Heimskringla - 25.10.1933, Blaðsíða 4

4. SÍÐA.
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 25. OKTÓBER 1933
Heimskringla
(StofnuO 1886)
Kemur t'it á hverjum miðvikudegi.
Eigendur:
THE VIKING PRESS LTD.
153 off 855 Sargent Avenue, Winnipeg
Talsími: 86 537
VerS blaðsins er $3.00 árgangurinn borgist
fyrirfram. Allar borganir sendist:
THE VIKING PRESS LTD.
Ráðsmaður TH. PETURSSON
853 Sargent Ave., Winnipeg
Uanager THE VIKING PRESS LTD.
853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFÁN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRTNGLA
853 Sargent Ave., Winnipeg.
"Helmskringla” is published by
and printed by
The Viking Press Ltd.
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man.
Telephone: 86 537
WINNIPEG, 25. OKTÓBER 1933
UPPRUNI NAFNSINS “MANITOBA”
Einn af frumbyggjum þessa fylkis, John
J. Wilson að nafni, skrifar grein í blaðið
Winnipeg Free Press s. 1. laugardag um
uppruna nafnsins á þessu fylki, Manitoba,
á þessa leið:
“Menn hafa af og til kýtt um uppruna
heitisins á fylkinu Manitoba. Væri því
sízt úr vegi, að elztu menn segðu frá því
er þeir muna í sambandi við það, áður
en þeir falla frá. Og með það fyrir aug-
um er grein þessi birt.
Orðið er úr Indíána máli. En svo illa
stendur á, að þeir áttu ekkert skrifað mál.
Þarf því ekki miklu að muna í framburði
ef orð á ekki að breytast neitt og svipuð
orð að ruglast saman.
Eg safnaði talsverðu af fróðleik um
Indíána, er eg vann á meðal þeirra fyrir
Hudsonsflóa félagið. Var bækistöð mfn
15 mílur fyrir norðan hina svo nefndu
“Narrows”-ála, í Manitoba-vatni. Hafði eg
þau ár gott tækifæri, að kynnast siðum
og skoðunum Indíána. Var mér og ó-
metanleg hjálp í því efni maður er Hebron
Moar hét og var um langt skeið póst-
meistari. Var hann vel mentaður og talaði
jafnt mál Indfána sem ensku.
Þegar Hudsonflóa-félagið afréð að
hætta verzlun sinni þarna, ásetti eg mér
að byrja verzlun á eigin spítur. Á bökk-
unum við Narrows-ála var gömul bygg-
ing, hin svo nefnda Manitowapah Indíána
stöð; keypti eg hana. Rak eg þar verzlun
um mörg ár, keypti bæði loðvöru og fisk
af Indíánaum, en seldi þeim aftur vana-
lega mat- og klæðnaðarvöru.
Frá þessum bökkum var útsýni fagurt,
ekki sízt austur yfir álana (The Narrows),
er þarna voru ekki nema hálfrar mflu
breiðir. Og í þeim miðjum var Manitou-
eyjan, sem hylti undir eins blóma kröfu
á stóru borði. Komst eg brátt að því, af
viðskiftamönnum mínum, að staður þessi
var þeim helgur. Nefndu þeir umhverfið
Manitowapah. Er fyrri hluti orðsins af
nafni eyjunnar Manitou, dreginn, er þeir
skoðuðu bústað hins mikla anda og eyjan
var nefnd eftir, en síðari hlutinn wap^h,
þýðir blátt áfram álarnir (The Narrows).
Öll þýðing orðsins verður því “hinn íöikli
andi eyjunnar”, eða sem á eyjunni býr
eða innan þessa svæðis, sem kallað er
The Narrows, eða eitthvað ekki fjarri því.
En vegna ólíks framburðar Indíána á
orðinu “wapah”, sem Cree-Indíánar
nefndu svo, en Salteux-Indíánar “waban”
(og báru fram aban), og Ojibway-Indí-
ánar “bow”, rugluðust hvítir menn al-
gerlega á þessu og sögðu því eins og þeim
var auðveldast “Manitoba”. Hlaut stöðu-
vatnið fyrst nafnið, en fylkið síðar. Mr.
Martinal var fyrsti umboðsmaður Indíána
í þessari bygð og hann nefndi heimili sitt
“Manitowapah Indian Agency”. Þegar
jámbraut var lögð til Portage la Prairie,
var umboðsstöð þessi flutt þangað og
starfar þar enn undir sama nafni.
í goðafræði Indíánanna var því haldið
fram, að straumniðurinn í álunum (The
Narrows), væri rödd hins mikla anda. Má
eflaust til þess rekja hugmyndir ýmsra
rithöfunda er halda því fram, að orðið
“Manitoba” þýði “rödd guðs”, og hjá enn
öðrum einkum ættjarðarvinum, “’bústað-
ur guðs” (God’s Country). En sú þýðing
getur ekki komið til greina.
Þó Indíánar séu nú flestir kristnir orðn-
ir, munu þess dæmi, á meðal þeirra eldri,
að hinna gömlu siða og venja gæti hjá
J>eim, að einhverju leyti. Sjálfur hefi eg
séð gamla Indíána sem farið hafa yfir
álana (The Narrows), fleyja nokkru af
tóbaki úr pússi sínum í strauminn, sem
fórn til hins mikla anda. Einnig var mér
vel kunnugt um það, að Indíánum var
illa við að fara yfir álana að nóttu. Yrði
ekki hjá því komist, að fara austur eða
vestur yfir vatn á næturskeiði, var ekki
óvanalegt að sjá þá róa langan krók
norður eða suður fyrir ála. Álamir voru
eflaust verðir andans mikla í eyjunni, og
þá gat verið varasamt að ónáða að nóttu
til.
í “Sögu Manitoba” eftir próf. George
Bryce, telur greinarhöfundur rétt frá
þýfSingu nafnsins á fylkinu skýrt. En í
nýútkominni bók yfir þýðingu á staða-
nöfnum í Canada (Origin and Meaning of
Place Names — 1930, eftir G. H. Arm-
strong, M.A.) kveður hann þýðingu á
nafni þessa fylkis með öllu ranga. En
þar er haldið fram, að fyrri hluti orðsins
muni vera afbakaður úr orðinu “mine”,
sem þýði á máli Sioux-Indíána vatn, og
“toba”, sem þýði slétta.
Á meðal Cree- Salteux- og Ojibway-
Indíána, sem umhverfis Manitoba vatn og
norður héruð fylkisins hafa bygt frá ó-
mnnatíð, segir greinarhöfundur, að orðiö
“mine” sé ekki notað yfir vatn heldur
“nipe”. Er það hluti af orðinu Winnipeg
sem þýðir “óhreint vatn”. Einnig orðinu
Winnipegosis, er þýði “óhreint lítið vatn”.
Aftur séu orðin Minneota, Minnesota og
Minneapolis, af orðinu “mine” mynduð.
“Toba”, segir hann að þýði heldur ekki
slétta. _ Gizkar hann á, að þessi þýðing
orðsins “manitoba” hafi orðið til með
nafninu er Verandrye-feðgamir gáfu
Manitobavatni, en það var Lac des Prair-
ies ,eða v.atn sléttanna, en sem ekkert
eigi skylt við nafnið sem það áður bar og
ber enn, ásamt fylkinu. En' þessa alröngu
niðurstöðu áminstrar bókar, telur greinar-
höfundur all-marga hafa aðhylst.
Á margt fleira minnist greinarhöfundur,
er hér verður ekki tekið upp, og lýtur að
því, að sanna mál hans, eða að fylkiö
“Manitoba”, sé við guðinn Manitou kent
og bústað hans norður við Manitoba-vatn.
TEKUR MÁLSTAÐ VINNUKONUNNAR
Anna Roosevelt Dall, dóttir Roosevelt
forseta, skrifar á þessa leið í bandaríkst
tímarit nýlega:
“Á þessum atvinnuleysistímum hefi eg
heyrt marga konu tala á þessa leið:
“Eg á bágt með að trúa því að það séu
atvinnuleysis tímar. Eg hefi verið að
reyna að ráða til mín vinnukonu í nokkra
daga, en það hefir ekki hepnast. Hver
ein einasta, sem um stöðuna hefir sótt,
hefir spurt mig um hvenær hún þyrfti
að fara á fætur, hve mörg börnin væru,
hvort hún fengi hálfan fimtudaginn frían
o. s. frv. Ef þeim væri mjög ant um að
ná í vinnuna, mundu jfer að mínu áliti
glaðar taka henni og án nokkurs for-
mála.”
Eg er konum þessum alls ekki sam-
mála.' Heimilið er í sjálfu sér iðnríki og
mér virðist, að starfstíminn þar hafi ekki
breyst mikið síðan á miðöldunum þó við
aðra vinnu sé hann nú hvergi sá sami og
þá. Þegar innflutningur var mikill til þessa
lands, var heimilisstarfið ekki óhentugt
til þess fyrir útlendingana að nema tungu
landsins og til að venjast háttum og sið-
um hér, enda var því mjög sætt, þrátt
fyirr erfiðið og óguðlega langan vinnu-
tíma, sem því var samfara, borið saman
við kaupið sem goldið var.
Vinnukonum nú get eg ekki láð það þó
þær taki ekki þegjandi við öllu því, er
sumar heimilisfrúmar krefjast af þeim.
Það skortir oft lítið á að það minni á
þrælahald. Það getur nú ýmsum þótt of.
sagt, en ef það er ómannúðlegt, að unnið
sé lengur en 8 klukkustundir í iðnaðar-
stofnunum á dag ,er það alveg eins ó-
mannúðlegt að vinnukonur í vistum vinni
lengur en það.
Mitt álit er, að hver húsfreyja, sem á
þjónustu stúlku þarf að halda, ætti að
raða störfum þannig niðúr, að þjónustu
stúlkan þyrfti ekki að vinna lengur en 8
klukkustundir á dag. Þegar vinnukonur
þurfa kvöld eftir kvöld að sitja inni og
gæta barna, ættu þær að minsta kostí að
vera frjálsar að því, að taka á móti vin-
stúlkum þeim er þær kunna að eiga og
lieimsækja vildu þær, þeim til dægra-
styttingar. Einnig ætti hver vinnukona á
heimilum, að fá tveggja vikna hvíld á ári
frá vinnu, án þess að kaup hennar sé
skert.
Þetta er ekki aðeins sanngjarnt held-
ur, er eg einnig viss um, að starfið myndi
betur af hendi leyst. Sú vinnukona, sem
unir kjörum sínum sæmilega ,er miklu
áhugasamari við starfið og finnur meira
til ábyrgðarinríar af því og leysir það
þúsund sinnum betur af hendi en sú sem
er óánægð og ekki er öðru vísi litið á en
þræl. Ef hægt væri að bæta ástand þjón-
ustu fólksins á heimilinu myndu konur
ekki þurfa að kvarta um að þær gætu
ekki ráðið vinnukonur til sín og það
betri og starfhæfari, en mörg húsfreyjan
sjálf er.
Störf þjónustu-stúlkna á heimilinu, er
erfitt. Það krefst mikilla hæfileik^. meiri
jafnvel en stúlkna á flestum skrifstofum.
Það þarf meiri hæfileika til að taka vel á
móti gestum á heimili, en á skrifstofum.
Og þær verða að vera góðar í matreiðslu,
smekkvísar í umgengni, þokkalegar í út-
liti, liprar í framkomu og bera gott skyn
á meðferð og uppeldi barna. Staðan
krefst virðingar - og ætti að vera metin
miklu meira ,eiy alment er gert.
Karlmenn sem í iðnaðarstofnunum
vinna, mundu ekki stundu lengur sætta
sig við það ástand, sem stúlkur í vistum
verða að hlíta á sumum eða flestum
heimilum.
UM ÖRNINN
“Örninn flýgur fugla hæst”, byrjar ís-
lenzk baga og er það sannmæli, en miklu
betur lýsir Björnstjeme Björnsson þeim
herskáa fugli í sinni ágætu vísu í kvæð-
inu: “Upp yfir fjöllin háu”:
■»
Örninn ber vængjanna öflugt slag
upp yfir fjöllin háu
þar teigar hann himins heiða dag.
Hraðsiglir loftið með víkings brag
hátt yfir hömrum og ströndum,
horfir mót ókomnum löndum.
Vegna þess hvað hátt og hratt hann
flýgur hefir örnin frá alda öðli verið álitinn
ímynd hreysti .hugdirfðar og hvatleika,
jafnframt hörku og hlífðarleysi. Ritning-
in talar um að örninn rífi niður hreiður sitt
sem ætíð er í háum trjám eða á kletta-
hillum þegar móðirin álítur að ungarnir
ættu að vera fleygir, hryndi þeim svo út.
í loftið, og láti arka á auðnu hvert þeir
gætu flogið eða féllu dauðir til jarðar.
Önnur gömul trú var það að arnar móð-
irin léti ungana horfa beint í sólina og
þeim er þá depluðu augunum hrynti hún
vægarlaust út úr hreiðrinu.
Vegna þessa álits á erninum var mjög
snemma á öldum mynd hans dregin á
skjaldarmerki og innsigli þjóðhöfðingja.
Þannig var hann á innsigli konungsins í
Úr, hinni afarfornu borg þar sem Abra-
ham var fæddur. Einnig á merki Hittita,
sem voru stór og herská þjóð á Syrlandi
og nálægum löndum í fymdinni. Forntyrk-
ir höfðu mynd arnarins á sumum pen»
inum sínum. Austurríki hafði “ara klof-
inn” eins og Gröndal kemst að örði á
merki sínu, einnig hafa Bandaríkjamenn
hinn sköllótta öm fyrir skjaldarmerki, það
sama hefir Mexikó en Columbia í Suður-
Ameríku Gamminn sem er frændi arnar-
ins. Annan frænda, fálkann, hefir ísland.
Silfur örn á stöng var merki hinna
Rómversku “legiona” og þótti það hin
mesta hugsanleg háðung að missa merkið
meðan nokkur maður stóð uppi.
Grikkir trúðu því að Seifur hefði örninn
fyrir sendiboða. Minnir það á trú Norður-
landa þjóða að hrafnar tveir Huginn og
Muninn sátu sinn á hverri öxl Óðins og
hvísluðu að honum öllum tíðindum sem
gerðust. Er það mjog eðileg trú, því
fuglar sjá vissulega fleira en gángandi
dýr og að þeir eru aðgætnir getur hver
maður séð þegar þeir em á veiðum.
Þegar taldar eru með allar tegundir
fálka og gamma eru alls um 700 fugla-
tegundir af amar kyni enda finnast þær
tegundir fugla í öllum löndum jarðar
nema á sumum Kyrrahafs eyjunum og
suðurheimskauts landflákunum.
Hafa menn víðast hvar ímugust á þeim,
því að frá töldum sumum gamma tegund-
um sem lifa á hræum, eru þeir allir rán-
fuglár. Hefir þessi hræðsla orðið til þess
að fé hefir verið veitt til höfuðs þeim, og
hafa þeir því verið drepnir vægðarlaust
og drápið réttlætt með því að þeir eyði-
leggi fugla og egg þeirra, en það hefir
líka orðið til þess að músum og öðmm
smádýrum, sem þeir líka hafa til matar,
hefir fjölgað svo að til vandræða hefir
horft. Sýnir þetta hvað varásamt er að
raska jafnvægi því sem náttúran hefir
sett og ákvarðað. Sannast það mjög víða
og hefir oft orðið til mikillar eyðilegg-
ingar.
Engar sögur fara af því að ernir hafi
verið tamdir til veiða í nþrðurálfu, þó
fálkar væru mjög mikið notaðir til þess á
fyrri tíð, en algengt er það enn í austur-
álfu og þykir konungleg íþrótt nú sem
áður.
M. B. H.
BÚDDHA
önnur ræða um nokkur helstu
trúarbrögð heimsins flutt af
séra Guðm. Árnasyni.
Vér, sem héldum að vér
sjálfir værum stöðugir, var-
anlegir .eilífir, erum með
einstaklingseðli voiru bundn
ir við það, sem er óstöð-
ugt, óvaranlegt og tíma-
bundið.
Fyrir næstum 2,500 árum
fæddist austur á Indlandi svein-
barn, sem, þegar það óx upp,
varð að einum þeim merkileg-
asta manni, sem lifað hefir á
þessari jörð. Sveinninn var
nefndur Gautama, en í mann-
kynssögunni þekkist hann bet-
ur undir nafninu Búddha, sem
þýðir hinn upplýsti eða hinn
vitri.
Gautama var sonur smákon-
ungs nokkurs, sem ríkti, yfir
dálitlu ríki norðan til á Ind-
landi. Hvar fæðingarstaður hans
hefði verið, var lengi óvíst, en
fyrir nærri fjörutíu árum fanst
steinsúla er indverskur konung-
ur einn hafði látið reisa löngu
síðar, og á hana var letrað, að
Gautama hefði fæðst í grend við
hina fomu borg Kapilavestu, eu
af henni hafa fpndist merkileg-
ar rústir á síðari árum.
Fjölda margar sagnir eru til
um æfiferil þessa manns; en
margar þeirra eru, sem vænta
má, miður áreiðanlegar, þar
sem langir tímar líða frá því
atburðirnir gerðust þangað til
sagnirnar af þeim voru færðar
í letur. En í Austurlöndum var
það alsiða, að ekki aðeins lýs-
ingar af atburðum, heldur heil
kerfi flókinna kenninga geymd-
ust árum og jafnvel öldum sam-
an í minni manna. Sagnirnar
um Gautama eru ,að dómi bezt.u
fræðimanna, áreiðanlegar í öll-
um aðalatriðum. Reynt hefir
að vísu verið að sanna, að
hann hafi alls ekki verið maður
heldur sólargoð í indverskum*á-
trúnaði, en hin elztu og áreið-
anlegustu Búddhatrúar rit, hinar
svo nefndu Pali-bækur, virðast
taka af allan vafa um það, að
hann hafi lifað og starfað á Ind-
landi á sjöttu öld fyrir Krists
fæðingu.
Sögurnar um fæðingu Gaut-
ama eru einkenniléga líkar sög-
um guðspjallannna um fæðingu
Jesú. Móður hans dreymdi, að
hún varð þunguð af yfirnáttúr-
legum völdum o. s. fv., því .var
sjáð fyrir honum, að hann
mundi annaðhVort verða voldug
ur konungur, eða að hann
mundi snúa baki við heiminum,
gerast munkur og að lokflm
verða Búddha, þ. e. a. s. full-
komlega upplýstur maður.
Gautanía er, samkvæmt skoðun
Búddhatrúramanna, ekki sá eini
Buddha, sem uppi hefir verið;
aðrir menn á undan honum
höfðu náð því fullkomnunar-
stigi, og slíkir menn geta komið
fram hvenær sem er; en hver
sá, sem verður Búddha öðalst
algerða vizku — hann sér og
skilur orsakir, eðli og gang
allra hluta.
Faðir Gautama óskaði þess
náttúrlega, að hann yrði volc^-
ugur konungur. Og þess vegna
lét hann veita honum í æsk« alt
sem hann girntist, til þess að
hann skyldi síður snúa baki við
heiminum. Einkanlega lét hann
sér umhugað, að hann skyldi
ekki sjá hin fjögur merki eða
tákn, sem, samkvæmt spádóm-
unum, áttu að snúa hug hans
frá glaumnum og gleðinni við
hirðina. Þessi fjögur tákn voru:
hrumur öldungur, sjúkur mað-
ur, framliðinn maður og munk-
ur. En konungurinn gat ekki
komið í veg fyrir að hann sæi
táknin, hann sá þau hvað eftir
annað, er honum varð reikað
frá höllinni, og þau fyltu huga
hans með undrun og áhyggjum:
af þeim lærði hann, að allir
hlutir á jörðinni eru breytingum
háðir. Hann ásetti sér að fara
burt og íhuga í einrúmi lífið og
tilgang þess, unz hann næði
hinum “hæsta ódauðleika”.
Hann strauk burt úr höllinni á
næturþeli, án þess að kveðja
konu sína og son ungan. Mara,
höfðingi hinna illu anda, kom
til hans og reyndi að fá hann
til þess að hætta við áform sitt
með því að lofa honum, að
hann skyldi verða auðugastur
allra konunga jarðarinnar. En
Gautama stóðst allar freisting-
ar hans. Hann ferðaðist þang-
að til hann kom í skógarlund.
þar sem hann hitti fyrir fimm
munka, sem þjáðu sig með
föstum og meinlætum. Með
þeim var hann í sex ár. En
hann fann ekki það, sem hann
leitaði að, í meinlætalifnaðinum.
Aftur freistaði Mara hans, en
hann stóðst, sem fyr, allar árás-
ir hans og fortölur. Sitjandi
undir vizku-trénu hét hann því
að víkja ekki burt þaðan, fyr en
hann hefði öðlast vizkuna, sem
hann var að leita að. Hinir illu
andar gáfust að lokum upp og
Gautama varð Búddha — “sá ■
sem skilur alla leyndardóma til-
verunnar, hinn alvitril” Þegar
hann hafði öðlast vizkuna, sat
hann fjórum sinnum sjö daga
og naut hins algerða skilnings.
Að því loknu fór hann að boða
öðrum kenningar sínar. Þeir
| fyrstu, sem gerðust fylgjendur
hans, voru munkarnir fimm,
! sem hann hafði verið með. Eftir
að hann byrjaði að kenna fjölg-
aði fylgjendum hans mjög ört.
Hann ferðaðist um Norður-Ind-
land í fjörutíu og fimm ár.
Tvennskonar trúarbragðalegur
félagsskapur var settur á stofn
meðal fylgjenda hans: fyr^t eins
konar betlimunkaregla ,og svo
leikmannafélagsskapur fyrir þá,
sem ekki gátu eða vildu yfirgefa
atvinnuvegi sína. Munkarnir
urðu hinir eiginlegu trúboðar;
þeir ferðuðust um og boðuðu
mönnum hinn nýja sið. Fjöldi
manna aðhyltist hann, en samt
mætti hann víða mikilli mót-
spyrnu.
Þetta í sem allra-fæstum orð-
um eru helztu drættirnir í sögu
Búddha, eins og hún er sögð í
hinum helgu bókum Búddhatrú-
armanna. Sú saga er full if
undrun og kraftaverkum. Guð-
imir 'eru viðstaddir fæðingu
hans; skugginn af trénu, sem
hann var lagður undir, þegar
hann var barn, færðist ekki;
þegar hann hafði öðalst vizk-
una, var hann í vafa um, hvort
hann ætti að boða öðrum trú,
en þá birtist Brahma sjálfur
honum og minti hann á fávizku
og eymd mannanna. Af slíkum
sögum eru Pali-bækurnar full-
ar. Sumar þessar sögur eru,
eins og eg hefi bent á, merki-
lega líkar sumum frásögnum
nýjatestamentisins, t. d. freist-
ingarsagan. Hvort þar sé um
nokkurt samband að ræða, er
að líkindum ekki unt að vita
með nokkurri vissu.
En hvers konar boðskapur var
það, sem Búddha flutti.
Eg get naumast lýst honum
betur á nokkurn annan hátt en
þann, að tilfæra hér stuttan
kafla úr Benares-ræðunni, en
það er ræðan, sem Búddha á
að hafa haldið yfir munkunum
! fimm, þegar hann hóf prédikun-
arstarf sitt.
“Opnið eyru yðar, þér munk-
ar; lausnin frá dauðanum er
fundin! Eg kenni yður, eg flyt
i yð,ur boðskapinn. Ef þér farið
] eftir því, sem eg kenni yður,
| munuð þér í þessu lífi læra að
i þekkja vizkuna og>að sjá aug-
; Hti til auglits .... Tvö mark-
I mið eru til, þér munkar, og frá
hvorutveggja verður sá, sem
lifir andlegu lífi, að halda sér.
Hver eru þessi tvö markmið?
Annað er það, að lifa í girndum,
ofurseldur girndum og nautn
um. Slíkt líf er lágt, ógöfugtr
óandlegt, ósamboðið manninum,
einskisvert. Hitt markmiðið er
meinlætalifnaður; það er dapur-
Iegt, ósamboðið manninum, ein-
skisvert. Sá, sem er fullkominn,

V
\
0