Heimskringla - 28.12.1932, Blaðsíða 7

WINNIPEG 28. DES. 1932
HEIMSKRINGLA
7. Sfi>A
SJÓNLEIKIR OG ÞJÓÐLEIK-
HOS.
Einkunnarorð:
Menning vor er ekki eins
mikið komin undir því, hvað
vér gerum, þegar vér erum j
að vinna ,eins og þvi, sem
vér gerum í fristundunum.
Herbert Hoover.
Leikhúsin í New York.
Það kom fyrir leikhúsin í
New York 1929—30, að fyrsta
flokks leikhúsin fóru að standa
auð, svo að ekki var kveikt
Ijós í 38 leikhúsum á Broad-
way. Eitt stórblaðið sendi val-
inn mann til þess að komast
fyrir af hverju þetta kæmi, því
ætlun blaðsins var að ráða bót
á ástandinu, ef unt væri.
Blaðamaðurinn fór til allra
helztu leikhússtjóra og spurði
þá, af hverju þessi mikla deyfð
kæmi. Orsakirnar sýndust vera
að alt við leikhúsin væri orðið
fjárhættuspil. — Húseigendurnir
eigendurnir fundu upp á því að
heimta vissan part af ágóðan-
um. Leikararnir, sem jafnan eru
ráðnir til að leika í vissu leik-
riti í vissu leikhúsi, og voru at-
vinnulausir, þegar hætt var við
það, þeir áttu atvinnu sína á
hættu, heimtuðu 250 til 500
dollara um vikuna og ekki skem
ur en tvær vikur. Mest lögðu
leikritaskáldin á hættuna, því
Ameríkumenn skrifa um 3000
leikrit á ári og láta vélrita þau
til að bjóða leikhúsunum, en
aðeins 30 ný leikrit eru sýnd í
Bandaríkjunum á ári, hæst 50.
Greinilegasta ástæðan til á-
standsins er þó sú, og hana
getur blaðamaðurinn ekki um,
að fyrsta flokks leikhúsin í New
York voru 13 árið 1900, 30 árið
1910, 61 árið 1921 og 1928 hér
um bil 70. — Bærinn er yfir-
bygður að leikhúsum. Fyrir ut-
an þessi leikhús er mesti ara-
grúi af minni leikhúsum í bæn-
um og bíóleikhúsum.
Kenneth Macgowan, sem hef-
ir ferðast frá hafi til hafs í
Ameríku og fengið allar þær
upplýsingar, sem unt var frá
leikfélögum í Bandaríkjunum,
vonar að talmyndimar taki 20
til 30 af þeim leikhúsum að sér,
sem nú standa auð.
Tveir klettar úr hafinu.
Sendimaður stórblaðsins fann
þó leikhússtjóra, sem vom ó-
snortnir af ástandinu. Annar
var David Belasco, sem mun
vera frægasti leikari Banda-
ríkjanna. Hann kom fyrst fram
í litlu leikfélagi, og vakti þegar
eftirtekt á sér og hefir, eftir
því sem séð verður, fastan leik-
flokk. Hann segir, að til þess j
að leikhúsið sé í góðu gengi,
þurfi ekki annað en að leika
góð leikrit. En það er alger-
lega óvíst, að allir sjái það í'
hendi sér, þegar þeir taka ritið.
Það mun hafa verið “Street-
scene’’, sem hann sagðist hafa
leikið vestur í San Francisco í
ágiistmánuði. Leikhúsin í Lon-
don og New York höfðu öll
neitað að taka það. Leikritið
fékk hina beztu aðsókn í hans
höndum, og var það tekið bæði
í New York og London á eftir.
Belasco er gamall maður með
hvítt hár, en fullur af hug-
rekki. — “Þér missið leikarana
yðar í talmyndirnar,” sagði
blaðamaðurinn. “Það getur vel
komið fyrir,” sagði Belasco, “en
þeir koma aftur.” “Og skáldin
fara þangað líka,’’ sagði blaða-
maðurinn. “Má vel vera, en
þeim leiðist þar fljótt, og þeir
koma aftur.’’ Belajsco leikur
einkum ný leikrit.
Hinn kletturinn upp úr haf-
inu í New York er Eve le Gal-
lienne. Það er miðaldra kona,
hún hefir fasta leikara, og leik-
húsið hennar er utarlega í New
York, nærri höfninni. Hún á-
lítur að úrlausnin fyrir leikhús-
in sé að skifta um leikskrá á
hverju kvöldi. Nýtt eða nýupp-
tekið gamalt leikrit leikur hún
oft fyrst annaðhvort kvöld, en
ekki oftar. Með sömu leikend-
um kemur samleikur, sem ó-
mögulegt er að fá hjá leikur-
um, sem koma sinn úr hverri
áttinni. “Eg fæ ekki ný leik-
rit,” segir hún, “því höfund-
arnir vilja fá borgunina strax,
en hjá mér fá þeir hana á löng-
um tíma." “Því fáið þér yður
ekki leikhús á Broadway?” —
‘Þau eru svo illa bygð, að þar
verður ekki skift um leiksvið
nema milli þátta. r— Eg sem
leik mest gömul stórfeld leikrit,
verð að geta skift um leiksvið
20 sinnum á kvöldi, án þess að
nokkur töf verði að því. Bezta
ráðið fyrir leikhúsin er að skifta
um leikskrá á hverju kvöldi, og
með því móti fæ eg 4 sinnum
fult hús meðan leikhúsin, sem
bezt ganga á Broadway, fá það
ekki nema tvisvar”. — Hún
hefir verið “leikstjarna’’, en vildi
nú ekki vera það lengur. Hún
hleypur æfinlega þreytt af æf-
ingu til að tala við blaðamenn
og fer þangað þreytt aftur.
David Belasco kvartar undan
því í þessum samtölum, að nú
leiki þeir fyrir gulldollara, sem
ekki séu meira virði en 60 cent
voru fyrir styrjöldina, og sviss-
nesku bankarnir segja, að gull-
frankinn þeirra nú sé sama sem
60 centímar voru fyrir stríðið.
Farandleikir og leikfélög.
Það var mjög títt í Banda-
ríkjunum, að farand-leikfélög
fóru frá New York og léku
hingað og þangað. í stærri bæj
unumléku þau nokkurn tíma,
og í minni bæjunum ef til vill
sitt kvöldið í hverjum. Franz
Gilmore segist hafa leikið í Tex-
as eingöngu í 6 vikur eitt
kvöldið á hverjum staðnum,
þegar hann var ungur maður.
Nú séu þessháttar staðir þar að
eins þrír. Eftir áð heimsstyrj-
öldin byrjaði urðu ferðalögin
dýrari, og kvikmyndirnar sett-
ust að í húsunum í smábæjun-
um, þar sem áður hafði verið
leikið. Smábæirnir fengu ekki
að sjá talaða sjónleiki, og það
an spruttu upp leikfél. í Banda-
ríkjunum í hundraða eða þús-
undatali til þess að bæta úr því,
að menn áttu ekki á annan hátt
færi á að sjá og heyra talaða
sjónleiki. Hvað sum af þeim
hafa færst í fang, má sýna fram
á með því, að leikfélag, sem
hafði leikið í kjallara í einum
bænum, hafði á þremur árum
sýnt 34 leikrit eftir Shake-
speare.
Menn tóku sjálfir upp málið,
þar sem svo sýndist sem talandi
sjónleikir væru lokaðir úti. En
þeirra geta Bandaríkjamenn
ekki án verið. Leikfélögunum
mörgum óx fiskur um hrygg,
og þau kornu sér upp leikhúsum
sem þau oft reka með dugnaði
og forsjá, og við góða aðsókn.
Þessi lýðhreyfing var ekki lengi
óstudd, eða litið niður á hana.
Æðri skólarnir mynduðu líka
leikfélög, og loksins tóku sumir
háskólanna upp málið, kendu
leiklist, leikritagerð og alt, sem
þar að lýtur, að teikna og mála
leiktjöld, að smíða ramma undir
þau og setja þau upp á leiksvið-
ið, og meðferð á ljósum á leik-
sviði, og að síðustu senda há-
skólarnir nemendurna, sem
lengst eru komnir, til að að-
stoða leikfélögin í starfi þeirra,
þegar þau óska þess. Þessir há-
skólar koma sér allir upp leik-
húsum fyrir tilraunir sínar, þeg-
ar þeir geta. Að síðustu má geta
þess, að Carnegiestofnunin hef-
ur sett upp sérstaka kenslu-
síofnun, er kennir leikni í öllu,
sem leiksviðið snertir. — Svo
hafa æskulýður og mentastofn-
anir svarað því, þegar kvik-
myndirnar ætluðu að byggja út
talaða sjónleiknum í minni bæj-
unum í Vesturheimi.
Kvikmyndir.
Kvikmyndir komu hingað fyr-
ir rúmum 30 árum, og voru
nokkurn tíma að ná fótfestu.
Nú eru þær orðnar fastur liður
í skemtanalífi bæjarins, og
reyndar eins í öllum bæjum með
1500 manns eða fleiri íbúum.
Hér er oft talað um vélamenn-
ingu, en eins vel mætti tala um
bíómenningu. Hér sáust oft
áður myndir úr veraldarsög-
unni, gerðar með meiri tilkostn-
aði en nokkurt leikhús getur
leyft sér . Hollywood gtur, þeg-
ar vel er, fengið allan heimin
fyrir áhorfanda, en leikhúsið er
búndið við bæinn, þar sem það
stendur. En það lítur svo út
sem þessar dýru myndir hafi
ekki borgað sig, því um sinn
hafa þær ekki sézt hér á landi.
Fínustu myndirnar, sem hér sá-
ust áður, voru sænskar eða
norskar, oft eftir sögum Selmu
Lagerlöf eða Bjömsons. Þá veif-
aði andi skáldskaparins yfir
mann veiþóknun og vellíðan
meðan horft var á þær. Eg
hefi séð skilmingar á bíó, sem
hvergi munu sýndar nema ef
vera kynni í skilmingaskólum
Parísar, og þá helzt fyrir 1914. j
Þótt mikið sé látið af fegurð,
ýmsra filmkvenna í auglýsing-!
um, þá hefi eg aldrei séð á kvik- j
mynd — með einni undantekn-j
ing má vera — svo fríða konu, j
að ekki sé hægt að rekast á
jafnfrítt andlit á Austurstræti
í Reykjavík.
Hollywood keypti aðalleikar-
ana, eyðilagði alveg skáldskap-
inn í efninu, og eftir nokkur ár
kom Lars Hanson aft urtil Ev-
rópu til að leika þar á leikhúsi.
“Jú — þeir koma aftur”, sagði
David Belasco.
Aðgangurinn er svo ódýr að
kvikmyndahúsunum, að þau eru I
skörpustu keppinautar leikhús-
anna. Skúli Skúlason sagði fyrj
ir nokkrum árum í erlendu'
blaði, að fólksvöxtur Reykja- *
víkur mundi fremur hafa farið
til kvikmyndáhúsanna en leik-
hússins. Annarsstaðar á Norð-
urlöndum voru leikhúsin mjög
hrædd við kvikmyndahúsin, en
1928 var alment álitið, að leik-
húsin hefðu samt haldið velli á
móti þeim. Ágóðahluti frá kvik-
myndunum hefur verið hafður
til þess í Noregi að styðja þjóð-
leikhúsið í Oslo, og hér á landi
til þess að koma upp vel bygðu
leikhúsi og styðja leikina þar,
þegar það er komið upp.
Talmyndir.
Talmyndir eru nú komnar
fyrir nokkru hingað, og upphaf-
lega héldu sumir að þær mundu
getá komið í staðinn fyrir leik-j
húsið. En málrómur leikend- j
anna sumra var svo afskræmd-i
ur, að það særði eyrað, og hinar
svokölluðu talmyndir breyttustj
því fljótt í hljómmyndir eöa j
söngmyndir, til að sleppa hjá j
málrómnum. Grammófónninn j
breytir líka hljóðinu í söng ogj
hljóðfæraslætti, eins og öllum
er kunnugt, sem hafa heyrt
hann. Aðalatriðið er þó, að tal-
myndirnar yrðu ávalt á útlendu
máli hér á landi. Þeim verður
ekki snúið á íslenzku eins og út-
lendu leikriti. íslenzka yrði ó-
þekt mál á öllum kauptúnum og
kaupstöðum, sem hafa 1,500 í-
bua, mætti búast við áhrifunum
frá Babalsturninum á íslenzk-
una í kaupstöðunum. 1 London
var þeim illa tekið í byrjun,
vegna þess að þær töluðu allar
ameríska ensku, en ekki aust-
mannaensku. Englendingar byrj
uðu fljótt sjálfir að gera tal-
myndir. Síðan þær komu er
Hollywood að leysast upp, því
hver þjóð tekur sínar talmyndir
handa sér, og gerir þær 'sjálf.
Filmstjörnurnar gömlu deyja út
eins og flugur, því þær geta
margar ekki talað — ekki einu-
sinni sitt móðurmál.
Þrátt fyrir alt, sem hér hefir
verið bent á, eru bíósýningarn-
ar samt sem áður mikið menn-
íngarmeðal fyrir landsmenn.
Fataburðurinn breiðist út með
kvikmyndunum, svo íslenzku
stúlkurnar geta verið eins móð-
ins og London eða Höfn. Siðir
og venjur flytjast hingað afar-
fljótt, og nú getum við séð út
um allan heim, og hann liðið
fyrir augun “eins og skugga-
mynd á tjaldi’’.
Þegar þreytt fólk kemur á bíó
þá er það tæpast gert til þess að
hugsa um það sem sýnt er, fólk
kemur til að sjá. Allra sízt er
það til þess að kljúfa útlent mál
til mergjar og geta sér þess til,
hvað það þýðir. Þessvegna sýn-
ist talmyndin — á útlendu máli
— eiga miklu minna erindi hing
að en þöglar myndir með hljóm-
leik undir. — Hljómarnir eru
tunga hjartnanna, og eru eins
auðskildir fyrir tilfinningalífið
og bendingaleikurinn. Svipbrigð-
in á andlitinu eru hin sömu um
allan heim.
Svo miklu má oft kosta til
bíósýninga að hvert leikhús færi
á höfuðið af þeim tilkostnaði.
Aftur á móti getur leikhúsið
miklu betur sýnt tveggja eða
þriggja manna samtal en nokk-
ur talmynd er fær um. — Ekk-
ert mikið bíóleikskáld sýnist enn
hafa komið fram. — Það er enn
í vændum. — Skáldskap höfum
við séð í þögulum myndum Svía
og Norðmanna, eins og áður var
drepið- á, og stöku þýzkum
myndum. En bíóið er þrátt fyr
ir alt gott menningarmeðal ekki
síður hér en annarsstaðay, því
landið liggur svo langt burt frá
heiminum.
Leikhúsið, sem nú er byrjað
að byggja.
Leikhúsið hefir verið bygt,
það sem af er, fyrir skemtana-
skattinn, sem hefir safnast sam-
an frá því 1923. Ólaunuð nefnd
stendur fyrir byggingunni og
heldur henni áfram eftir föng-
um. Skemtanaskatturinn hefir
nú verið látinn ganga í lands-
sjóð í eitt og hálft ár. Nefndin
hreyfði engum mótmælum, því
hún setti nauðsyn ríkissjóðsins
hærra en leikhúsmálið, og henni
verður tæpast talið það til for-
áttu. En bygging leikhússins
dregst um 1| ár, og á meðan er
hætt við að leiklistin fúni niður.
Það er ekki eins dæmi, að leik-
hússbynggingar dragist. Bret-
ar voru 24 ár^ að safna fé til
Shakespeares-leikhússins í Strat
ford, sem var opnað 23. apríl þ.
á. Norðmenn byrjuðu að efna
til þjóðleikhússins, sem nú er,
fyrir 1885, og það var opnað 1.
september 1899. — En meðan
Norðmenn voru að byggja það,
höfðu þeir annað leikhús í full-
um gangi, sem aðeins var
minna, en þó vel mannað.
Mótbárurnar gegn þjóðleik-
húsinu eru helzt þessar, að erf-
itt verið að bera það kostnaðar-
ins vegna. Við höfum borið
skemtanaskattinn frá því 1923,
og hann liggur aðallega — ekki
alveg eingöngu — á bíóunum í
kauptúnum með 1,500 manns
eða fleiri. Frá bændum eða
landsveitum hefur enginn eyrir
verið heimtur. Þegar búið er að
koma leikhúsinu upp, þá gengur
skemtanaskattur þangað, til
þess að halda þar uppi sjónleik-
um. Nefndin hefir fengið leyfi
handa leikhúsinu til að halda
þar bíósýningar því til styrktar.
Að leyfið verði notað, t. d. á
sumrum, er líklegt, en alls ekki
víst. — Öll þau útgjöld, sem til
leikhússins verða greidd, eru
komin á nú þegar. Það er ekki
líklegt, að aðstókn að bíóunum
aukist fyrir það, að þriðja bíóið
kemur. Sú aðsókn skiftist þá
niður milli þriggja á einhvern
hátt, í stað þess að skiftast milli
tveggja. Nú hefur verið leikið
að staðaldri í meira en 30 ár.
Þegar leikhúsið kemur, flyzt
leikaðsóknin úr lakara húsi og í
annað betra. Það er líklegt, að
aðsóknin fremur aukist en
minki, þegar leikhúsið er komið
upp, af því fólk fái betri sæti
og líklegast betri leik, og af því
það verði eitthvað hátíðlegra að
koma þar en i húsið, sem nú er
leikið í.
Það er ekki aukin byrði þótt
Reykjavík vaxi og aðsóknin að
leikhúsi og bíóum aukist vegna
þess. Meðaltals-útgjöldin á
mann þurfa ekki að hækka fyrir
því. Nú hefir bær og ríki styrkt
leikina, sem nú eru, með nokk-
urri upphæð. Líklega fellur eitt-
hvað af þeim styrk niður, þegar
leikhúsið er komið upp, og þá
of ’ N afns pjöl Id ■* 1

Dr. M. B. Halldorson
401 Boyd Bldic. f
Skrifstof usími: 23674
Stund&r sérstaklega lungrnasjúk-
dóma.
Er ati flnna á skrifstofu kl 10—12
f. h. og 2—6 e. h.
Heimili: 46 Alloway Ava.
Talnfiui: 3.11SM
DR A. BLONDAL
602 Medical Arts Bldg
Talsími: 22 296
Stundar sérstaklega kvensjúkdóma
ok barnasjúkdðma. — Ab hltta:
kl. 10—12 « h. og S—6 e. h.
Helmlll: S06 Vlctor St. Siml 28 180
Dr. J. Stefansson
216 NBDICAL ARTS BLDtí.
Horni Kennedy og Grahara
Stundar elnidlngu biiiCiih- eyrni
nef- og kverka-MjAkdóma
Er hitta frá kl. 11—12 f. h
og kl. 3—6 e h
TalMfmi: 21H34
HeimiIJ: 638 McMillan Ave 42691
DR. L. A. SIGURDSON
216-220 Medlcal Arts Bldg.
Phone 21 834 Office tímar 2-4
Heimlli: 104 Home St.
Phone 72 40&
Dr. A. B. INGIMUNDSON
Tannlæknir
602 MEDICAL ARTS BLDG.
•Sími: 22 296 Heimilis: 46 054
Símið pantanir yðar
Roberts Drug Stores
Limited
AbygKuegir lyfsalar
Fyrsta flokks afgreiðsla.
NSu búðir — Sargent and
Sherbrooke búð—Sími 27 057
verður hann aðeins borgun fyr-
ir tríkisstúkuna í leikhúsinu,
þar sem konungi er ætlað að
sitja, ef hann er hér á landi, en
ráðherrunum annars. Allan
þann kostnað, sem leikhúsið
hefur í för með sér, bera menn
nú í dag.
Það vita menn, að menning-
unni verður ekki haldið uppi
kostnaðarlaust, og að hún er því
dýrari sem færri eru til að halda
henni uppi. Eftir 100 ár verða
250,000 manns á íslandi. Er
sparsöm stjórn væri hugsanleg
í þingræðislandi, verður hægra
fyrir þá, sem þá lifa, að halda
uppi menningu vorri en það er
nú. Að Reykjavík fái sinn hluta
af fólksfjölguninni getur enginn
efað, og með 60-80,000 manns
verður bærinn fastari grundvöll-
ur undir menninguna en nú.
Önnur mótbára gegn Ieikhús-
inu er það, að nema leikarar og
leikkonur hafi gengið í gegnum
leikskóla í nokkur ár, sé ekki
unt að stofna þjóðleikhús. Til
þess er rétt að svara, að þegar
hirðleiksúnin voru stofnuð í
Þýzkalandi um 1780, og þegar
Holbergrleikhúsið (síðar kgl.
leikhúsið) var stofnað í Höfn,
voru engir slíkir ”lærðir" leikar-
ar til, en af leikurum var mikið
til. Ekkert af þessum gömlu
hirðleikhúsum var sett upp með
“lærðum” leikurum. Bezti leik-
skólinn fæst með því að leika.
Leikarinn fæðist með þeim hæfi
leikum, en fær þá ekki. List-
gáfa og snilli fæst ekki í sölu-
búðum. Maður, sem gengur í
leiksólann við konunglega leik-
húsið, er æfður sem unt er í því
að bera fram dönsku. Sá fram-
burður er einskisvirði hér, því
við leikum ekki á dönsku. Það
sem allir slíkir skólar gera, er
að stryka út alt hið persónu-
lega hjá nemendum og setja
skólareglur í staðinn. Hjá Dön-
um sjálfum þýðir skólagangur-
inn ekki meira en það, að nem-
andinn verður að ganga undir
það próf í einhverju leikhúsi að
Frh. á 8. bls.
G. S. THORVALDSON
B.A., L.L.B.
Lögfrœðingur
702 Confederation Life Bkif.
Talsími 97 024
W. J. LINDAL, K.C.
BJÖRN STEFÁNSSON
fSLENZKIR LÖGFRÆÐINGAB
á óðru gólfi
825 Main Street
Talsími: 97 621
Hafa einnig skrifstofur að
Lundar og Gimli og eru þar
að hitta, fyrsta miðvrkudag i
hverjum mánuði.
Telephone: 21613
J. Christopherson,
tslenzkur Lögfrceðingur
845 SOMERSET BLK.
Winnipeg, :: Manitoba.
A. S. BARDAL
selur líkkistur og ann&st um útfar-
lr. Allur útbúnattur sá bastL
Ennfremur selur hann allskon&r
minnisvarba og legrstelna.
843 SHERBROOKE ST.
Phonet H6 607 WINNIPM
HEALTH RESTORED
Lækningar án lyfja
DH. 8. G. 81MP809I, N.D., D.O., D.O.
Chronic Diseases
Phone: 87 208
Suite 642-44 Somerset Blk.
WINNIPEG —MAN.
MARGARET DALMAN
TEACHER OF PIANO
K«4 BANNING ST.
PHONE: 26 420
Dr. A. V. Johnson
fslenzkur Tannlæknir.
212 Curry Bldg., Winnipeg
Gegnt pósthúainu.
Sfmi: 96 210. HcimUis: 33328
Jacob F. Bjarnason
—TRANSFER—
Ba(K>xt and Fnrnltnre Morlmi
762 VICTOR ST.
SiMI 24.500
Annast allskonar flutnlnga fram
og aftur um bæinn.
J. T. THORSON, K. C.
fslenjr.kur lögfræíílngur
Skrifstofa: 411 PARIS BLDG.
Sími: 96 933
DR. K. J. AUSTMANN
Wynyard —:— Sask.
Talllml t 28 888
DR. J. G. SNIDAL
TANNLÆJKNIR
614 Someriet Bloek
Portage Avenoe WINNIPK®
BRYNJ THORLAKSSON
Sðngstjóri
Stilllr Pianos og Orgel
Simi 88 345. 594 Alverstohe St.