyrir frelsi sjálfra sín heldur en
fyrir fööurlandi sínu. pjóSmetnaö-
arstefnan var þá ekki orSin til. Þess-
um jnnflytjendum var annan veg fa.ri5
en nýbyggjum annara landa: tign og
mannviröingar áttu stórt ítak i þess-
um hóp. Öndvegissúlurnar eru. tákn
landnámsaldarinnar. J. E. Sars tjá-
ir hina sagnfræSislegu niSurstööu um
þetta efni í svofeldum orðum: “ÞaS
mannfélag hefir naumast veriS til, er
aS tiltölu viS stærö sína hefir átt
jafnma.rgar stórar ættir, jafnmikla
ættgöfgi, jafn tiginboriö blóS og ís-
lenzkt þjóöfélag fyrstu tvær aldirnar
eftir aö landiS var bygt.”
Tign og menning er nú á vorum
dögum engfen vegin nátengd. ÞaS
var þaö í þá dagá. Því veröur Is-
land, svo lengi sem leiStoga.r þjóS-
arinnar, hinar gömlu ættir, ráöa fyr-
ir landinu, æösta menningarból NorS
urlanda um 400 ár.
En þó aö hinir miklu yfirburöir
íslenzkrar menningar á gullöld lands-
ins eigi sér þar eölilega skýring, aS
hér varð til lítiö mannfélag, sem aö
tiltölu viö stærS sína átti óvenju-
margra frjálsborna anda, verSur því
ekki haldiS fram, aS andlegt líf Is-
lendinga, hvaö þá heldur hugsúnar-
háttur þeirra og geöslag, hafi þá á.
tímum veriö búiö aö fá á sig þjóö-
rænt mót. Island veröur ekki ein-
göngu aö miSla Noregi hálfri sæmd
a.f þeirrar tíöar mikla mentaforSa,
bæSi af því aö hann er upphaflega
runninn af norsku blóöi, og af þv't aS
Noregur hefir aS stórum mun bein-
línis lagt til efniS — viS veröum líka
aö játa, aS íslen^kt mannfél.ag ber
þaS mikinn svip af sínu norska ætt-
erni gullöldina á enda, aS furSu litiS
skilur íslenzka lund og norska, hvaö
þá norska og íslenzka lifsskoSun.
Og þó* er þaö raunar engin furSa
— skýringin er viS hendina.
Þegar, norskir höföingjar láta land
flæma sig til Islands, þá kemst þar
aS visu á stjórnarfarsleg tilhögun, er
telja verSur al-íslenzka, meS því aS
þar er stofnaö lýöveldi, einstakt í
sinni röö, lýSveldi án þjóShöfSingja,
lýöveldi án yfirstjórnar.. En mönn-
um skjátlast, ef þeir halda, aS J>essi
tilhögun hafi veriö sprottin af sjálfs-
stjórnaríýsn þjóöarinnar. Stjórn
landsins hafSi ekki á sér þaS sem
viS nefnum Iýðveldisblæ. Hún hefir
á sér ótviraðan höföingjabrag. 'Þeir
voldugu hafa völdin. Og völdin
ganga kaupum og sölum og erfSum.
AuSugar ættir eru voldugastar, og
þegar baráttu þeirra er komiS í þaS
horf, aö vel mætti kalla. borgarastyrj-
öld, dregur svo úr viönáminu gegn
pólitiskri áleitni Noregs, aS landiö
glatar aS lokum sjálfstæSi sínu.
Ekki nóg með þaö. Norskir höfö-
ingjar flyfjast til Islands. Þeir hafa
meö sér öndvegissýlurnar, þræla síria
stéttamun sinn, húsmuni sína, siöi
sína. Líf þeiíra er gróSursett í nýrri
mold. En gerum okkur ekki í hug-
arlund, aS þá sé undireins oröinn til
nýr þjóSarsvipur, nýtt þjóöarskap.
Þeir eru einráSir í nýja landinu; þeir
verSa ekki, likt og aSrir nýbyggjar,
fyrir neinum áhrifum frá frumbyggj
unum. Þeir eru sjálfir frumbyggj-
arnir. Því fer þeim þá'ekki heldur
I
sem Rússanýlendu Svía, sem Dönum ^
hann kynokaöi sér viS aS veröa viö
tilmælum mínum. Loksins kom svar-
iö: “Mér er ekki um a.8 taka hvönn
á sunnudegi”. Blómin voru meS i
trúarbrögöum hans.
Nú raknar upp fyrir mér danskur
ritdómur um eitt af leikritum Jóhanns
Sigurjónssonar. ÞaS var staöhæft,
aö svona eins og hánn lét persónur
sínar tala, töluSu ekki menskir menn,
ekki heldur á Islandi. Sá sem dæmir
um þaS, ætti nú aö vera varoröur
þangaS til hann sér landiö og kann
máliö. A fyrnefndu sumri tókum
viS félagar mínir okkur litla hvíld í
fegursta ga.rSi sunnanlands, í Múla-
koti í FljótshlíS, litlum bóndabæ,
gestrisnu heimili. ^Kona bóndans
hafSi sjálf á, síöustu þrjátíu árum
gróöursett og ræktaS hvert tré, hvert
blóm. Við gengum fram hjá val-
múubeöi. Ein var fallin. Húsfreyja
sagöi í angurblíöum róm: “Nú er
hún búin aö missa blööin sín, elsku-
blómiö”.
Eg gaf henni nafniö: blómgóSa
konan. ÞaS verður ekki þýtt á önn-
ur'mál, en merkir: konan sem er góð
viö blómin.
I þessu sambandi vík eg aö þvi, að
mikilvægt spor í áttina til íslenzkrar
blónigræöslu í stórum stíl er stígiö
Islendinga, sem Norömönnum á
Fiakklandi, er allir hverfa í annarar
þjóðar skaut. Þeir gera ekki ein-
ungis aö varöveita tungu móSurlands
ins. Hiö öfluga samband viS móSur-
landiö gamía liggur sem rauður þráS
ur um allar Islendingasögur. Hve
lengi? Þa? til öllum Islendingasög-
um er lokiS.
Þegar Island fyrst frá þrettándu
öld kemst undir norsk yfirráS, og
litlu siðar undir dönsk, þegar fyrst
er úti um pólitískt sjálfstæöi lands-
ins, þegar Noregur fyrst leysist úr
tungutengslum viS ísland, pg Island
úr andlegum áhrifatengslum viS Nor-
eg, þegar íslenzk menning á fyrst að
fara a.S standa ein — þá öölast hún
sitt þjóöræna séreinkenni. Menning-
arerfSirnar hafa I hingaö til veriS
norsk-íslenzk sameign. Þær verða
upp frá þessu íslenzk séreign.
HugsiS eitt augnablik um hvaö
þetta merkir. ÞaS merkir, a.S þeg-
ar vér stöndum frammi fyrir sögu-
legu hnignunartímabili, ‘ sem á fyrir
sér aS haldast hálfa öld, eru oss
fengnar í hendur æöstu meifningar-
erfðir NorSurlanda, sem viö einir
eigum aS bera ábyrgS á. A öræfun-
um miklu, sem þjóðin veröur aS fara
yfir, við eymd sem hún er kúguS
undir, undir barbarískum lögum, sem
hún hatar, á hún aö hlúa' aö sinni
fornu menning. Ut úr öræfunum
kemur hún blásnauS, lémagna — en
hólpin: hún talar enn tunguna fornu
yndislegu. Málið/ er hiS sama. 'En
í húga þjóðarinar ómar nýr streng-
ur. , Strengur angurblíörar mildi, —
HiS gamla hefir geymst, hið nýja
sem hefir áunnist — það er Islands
þjóðræna menning. Hún er dýrkeypt.
Er hún dýrkeypt um off Þó a.S orS-
iö einokunarverslun feli enn í sér
töfrakendan óhugnaS — sérkenni
menningar sinar mundi íslenzk þjóS
vera reiðubúin aS 4caupa ’ viS enn
hærra veröi.
HvaS er þá sérkenni íslenzkrar
menningar? Eg skal leitast viS aS
gefa á því skýring.
Við sem höfum fæðst upp meS þær
rótgrónu skoðanir, aö jsiðfágun Ev-
rópumanna væri umgerðin aö dýr-
mætustu menningu heimsins — viö
erum sannarlega illa sviknir. OfriS-
ur hefir þar sýnt okkur inn í tóma
skurn. ViS höfum séS, aS þa.S sem
viS nefndum hróöugi? siðfágun,’ verS
ur engan veginn haft aö mælikvarða
á menningu nokkurrar þjóðar. Þá
yröi líka að telja Ameríku æöri menn
ingarstöö en Evrópu, langtum æöri
en Island og Kína. * Og Island yröi,
þótt ekki væri nema fyrir smæðar
sakir, naumast laliS með. ÞaS hefir
t. d. ekki bagaS lítiö oröstír Islands,
að þar eru engar járnbra.utir. Eins
og þaö sé þaö, sem 'alt veltur á!
Eins og þaS ástand, aö Reykjavík
er nú jafnhrönnuð bifreiðum og, göt-
ur Parísarborgar, eöa aö sömu film
sem sýnd eru í New York, eru hesp-
uð í íslenzkum sjávarþorpum, eða
að ritsiminn ^ríöur'net sittiyfir land-
iS, eða að komiö er upp þráðlausum
stöðvum og radíó — eins og alt þetta
hafi bætt einni alin við hæö menn-
ingarinnar. ViS skulum sleppa þvt.
ÞaS skiftir litlu í þessu sambandi.
ViS byrjum annarsstaðar. ViS hlust-
um eftir fyrstu t’ónum tungunnar.
Menn heilsast. Islenzkar kveðjur eru
alúSlegar. ÞaS er ekki sagt góöan
dag og far vel. ÞaS er sagt: KomiS
þér stflir, þegar komið er, og: vcr-
ið þér sælir, þegar fariö er.
Þá erum viö kwiin á islenzkt heim
ili. | ^
, ÞaS er ekki til neinn þjóðrænn stíil
í húsmununum, ekki einu sinni til
sveita. En ag einu dregst athygli
okkar á augabragöi. Stofan er full
af blómum. ÞaS eru blóm í hverjum
glugga, oft á borðunum, stundum á
gólfinu. Þessi mikli innigróSur er
ekki nenta eðlilegur i óblíðri nátt-
úru. En takiö nú1 eftir, hve við-
kvæmrar umstilli fyrir blómum viö
verðum vör meðal óbreyttrar alþýðu.
Fyrir nokkrum árum stóð eg fyrir
filmtöku á fyrsta’ leikriti mínu. ViS
þurftum >aS halda. á stórum, fögrum
skjóljurtum, þessum sem. nefnast
hvannir. ViS höfSum' aö gripaverði
ósporlatann mann, óbreyttan almúga-
mann, setn var kaupa.maöur á sumr- fjölskyldu minn! ýfir á Sjálands-
um og sjómaöur á vgtrum. Hann var ströndi Tveir skólabræður minir,
úr afskektu héraði, honum voru ekki j tveir akademiskir borgarar, voru |
tamar samvistir við ókunnuga, hann | komnir snögga ferö frá Reykjavik ti! |
þúaöi okkur öll. Einn dag ha.ð eg. Kaupmannahafnar. Þeir gerðu mér
hann aö sækja hvönn i gljúfrið. j þá ánægju að lita út til min lca.fla
Hann hafði gert það áður. F.n í úr degi. Þegar við stóðum úti fyrir
fara, spurðu þeir, hvort þeir mættu
kveðja stúlkuna hjá okkur, sem geng
ig haföi um beina viS borSiö. Stúlk-
an kom út. Báöir herrarnir tóku of-
an hattana, og kvöddu hana jaínvin-
gjarnlega og okkur. Eg veit ekki
andlegir afburðamenn skipaö sér á
sama sjónarmiS, hér er það almenn-
ingur. Og þegar eg leysi úr því meö
einni setningu, í hverju þetta. sjón-
armið er fólgiö, legg ég ef til vill
fyrir .ySur gátuf sem yöur finst erfitt
hvað evrópisk siðfágun mundi kalla ] að ráSa: þaö er ekki til neitt land,
þetta atvik. JNIaumast almenna kurt- j þar aem beitt er jafnvægum refsing-
eisi, eins og gert er á Islandi. Eg;um; það er ekki til neitt land, þar
kalla. þaS menning.
Eftir norrærta kennarafundinn
sem, framdir eru jafnfáir glæpir.
Skömmu eftir aS heimsstyrjöldinni
Helsingjaforsi síSastliöið sumar rit-; lauk tókst einn ritstjóri aö jafnaöar-
aöi þjóökunnur danskur skólakennari j mannablaSi í Reykjavík ferð á hend-
um mótiö í Politiken, og spurSi í ] ur til Rússlands, og hafSi heim meö
upphafi greinar sinnar, hvað menn i j sér stálþaöan, rússneskan pilt. Þegar
Danmörku vissu eiginlega um Islend- , læknar. uppgötvuSu aö pilturinn haföi
inga — hér væri algengast aö telja hvimleiöan, næman augnasjúkdóm
þá skapbrátt og þrætugjarnt fólk, og (trachoma), kröföust þeir fvrir sótt-
þar meö búiö. Hinum danska lektor hættu sakir, að pilturinn vrði sendur
þótti kominn tími til aö hrófla við heim til sín. Ritstjórinn tók/það
þessum orðrómi. ráS, nieð aöstoð fylgismanna sinnaj
Eg.nem hér lítiö eitt staöar við j aö leggjast á móti skiþun stjórnar-
þessa ska.plýsingu á Islendingum, sera innar. Þetta athæfi mæltist alsta.Sar
er röng aS dómi hins danska lektors, illa fyrir, af því aS mönnum þótti
og geri það af þvi, að henni er ekki meö því stórum misboSið þeim fé-
sjaldan fleygt fram hér í landi. Hér lagsanda, sem gerir þaS óþarft á
er ekki tími til aö rekja orsök þess, Islandil aö hafa vopnað liö atf baki
aö slík ímyndun virðist hará. fest ræt- Jögreglunnar. Þegar lögreglan haföi
ur í Danmörku. Héir er tími til að orðið undir í þessum viðskiftum,
sýna, aö hún er röng. komu borgarar bæjarins til liös viö
Þótt við vildum nú í þessu máli hana. Ritstjórinn var dæmdur i
varpa ábyrgð fortíSarinnar yfir á ] hæsta rétti til rángelsisvistar (um
heröar nútíðarinnar, stendur þéssi , 1—2 ár aí^ mig minnir). En hann
meö þvi aö gera laugarnar í Reykja-
vík a.S fyrsta vísi til fræðslusamlegr- 1 lý^ing ekki heima: aö Islendingar afplándöi aldrei þessa refsing. Þegar
ar gróörarskálaræktunar. Þær hafa i séu alment skapbráðir menn. Viö forsætir-**-
verið notaðar til annars fyr, þessar j bynum á fortíSinni. Er ekki blá- fulltrui
Viö forsætisráðherra Jslands, og æSsti
þess valds, sem hér var
fornmanna oröin sem misboðiö, kom til Danmerkur,' stemdi
laugar. Um Iangan aJdur hafa þess-! kuld stíllin
ar líknargjafir náttúrunnar veriö næst að tallshætti ? Þeir létu sér ekki ] hann stigu fyrir nýjum j-óstum úr
hagnýttar þann veg, að þær 'hafa ver-
ið gerðar a.ð þvottastöSum alls bæj-
arins. Og litlu ofar er tekiö sjóS-
heitt vatnið og veitt niöur i þró, til
móts viö aðra kvísl úr köldurú læk,
svo aS hér bíSur ungmenna borgarT
innar sitempruS laug; þar sem þau
læra sundtökin.
Heitar la.ugar hafa veriS notaðar til
baða alt frá landnámi. Kunnusí
þfeirra er sú, sem kend er við fræg-
asta islenzkan mann að fornu og
nýju, skáldiö ‘og | sagnfræðinginn
Snorta Sturluson. A höfuSbóli sínu
Reykholti lét hann hlaöa slíka laug.
Hún stendur enn í hleöslu og ber haps
nafn: Snorralaug.
En látum nú ekki þetta litla at-
vik hæna okkur á þá trú, aS á Islandi
sé til urmull fornmenja, sem við þurf
um ekki annaö en róla á niilli til að
anda að okkur loftslagi sögualdarinn-
ar. Þar er ekkert hús 300 ára gam-
alt. Forfeður okkar hafa reist margt
fallegt húsiö, en aldrei úr haldgóðu
efni. Þeim hefir gleymst aS þiggja
eiö af eldinum.
ÞaS eru þá ef til vill hinir auöugu
og vel geymdu bóklegu fjársjóðir
einir, sem því valda, að sú skoöun er
svo algeng erlendis, að alt á Islandi
sé fornsögur — landið sögueyja,
þjóðin fornsögumenn, einu verulegu
bókmentir: fofnsögurnar, ramislenzkt
lundarfar: lundarfar fornsjjgukappa
eöa víkinga.
A slíka (Skoðun verður ekki fallist
nema meö því að afneita þjóðrænni
bregða. Þótt ekki sé hlaupiö aö því þessa.ri átt • með því að fá hinn
aS lýsa lundarfari heiltyr þjóöar meö dærtrda náöaöan. Eg hika* ekki viö
einu dæmi, má gera þaö hér. Arið að halda því fram, að þessi athöfn
1000 kom Alþingi saman á Þingvelli ráSherra hafi verið í þjóörænum
til aö ráða meö sér, hverjum trúar- anda.
brögðum. landsmenn skyldu hlíta. j Ef menn ráöa nú af þessu, að þær
Baráttai\ stóö um það, hvort Islend- ^ þrautir, sem hafa göfgað hjarta þjó<Y
ingar skyldu halda trú feöra sinna ■ arinnar, hafi rænt hana nokkru af
eða taka kristni. AS lokum sögSust! sínum forna arfi,. ka.rlmenskunni,
kristnir menn og heiðnir hvorir úr j sýna þeir ekki einungis, að þá skort-
lögum annara; og varö þá svo mik- ir þekkingu á lyndiseinkunn hennar,
iö óhljóð að Lögbergi, aö enginn heldúr einnig að þá skortir skynbragð'
nam annars mál. Um tíma lá nærri ^ á sögu og sálfræöi. Sá maður hef-
að allur þingheimur myndi berjast. ! ir aldfei lifaö, sent hefir getað haldiS
Menn tóku aö *undirbúa lögskifting. j áfram aS vera sjónarmið mildinnar,
Kristnir menn tóku sér til lögmanns ineö ööru en þvi aö varöveita sína
vitran höföingja. Sá gekk til annars föstu lund. Ekki Búddha, né Jesús,
höföingja, Þorgeirs Tjörvasonar, sem né Seneca, Té Tolfetoy, né Krapotkin,
var manna' vitrastur aö dómi samtíð-jné Gandhi. Hrottaskapurinn er’ veik-
ar sinnar, og baö hann segja upp lög- j leiki. Og það eru ein af hinum
in —en þaö var þá ábyrgSarráð, er skelfilegu áhrifum ófriðarins, aö sá
hann va.r heiðinn. Þorgeir lá dag all- hinn mjúki máttur, sem nefndur er
an og breiddi feld yfir höfuS sér, svo mildi, er nú rægður úr öllum áttum.
aS enginn maöur mÆlti við hann. Ekki sízt af konum.
Þessa manns úrskuröi urSu allir fyr- Það er sagt á íslandi, aö þegar
irfram ásáttir um að lúta — o£ bundu* nýtt nafn ber á góma, sé spurt um
það svardögum. Þorgeir beiðir sér þetta: "Er hann gáfaður'?” I aka-
hljóðs á Lögbergi. GeSsmunir demískum félagsskap getur viröingin
manða eru á því augnabliki strengd- fyrir gáfurn stundum snúist upp í
ir á þol. A næsta augnabliki á aö þjóöernis-gort. Eg virði skilninginn.
veita Hélgustu' tilfinningum annars En það hlutverk, að gera mannkyn-
aðiljans þann áverka, er aldrói verð- ið sælla, ferst honum ámáttlega að
ur um grætt — en hvors þeirra? j leysa. Hann1 verður aö taka sér
Hvorirtveggja. gera sér miklar von- tnildi hjartans og festu lundarinnar
ir. Þorgeir hefur upp mál sitt: “Ef til aðstoðar.
sundurskift er lögunum, þá mun ] GuSmundur Kainban,
sundurskift friöinum” —; og lýsir þvi1—Vörður.
síðan í lög, aö menn skuli allir vera
kristnir á Islandi. Menn riða heim
framþróun hálfrar sjöundu aldar. 1 ! af þingi án þess aö feinum blóðdropa
þessari framþróun hefir Island meira
að segja á sumum sviöum fjarlægst
aJdarhátt sögutímabilisins meira en
Þróun auðmagnsins.
4.
Samkepnin hi&rfur á hc'ins-
markaðnuin.
Sambræðsla auömagns úr ýmsum
hafi verið úthelt.
Þefta hefir verið tilfært sem dæmi j
þess, hve íslenzk þjóð hfefir boriö Niðurl.
önnur lönd hafa gert. Dæmin eru | óvenjumikla virðing fyrir vitsmunum. ;
nóg. ’Eg hefi ekki rúm fyrir meira Eg tilfæri þetta sem dæmi þess, hve
en eltt' íslenzk þjóð þafi sýnt 'óvenjumikJa
I einni af fornsögunum rakst eg hæfi]eika tii ag sti]^ skap sitt
um daginn á frásögn um göfugan j Ef vig snuum 0kkur nú aS' vorum löndum í atvinnufyrirtækjúm merícir
höfðingja, sem barðist við mikinn timumi rekumst við strax á eitt, sem það, aö þjóöleg hagsmunasambönd
liðsmun, lagöist móður niður, á víg- j\varpar enn skærra Ijósi yfir þessa j kornast á hjá auömagninu. §amkepni
vöHinn, og lét þræla sína tvo leggj- somu hrefileika, sem sé þá staöreyn'l ífcjuhölda ýmissa la.nda á heiipsmark-
ast ofan á sig, en þeir voru sta.ngaö-1 ag ofbeldisglæpir mega teljast þvi aðnum hverfur, en i stað hennar kem
ir spjotum til bana. Eftir það spratt nær ókunn fyrirbrigði í íslenzku ur sameiginleg barátta við neytend-
hann upp og barðist þá frýjulaust. | mannfélagi nú á dögum. Ef eg má urna, verðlaginu haldiö uppi. I Því
Hér er nú eWki vert a.ð dást um of
að trúmensku þrælanna við húsbónda
j treysta minni mínu, /hafa á síöustu nánara, sem fjárhagssamband þeya
sinn. Þegar á alt er litið, er sá dauð !
sölurtiar fyrir höfðingja sinn heidúr
að verða hálshöggirln á hlaðinu.
ViS látum okkur nægfja með að stað-
sérstaklega öflugir, International
Mercantile Marine Co. réö aS mestu
farmgjaldsmarkaönum. Voru nálega
öil eimskipafélög NorSurálfunnar og
Ameríku í þessum hring, sem haíöi
sanieiginlega fjárhirzlu, tók há árs-
tillög hjá þátttakendum, og fengu
þaú félög i árslok umbun úr sjóöt
þessu, sem vel héldu samtökin. AJit
opinberrar nefndar í Englandi sýndi
það, að farmgjöldin keyröu af völd-
um hringsins langt úr hófi, og minni
hluti nefndarinnar krafðist opinberr-
ar íhlutunar.
Enn sterkari uröu þó sumir námu-
hringar, þar sem námurrui.r voru fá-
gætar, t. d. olíuhringarnir, enda þarf
ihikils fjármagflS viS olíuiöju, sér-
staklega til ílutningatækja, olíugeyrna
og hreinsunarstöðva. Standa.rd Oil
vár um langan tíma hér um bil ein-
valt á olíumarkaðnum. Eitt félag,
Shell Mex, með brezku og hollenzktí'
fjármagni, óx þó upp og stóöst alla
samkepni. Nú ræður þa.ö yfir einuni
tíunda af olíumarkaönum. Lengi var
nokkur samkepni milli þessará hringa
aðallega um viöskiftamenn, en a5
iitlu leyti um verölag. AriS 192+
virðast þau þó hafa komiS sér sam-
an og vinna sumstaSar saman i fullu
bróðerni. t. d. í Rússlandi. en skifta
annarsstaðar markaönum á milli síú.
Brezka stjórnin kom í striöinu up?
risavöxnu olíufélagi, Anglo-Persian
Co., sem er aö mestu ríkiseign, til að
gefa veriö óháð Shell Mex og Stan-
riard Oil. en hvað eftir annaS hafa
hringarnir reynt að fá þetta félag
keypt upp. _ Þó hefir þaö ekki tekist
hingað til, en telja má þaS eina stóra
oliufélagið, sem ekki lúti hringun-
um.
HergagnaverksmiSjurnar höfðu
heimshring niilli sín, sem hélzt út
striðið, þó að þjóðirnar bærust á
banaspjót og Jæittu vopnum sínum úr
hvetrf verksmiðiunni. Sannast hef-
ir, að þessi hergagnahringur vann f
.hverju landi að vígbúna.öi og stríði-
A stríSstímunum hélst töluVerð Aerka
skifting á milli fyrirtækjanna. ÞaS
komst t. d. upp, aö verksmiöjur Stin-
nes í Differdingen léttt standa á
hergögnum handa þýzka hernum, til
að geta selt þau hærra. veröi til út-
landa, en þau fóru vitanlega tif
Frakklands. Hins vegar fengu þýzk
ar hergagnaverksmiöjur nikkel frá
Frakklandi, yfir Sviss, í staö þýzka
járnsjns og stálsins. Þessi verka-
skifting var auðvitað arðberandi fyf-
ir hergagnahringinn.
Flöskuheimshringur var til fyrir
stríðið. Ný og ódýr aðferS hafðí
veriS fúndin til flöskugerðar, sem ó-
nýtt gat eldri Vélar. Hringurinn
keypti einkaleyfiö og takmarkaöi hag
nýtingu aðferöarinnar.
Mjög viða í verz’lun, samgöngum
og iðnaði voru slik hgimssamtök fyr-
ir stríðiö, enimörg þeirra leystust upp
i stríðinu eða breyttu mynd. Það
stafaöi bæði af glundroðanum á
ríkjaskipuninni og þvi, að eftir strið
ið var lengi í lággengislöndum gott
tækifæj-i fyrir þarlend fyrirtæki tit
að keppá viS fyrirtæki í hágengis-
’óndunum og fá enn gífurlegri arS
en ’ viðskiftahringarnir alþjóðlegú
ho-fðu gefið þeim. Um tíma var þá
nokkur samkepni á heimsmarkaðn-
um. En shkir gróðamögúleikar ertí
sjaldgæfir og /hverfa fljótt, þegai'
gengishlutföllin á gjaldeyri ýmissa
þjóða festast og gengissveiflurnar
h.fetta að mestu. Þá* rísa aftur npjt
alþjóSahringarnir, enn ægilegri en
fyr, og hefir sú þróun or^Sið stór-
kostlega stórstig siöustu árin. Þess-
ir nýju hringar eru cngin braða-
birgSasamtök, heldur cndanleg nið-
urstaða á heimsskipulagi auðmagns-
ins. Stóriðjuhöldastétt ýmissa landa
hefir þá sameinast í vina heild ti!
goös eða ills.
Þessi samtök skapast ekki af sið-
gæðisástæöum. AuSmennirnir értt
100 árum 2 morð alls verið framin er, og því fleiri lönd, sem það tekur
á íslandi. Mikiö mætti til þess vinna, j yfir, þess greinilegar kemur i Ijós
dagi sæmdarmeiri aS leggja lifið i | ag ekki hö]a5i á bráðari lund, eða heimshringurjnn, sem ræður yfir 'stór
ríkari hefndarhúg í öðrum mannfé- iðjunni, undir yfirráðum örfárra auð
’lögum vorra tima. ] manna, og hefir vald á lifi eða dauö,
. Hér snertum viö nú við einkenm eymd eða velliðan hundraö miljóna'hvorki betri ega verri mennj en fó1k
æ a, að þess, gr.mmuöltga. lysing|nleð.is]enzkri þjógi sem mér finst manna. | er f]est. En “vikingar spyrja ekki
jvera stórkostlega. markvert, ekki ein- Fyrir stríSiö hafði á sumum sviö-| ,g lögum", og auömagniS ekki a«
' ungis um það er gegnir að meta nm tekUt aö stofna heimshringa og | þvi> hvaJ sé bezta skipulag á atvinnU
lekstri fyrir alþjóö, he’dur hvað cé
mfest arðberandi fyrir þá sjálfa, enda
er það eðlilegt og beint framhald ráð
sé ekki nein einstæð mynd af hinni
fornnorrænu aðstöðu húsbændanna í
við þá, sem settir eru skör kegra en j menning þessarar þjóðar, heldur líka heimsviöskiftasamtök, og voru ýms
aðiir á heimilinu, i þa daga kallaöii | þegar horfið er til lausnar á einu þeira orSin svo föst, að þau héld-
þrælar. . ... . j vandapiesta viðfangsefni þjóöfélaga ust sjríöið út, þó að fyrirtækin væru
rpak r??a.;rk,færl n”nn*ívorra tima- Eg a-hér við 1,aS’ aÖ þa ' 0rfii kveðm’ 5 fjandamanna,önd-|andi þjóöskipulag“s. Tilgangur hring-
g fvacis ei sumar með þgssi gam]a menningarþjóö, hin eina pm. ASallega náðu þau aðeins til anna er ag tryggja arðinn og auka
sem frá fyrsta uppruna sínum til sérstakra vörutegunda og ákváöu 1 hann til hagBnuun fvrir eigendurna.
vorra daga hefir gætt óslitins sam- verölag og skiftingu markaösins milli En þeir eru fullvissir um það, að til
hengis í framþróunl sinni, viröist sambandsfyrirtækjanna.- Liefma.nr. þess sé hagkvæmast ag hal(la frigj 0<r
hafa komist að allri annari niður- telur þýzka iðjuhölda hafa ' tekiö samlyndi milli hringa ýmissa landa.
stööu um málefnið: glæpur og refs- þátt í 100 slíkum viðskiftahringum Því að heinisstyrjöjd og viðskifta-
ing„ heldur en nokkurt annaö þjóð- fyrir stríöið.
í Englandi, sem Grænlandsbygðum þetta sinn leit hann á mig, eins og garðdyrunum og þeir bjuggust til aö félag. AnnarsstaSar hará. aöeins Eimskipahringarnir vorú orönir
striö geta leitt af sér byltingar verka
lýðsins, eins og kom í ljós í lok síð-
! ‘
/