Heimskringla - 22.02.1928, Síða 2

2. BLAÐSIÐA
HEIMSKRINQLA
WINNIPEG 22. FEBRÚAR 1928
ANDSVAR
til Halldórs Kiljan Laxness.
Halldór Kiljan Laxness, sagna— og
sálmaskáld 'hefir tekiö sér fyrir
hendur aö rita “inngang aö gagnrýni”
á ræöustúf eftir mig, er Heimskringla
birti s.l. 30. nóv. Sama blaö birtir
ritgerö Halldórs Kiljan Laxness 11
janiiar.
Eg var á feröalagi i Austur
Vatnah\-ggö, er blaÖið og “inngang—
urinn” barst mér. Því ber ekki að
neita, aö í bili varð eg.dálítið “dol—
fallinn” yfir iþvá skrifi, og heföi kos
ið aö svara strax i þeim hógværðar—
tón er skrifiö virtist gefa tilefni til.
En til fþess var |þá ekki tími né næði.
Auk þess leit út fyrir. að hér væri
aðeins um “inngang” aö ræða að rit
gerðasafni, er 'höf. ætlaði sér að birta
um þessi mál. Aalgajgnrýnin væri enn
ókomin, en á leiðinni. Svo að ekki
hefir orðið af framkvæmdum um
andsvar til þessa.
Nú ibrestur mig orðið alla nenn—
ingu til þess, að elta ólar við þessa
ritsmíð. Eiginlega hefi eg engan
tíma til þess. Annað það, að grein—
in svarar sér að mestu sjálf. Þriðja
það, og aðalástæðan, að — af öllum
samlöndum mínum, læsum og ólæs—
um, ritfærum og óskrifandi, er kunn—
ingi minn, Halldór Kiljan Laxness
sá, sem mér er örðugast að taka al—
varlega. Ber ýmislegt til þess. Það
meðal annars, að alla dintlist (ex-
pressionismus), hans og annara, lít
eg mestu andúðar— og tortryggnis—
augum. Og eftir að Halldór Guð—
jónsson frá Laxnesi varð snögglegi
hinn kaþólski Halldór Kiljan Lax—
ness, og lét hafa sig til, eða hafði
sjálfan sitg! til, að skrifa annað eins
ritverk og “Katþólsk vióhorf”, þar
sem reynt er, kaiþólskuntii til gylling—
ar, að bera rétt og gildi heil'brigðrar
skynsemi fyrir borð — þá var Hall—
dór Kiljan Laxness orðinn sá mað-
ur, er eg sízt hefði kosið að eiga
orðastað við, uni trúarhrögð og önn—
ur mannfélagsmál.
Mér hefði því verið stórum geð—
feldara að sæta gagnrýni af rit—
stjóra Heimskringlu, tins og eg hafði
ástæðu til að búast við að yrði, í
stað þess að þurfa að fara að glíma
við þessa hamóðu, en holdvana, Cali-
forníu—sendingu.
En — “Inngangur” iþessi, svo vind-
gangslegur, sem hann er, er dálátið
— áfengur! I því er styrkur hans
fólginn eins og vera ber yfirleitt
um framleiðslu dintlistarmanna. Það
er eins og með heimalbruggið. Það
er drukkið, af því að það er — á—
fengt. En hollustan — það er ann—
ar handleggur! “Göróttur er drylck
urinn, ái 1” — Ef fáeinar andsvars—
líntir gætu verkað sem mótlyf í rnelt—
ingu þeirra, er varúðarlaust kynnu
að hafa teigað þenna “Inngangs”—
bikar í botn, þá er mér sama þótt
eg semji þær og sendi.
I.
Mikla fyrirhöfn og töluverða góð—
girni þarf til þess, að koma auga á
eirihvern ærlegan samhengis-þráð í
þessu skrifi Halldórs Kiljan Laxness.
A sjö—mílna—stígvélum sjálfsánægj—
unnar sendist skáldið óra leiðir úr
einu oig í annað, fram og aftur, og
kemur þó hvergi við. Með blygðun-
arlausu yfinburðafasi afgreiðir hann
menn og málefni með, svo að segja.
örsnöggu hornauga einu saman (sjá
3. dálki neðst og 4 efst). Gefur
hann þannig í skyn, að öllu sé hann
þaulkunnugur; allt haft hann lesið
niður i kjölinn; um allt sé hann bær
til að dasma — trúarbrögð, vísindi,
dulspeki, stefnur og strauma í nú—
tíð og fortíð, að — Spalding vorum
ógleymdum! Hér á við hið góð—
kveðna:
J
“Því að jeg ej; Safír
frá Sahara í Aharabiu,
Saba í Abaríu,
og veit alt.
Aibari frá Sabarí,
Saraba í Arabíu,
og veit altaltaltaltaltalt.
Alt.”
Halldór Kiljan Laxness,
(Eimr. 1925, 1. hefti)
Þess hefir orðið vart, að jafnvel
þeim, er þótti sér tilreiddur andlegur
svaladrykkur í “Innganginum”, hefir
gengið stirðlega að samræma sumar
staðhæfinigarnar, sem þar eru gerð—
ar. Rétt til dæmis skal bent á þessi
atriði:
Snemma í greininni segist höf.
halda þvi fram, enn sem fyr, með |
blygðunarlausri sannfæringu,“að trú—i
aibragðakerfi það, sem við er kennt
rómversk-kaiþólsku kirkjuna, sé full—
komnast allra trúarbragðakerfa”.
Eftir því að dæma, ná þá trúarbrögð (
háum stigum fullkomnunarinnar. En
eitfihvað skrítin fullkomnun er það, j
ef trúarbrögð eru samt: “nefnilega
ekki annað í eðli sinu, en úrelt vis— |
indi”- Kynlega lætur það í eyrum,
að tala um sama hlutinn, sem full-1
kominn og úreltan í senn. Og hversu I
má það samrýmast, að “Kristur sé
ALL RIGHT”, og að fyrir “skap—
aranum” eigi að béra virðingu, og,
hins vegar, að upp frá þessu geti
trúarbrögð ekkert hlutverk haft í
mannfélaginu annað en það, að vera
“fantafæða” menningarlegra eftir-
legukinda — einskonar hegningar—
fóður í heimskimgjana!
Þrátt fyrir yfirlýsingarnar í grein—
arbyrjun, verður það ekki misskilið,
að blendin er nú hollustan við ka—
þólsku kirkjuna! Hún er ekki að—
eins mjög fullkomin kirkja, heldur
og alveg úrelt, eins og önnur trú—
arbrögð. Það eru vísindin, að sögn
höfundar, sem hrundið hafa trúar—
brqgðunum af hólmi. Trúarbragða—
laust muni vísindin flytja hversdags—
11 fi manna þær hamingjubætur, er
alheimur muni fagna, svo sem fagn—
að hafi verið hingað til vísindaleg—
um árangri. En samhliða þessari viís_
indatilbeiðslu höfundar, tilkynnist,
að visindi séu — hindurvitni; að vís—
indi nútímans verði af komandi kyn-
slóðum, er betur viti, flokkuð með
hindurvitnum. Vísindin eru þá í raun
réttri ekkert annað en ímyndanir
hugvismanna og djarfra ágizkana—
manna. Þar rekur hver vitleysan
aðra, því að ávalt flokka nýjar kyn—
slóðir þekkingu feðranna með hind—
urvitnum. — En þær vitleysur myndi
þó Halldór Kiljan Laxness kalla
“skemtilegar”.
I greinarbyrjun lýsir höf. yfir því
tvennu, að ekki sé hann vanur að
gaspra út í trúmál við hvert tækifæri,
og, að um trúmál viti hann eins
mikið og sérfróðir menn í þeim efn—
um. Hlvað hinu fyrra viðvikur, þá
mun sanni næst, oig iþeim ljóst, er
fylgst hafa með honum á ritferli
hans, að fullkominn helmingur af
öllum þeim vatnavöxtum, er úr penna
hans hafa flotið, sé að meira eða
minna leyti trúmálum viðkomandi —
ritjux um trú, eða, með hans eigin
orðum, “ekta nýmóðins trúarjux”.
Hvað seinni fullyrðinguna snertir, þá
hefði hann ekki þurft að skrifa
nema fyrsta fjórðapart “Inngangs—
ins”, til þess að af mér væri tekið
ómakið að ósanna ,þá fullyrðingu.
Hygig eg að hér eftir sé það nókk—
urn veginn lýðum Ijóst, að Halldór
Kiljan Laxness hefir ekkert vit á
trúmáJum. En að því er þó skylt að
færa einhver rök, áður lýkur. Það
eitt út af fyrir sig, að hann kveðst
engan botn hafa fundið í hugmynd-
inni um frjálslyndi í trúarefnum, lýs
ir heldur takmörkuðum fróðleik og
skilningsskerpu, á þeim svæðum. Eg
vík að því síðar.
Tvisvar hrópar Halldór Kiljan
Laxness á heilbrigða skynsemi, að
koma Og bera sér vitni. Það hefði
hann manna sízt átt að gera. Því að
heilbrigð skynsemi er sá hlutur, er
Halldór Kiljan Laxness hefir svarið
fyrir og afneitað, ekki aðeins þrisv—
ar, heldur eins oft og oftar, en blað-
síðurnar eru margar í bók, sem eftir
hann liglgur, og heitir “Kaþólsk við—
horf”! Hún var til sölu á götum
Reykjavíkur fyrir fáum árum síðan,
og náði eg þar í hana. Einhvern
veginn hefi eg samt misst sjónar 4
henni, og þyikir mér fyrir því —
líklega lánað eirthverjum hana, sem
sá of vel, hve eiiguleg hún er. En þótt
eg hafi hana ekki við hendina, þá
misminnir mig það ekki, að — púður
hylkið mikla, er höf stefnir þar að
öllum tundurþráðum vizku sinnar og
innblásturs, og sem sprengja á í loft
upp allan mótþróa gegn kaþólsku
kirkjunni, er — staðhæfinigin sú, að í
mannheimum sé — heilbrigð skyn—
semi ekki til! Þess vegna þýðingar—
laust að vera að burðast með frjálsa
hugsun, sleppa skynseminni lausri.
vonlaust sé að finna sannleikann á
þann hátt. Nei, sannleikurinn fáist
aðeins fyrir opinberun, og þar sé —
kaþólska kirkjan fyrst og ein um
hituna!
Svo að eldki dylst, að mótsagna—
kennd eru þau, skrifin Halldórs Kilj—
an Laxness. Hann fullyrðir, að
hvorki sé hann “sálklofningur” né
vitfirringur, og það mun hann segja
satt. En einhver klofningur virðist
þó vera í hugsuninni. Skoðanasam-
hengið er vart sjáanlegt.
Og þó. Það er þráður í igreinar—
óverunni, ef manni aðeins endist
timi og góðgirni til að slæða hann
upp. Mér skilst hann vera þessi:
Trúarbrögð eru i eðli sínu úrkynj-
unarleifar visinda. A vorum dögum
hefir vísindaleg hugsun náð almennt
þeim tökum, að nú banda menn við
allri trú; starfrækt trúarbröigð eru
þvi ekkert annað orðin er réttlaus
“trúarskekkju fyrirbrigði, og starfs-
menn þeirra óærlegir atvinnuskraf-
arar aðeins. Jafnvel kaþólska kirkjan
er svo áhrifalaus og gagnslaus í ná—
Iægri tið, að um þá hlið henn—
ar hefir annar eins fullhugi bersögl—
innar og Halldór Kiljan Laxness,
hingað til “talað flest í þoku”, að
sjálfs sögn. — Eitt er það þó, en að
eins eitt, sem trúarbrögð hafa sér
enn til gildis. Séu þau orðin nægi—
lega öldruð til þess, igeta þau verið
menningar—sögulega verðmæt. Slnk_
um verðmætum niá auðvitað ekki
stofna í hættu með neinni nýmóðins
tilbreytni. Að taka til að lappa upp
á form og hugsunarhátt kaþólsku
kirkjunnar, og annara íhaldskirkna,
væri í raun og veru fruntalegUr forn—
gripastuldur, og annað ekki. — Þetta
mun vera sá trúarlegi boðskapur, er
Halldór Kiljan Laxness hefir að
flytja alþjóð manna, — sá hinn sami,
er veit allt það um trúarbrögð, er
aðrir vita.
Það lætur að líkum, að fram að
þessu hefi eg litið trúarbrögðin og
mannfélagshlutverk þeirra nokkuð
öðrum augum en iþetta unga skáld
vort gerir, hver áhrif sem röksemda
magn greinar hans kann að hafa á
mig í framtíðinni.
Halldór Kiljan Laxness er sjáan-
legur fjandmaður trúarbragða. I
faðmlögunum við kaþólsku kirkjuna
hefir hlaupið í hann sá hryllingur
yfir kirkjulegu ástandi heimsins, að
hann hefir enn ekki haft sansa til að
gera sér grein fyrir siðbótarhugsjón—
um frjálslyndu kir.kjunnar. Hann
veit sjáanlega ekki, að milli hennar
og vísindanna er sjáanlegt samræmi.
Hún tekur allt til greina, er vísind—
in geta með sanni sagt. En þar sem
vísindin skoða það enn ekki hlut—
verk sitt að flytja boðskapinn um
guð og ódauðleika, enda þótt þau séti
þeim boðskap alls elcki andstæð, þá
inna trúarbrögðin þau hlutverk af
hendi.
Er boðskapurinn um guð og ódauð
leikann orðinn ótímaibær meðal
manna? Hefir Halldór Kiljan Lax—
ness myndugleika til þess að
kveða upp slikan dóm ? Tíu
ár, eða því sem næst, eru síðan
hann gaf út sína fyrstu skáldsögu.
öllum þeim tíma hefir hann varið til
| lesturs og hugsunar, — án þess að
láta óvirðulegar “borgaralegar”skyld-
ur og annir tefja siig á þroskaferlin—
um. Og samt hefir hann ekki kom—
ið auga á 'þann einfalda sannleika,
að trúarbrögð og siðgæði standa í
órjúfanlegu sambandi hvort við ann_
að. Menninigunni er ekki lífvænt án
siðgæðis; og allar siðgæðis megin-
reglur eru þróttlausar, séu þær ekki
byggðar á lífsskoðuninni um guð og
ódauðleika, oig varanleg, andleg lífs—
gildi. Hvorki Halldór Kiljan Lax—
ness, né aðrir gáfumenn, skyldu leika
sér af því að igera spjátrungslega1"
staðhæfingar um úrelding og réttleysi
Þar sem ástæða er til að ætla, aö
ákáldið hafi aldrei rent grun í hið
sanna um afstöður trúar og vísinda,
og trúar og siðgæðis, oig hefir því ekk
ert af viti um þessi mál að segja, þá
gæti eg látið hér staðar numið með
svör gegn gífuryrðum “Inngangs—
ins” um trúarbrögðin. A þetta vil
eg þó ennfremur drepa:
Þótt greinarhöf. fari niegnum ó-
virðingarorðuni um trúarbrögðin, þá
gefur hann þó átyllu til þess, að á—
lita, að ekki sé hann yfirlýstur guð—
níðingur. Hann heldur sem sagt, að
“Kristur sé all right”, talar um “guð—
dómlegar” dásemdir náttúrunnar, og
um sjálfsagða virðinigu fyrir “skaþ—
aranum” Ef til vill á þá að skilja
hann*svo, að hann sé meðmæltur trú
og tilbciðslu, en andstæður þeim
formlega félagsskap manna um trú
og tilbeiðslu, er kirkja kallast. Það
eru trúar/brögðin sem stofnun, er
fallið hafa i ónáð hans,
Þetta er einikennileg afstaða, þótt
sízt sé hún nokkur einsdæmi. Eru
ekki mennirnir í öllum greinum ber-
sýnileiga og óhjákvæmilega — félags—
verur? Eru þeir ekki bræður? Og
hefir ekki Halldór Kiljan Laxness
ger sér grein fyrir margföldunar—
magni samvinnunnar, í hverri grein
sem er? Veit ekki skáldið, að
stærstu og helgustu lífsgildi einnar
mannssálar, leita sér ávalt bergmáls
i öðruni mannssálum ? Sér sá hinn
trúfróði maður ekki þá eðlisnauðsyn
trúarlegra lífsgilda að útbreiða sig1?
Fer þá og hjá því, að þeir sem eiga
sameiginleg einhver hjartans mál,
finni sig knýtta hver öðrum, og bind
ist formlegum, félagslegum samtök—
um um velferðar— og áhugamál sín ?
Sérhver heillahugsjón mannfélaigs—
ins efnir að samstillingu. Sá mað—
ur er ekki til, sem öðrum sé óháð—
ur, allra 9Ízt í trúarefnum. Það er
langt frá því ávalt góðs viti, og yfir
leitt ekkert virðingarvert, að menn
skilji sig frá samtíð sinni og fari
einförum ímyndaðs sjálfstæðis.
Spurningin er þá aðeins sú: Hver
kirkjan er þörfust, í nálægri tíð ? Þær
eru allar efalaust að einhverju leyti
þarfar, allar að leggja til lífsgildi trú
arinnar á guð og ódauðleika, og all—
ar með nokkuð likum hætti, þótt ým—
islegt verði þeim til ágreinings og
aðskilnaðar.
“En meðal vor þar seni rnyrk eru
r öll daegnr,
er máltækið: þursi, ver sjálfum þér
nægur,”
lætur Ibsen tröllin 5 Dofrafjöllum
segja (Pétur Gautur). Þegar menn—
irnir eru nienn, samstilla þeir sig og
bindast félagsböndum. Og þar sem
ekkert innihald nýtur sín án forms,
verða þeir að samstilla sig formkiga.
Halldór Kiljan Laxness fyndi það
fljótt sjálfur, að ef hann yrði svo
vinsæll fyrir skrif sín, að hann yrði
gerður að forseta í “Albeimsvelferð--
arfélagi kirkjufénda,” þá gengi
þar allt í handaskolum og afkasta-
leysi, þangað til þeir bindu sig á—
kveðnum rpglum og formum. Svo er
það í öllum mannlegum málum. Og
þeim, sem nokkur alvara er um trú
og tilibeiðslu, er það jafnframt eðlis—
nauðsyn að samstillast félagslega og
bindast vissum formum, er svari til
ýmislegra atiburða og aðstæðna mann
legs lífs, á veginum frá vöggu til
grafar. Það er náttúrleg þörf trú—
mannsins að helga sjálfan og niðja
sína hinni andlegu lífsskoðun, með
þar til settri athöfn. Þeir sem kjósa
að stíga stærstu sikref æfi sinnar, eða
kveðja þá sem þeim hafa verið kær—
ir, hinstu kveðjunni, í guðs nafni,
Iþeir velja sér sameiginlega einkver
form eða helgisiði, sem þar við eiga.—
I»egar, auk þess, þessum tilbeiðslusið—
Astæðurnar fyrir því, að mæia
beri með og vinna fyrir frjálsa, ó—
Itáða kirkju,*) eru sennilega nokkuð
flóknar, úr því að Halldór Kiljan
Laxness hefir aldrei til þessa “botn—
að í hugmyndinni”. En trúa mln er
það, og meina eg það sem lofsyrði,
að aldrei fái hann botn í neitt af
skrifum sinum og skoðunum, fyr en
hann finnur þann botn. Þangað til
heldur hann áfram að dröslast með
lesendur sína í sífelldum sandblejt—
um og botnleysum. En svo er líka
botninn hér við hendina, sem betur
fer.
Hamingjuhugsjón mannanna — við
klerkar segjum, guðsríkishugsjón —
stefnir að ytri og innri samstillingu.
Andleg samstilling er skilyrði og und
anfari jiri samstillingar, ástar og
efnahags (sibr. “Die Hunger and die
Liei1>e”). Andleig samstilling alþjóðar
af þeirri gerð, sem íhaldskirkjurnar,
ekki sizt kajþólskan, eru að bisa við
að koma á, þ. e. samAtiUing sérskoð—
anctnna, er óhugsanleg og ófram—
kvæmanleg. Því að sérskoðanir eru
allt að því eins margar oig mennirnir,
og hver heldur býsna vel um sitt. —
Kjarni alls ófrjálslyndis, og lang-
hættulegasta sundrungarafl mannfé—
lagsins, er skoðun íhaldskirknann.'i
uni sáluhjálþ fyrir trú, eða sáluhjálp
lega trú, sem í reyndinni verður
aldrei annað en sérskoðanakerfi þeirr
ar kirkjunnar, eða hinnar. Hver sa
vesalings maður, sem sannfærist um
að hún búi yfir þeirri sáluhjálplegu
trú, þ. e. skoðun, er skyldugur í
mannkærleikans nafni, að troða henni
ttpp á alla aðra ntenn, sem hann hefi;-
nokkurt tækifæri við; jafnframt er
hann skyldugur til að álíta hvern
andstæðing — “vikapilt djöfulsins”
(Guðmundur frá Litlu—Brekku,
Bjarma— rithöfundur, er sannur og
ærlegur íhaldsmaður, og kallar menn
pg málefni þeim nöfnum beint út, er
trú hans gefur tilefni til. Cand. theol.
S. A. Gíslason, ritstjóri Bjarma,
hleypir að vísu Guðmundar—líkum í
blað sitt, en vi&hefur sjálfur naumast
svo hreinlitt orðbragð, sem þeir. Og
síðan hann neitaði — á söknanefnda—
fundinum í Reykjavík á liðnu hausti
— að samsinna því, að sérskoðanir
hefðu 9áluhjálpargildi, og gaf út full
komlega ólúterska andatrúanbók eft-
ir Sadihu Sundar Sing, sem nýguð—
fræðingur hefir þýtt, þá er hann eig-
inlega orðinn — eftir því sem eg slffi
þessi mál — frjálslyndur maður af
beztu gerð, þ. e. Únítari, og er það
vel farið). Allar ihaldskirkjur vorra
tima, hvað þá liðins tíma, telja sér,
plöggum sínum samkvæmt, sáluhjálp—
artrtú til gildis. Enginn íhaldskirlkju—
maður má því kinnroðalaust minnast á
það, að hann sé frjálslyndur, né láta
það um sig spyrjast, að hann gangi
undir samok með vantrúuðum og
heiðingjum”.
Að þessi staða, sem íhald.skirkjurn
ar taka, er “ahsurd” *— þ. e. f jar—
stæð allri sanngirni ag skynsemi,
ætti ekki að vera torséð. En ekki
væri um það að salkast nema fyrir
þá staðreynd, að fjarstæðan sú er
orðin það óyfirstíganlega þyrnigerði
sem þvergirðir fyrir samstilling-
ar möguleika mannfélagsins. I stað
af því að hann er ekki inni í þessum
málum yfirleitt. En sannleikurinn
er sá að sannfrjálslyndir menn eru
ófrjálslyndir aðeins í einu tilliti, þ.e.
gagnvart ófrjálslyndi Hugmyndir—
nar um sáluihjálp “sola fide” (“fyrir
6 trú aðeins”) sem i útkomunni verður
sáluhjálp fyrir sérskoðanir aðeins,—
en í gagngerðri mótsögn við mqg-
inreglur trúarlegs frjálslyndis.
Frjálslyndir menn eru því knúðir til
að andæfa slíkum sáhthjálparrétt—
dómum, svo sem óheillavænlegu
sundrungarafji , meðlal) mannana.
Skilur H. K. L. þetta'?
um er samfara örugg sannfæring þess að sameina sig um stóru sam—
þess, að trúarlega örfað siðgæði sé
efling menningarinnar, og að almenn
tniarleg og siðferðileg upplýsing sé
afar nauðsynleg, þá er ekki lengur
um það að sp>vja, hvort skipuleg til—
•beiðsla og fræðsla, — andleg félaigs
leg, formleg og verkleg samstilling',
þ. e. söfnuður eða kirkja, sé rétt—
mæt og þörf. Hún er óumflýjanleg
nauðsyn og heilög skylda allra trú-
hneiigðra manna.
Kir.kju er þörf. Kirkju verður allt
af þörf. Trúarbrögð úreldast aldrei
því að til'beiðslueðli mannanna leitar
trúarbragðanna yfirleitt, því að um ■ eflingar og yndis í samstillingu, og
leið kunngera þeir siðgæðisgjaldþrot ^ einstaklingur og heild hafa óumflýj-
I mannkynsins. Mig furðar stórlega, j anlega þörf trúarlegrar siðgæðisörv-
að til skuli vera hugsandi, ærlegir unar Og um hana verður alþjóð
j menn, er þurfa að láta segja sér manna að efla til samvinnu og verfai-
' þetta og sanna. 1 skiftingar.
eiginlegu atriðin, láta menn sundrast
út af sérskoðunum, þótt heill mann—
kynsins sé í húfi. Um/Iiótameðalið
við þessum sundrungar sjúkdóm, er
á vorum döigum ekki það, að afnerna
starfrækt trúanbrögð eða kirkju,
heldur það, að igjöra hana ærlega og
starfhæfa með því, að gefa henni
frjálsar hendur, leysa hana úr dróma
ikennisetninganna.
Með mi'killi mælsku útlistar
Halldór Kiljan Laxness ófrjálslyndi
frjálslyndra nianna; vænir þá um
veiðibrellur. Eg lái honum það ekki,
*) Hinn ötuli ritstjóri tímaritsins
“Saga”, tilikynnir að frjáls kirkja sé
ekki til. Hið gagn^tæða tilkynnist
hér með. 1
Annað atriði — aðra fjöl í botninn,
fjöl, sem H. K. L. hefur sjáanlega í
sínum eigin fórum, ef hann kynni
með hana að fara — ber að skoða
frjálslyndri kirkjuhuigisjón til með—
mæla. Allir sanngjarnir menn játa
að vér takmarkaðar mannlegar verur
eigum engan algcran (absolute) sann-
leika, heldur aðeins aðstœðubundinn
(relative). “Það eina sem eg veit er
að ég veit ekki neitt” er haft eftir
Sókrates. Það er í þá réttu átt sem
H. K. L. er að fara með ummælum
sínum um vísindi sem hindurvitni,
þótt kauðalega beri þau af við
staðhæfingarnar um áreiðanleik vís—
indanna. Vísindin eiga aðeins að—
stæðubundin sannleika. Þau erkru
gróandi láf, sem úrkynjast um leið
og það vex. Hisnið, hreistrið, skel—
in fellur af; lífið, persónulei'kinn
stækkar. Vásinldin sem stofnum
heldur áfram að vera til og þroskast,
þótt skoðanaformin skaddist og úr-
eldist, Sama er að segja um trúar-
brögðin. Þekkingarlegan, heim—
spekilegan óskeikulleik eiga þau ekki.
Þau eru í eðli sinu gróandi líf, sem
stöðuglega úrkynjast og endumýjast,
silauignð af “morgundöggvum og
skírnarskúrum nýrra aðstæðubundinna
sanninda ef þau fá frið til
þess fyrir afturhaldsihrópum kreddu—
valdsins.— Af ummælum H.K.L. má
álykta að stærstu sannindi vorar tíðar
séu í eðli sínu ekkert annað né meira,
en nothæfar tilgátur (Working hyp—
otheses). Maður, sem heldur slíku
fram, og það, í vissu tilliti með réttu,
ætti ekki að fyrirdæma það né vand—
læta, að menn temji sér varúð í full—
yrðinigum; sjái vaniþekkingu' og
skeikulleik bæði sjálfra sín og ann—
ara; umiberi þessvegna annara manna
einlægustu viðleitni til að skilja og
vita, og vænta samskonar umiburðar—
lyndis sjálfum sér til handa. Það
er að vera—frjálslynduv.
Eg fæ því ekki skilið hvernig H.
K. L. hefir ráð á því, að kynna sig
sem allra manna ófrjálslyndastan í
trúarskoðunum.” Nema ef trúar—
skoðanir hans eru — 0. Að vera
frjálslyndur um ekkcrt, og ófrjáls-
lyndur um ekkert, er sami hluturinn.
Maður, sem engar skoðanir hefir,
getur rólegur fullyrt í senn að hann
sé allra manna frjálslyndastur og
allra manna ófrjálslyndastur í skoð—
unum! Hvortveggja er jafn satt og
meiningarlaust. —----------
.Mikið er jeg búinn að hafa við
skáldið, að skrifa svona lángt mál
út af fyrsta kafla “Inngangsins að
Gagnrýni. Skáld sem eru svo sér—
fróð um trúarbrögð sem hann, eiga
slíka viðhöfn skilið. Aðeins vildi
jeg, að öll þekking H. K. L., leiddi
hann inn á brautir meiri góðvildar
til frjálslyndra, skipulajgðra, starfandi
trúmála — eða kirkju. Hún meinar
vel, og ætti að geta gjört vel, sé
starfðþrótti hennar ekki hnekt með
fordómum og óvild. Og sýnt er það
og sannað af reynslunni, að þessar
starfhæfu skoðanir frjálslyndra manna
veita þeim engu óæðri vitsmuna—
lega svölun, enigu óæðri hjartafrið,
en óskeikuleika-tilfinninigiu ófrjáls—
lyndum. Frjálslyndir menn vita
hvort sem er, að hvorki er það fyrir
trú aðeins né verk aðeins, er menn
verða “sáluhólpnir,” heldur fyrir al—
hliða vöxt andans á óravegum tíma
og eilífðar, Reiða þeir sig kvorki
á óskeikular sikoðanir né verkhelgi
sér til sálubóta, Þeir lifa lífi sánu
æðrulausir í einlægni trúarlegra að-
stæðubundinna sanninda. — — —
(meira)
Friðrik A. Friðriksson.