Heimskringla - 24.10.1934, Qupperneq 2

HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 24. OKT. 1934
2. SIÐA.
GRÆNLANDSÞÆTTIR M. FL.
(Eftirfarandi gTein eftir dr. Hannes
Þorsteinsson rikisskjalavörð er hér
birt eftir Blöndu, tímariti Sögu-
félagsins í Reykjavík.)
Framh.
I>á er amtmaður haíði fengið
skrámar yfir Grænlandsfarana
úr öllum sýslunum, er hann
hafði leitað tU, nema úr Snæ-
fellsnessýslu, því að hún kom
ekki nógu fljótt, ritaði hann
grænlenzku nefndinni langa
skýrslu um þetta mál 19. sept.
1729 (Brb. s. á., bls. 288—294),
og telur þar 42 búsetta menn, er
hafi skráð sig, flestir með kon-
um sínum og fjölskyldu, 33 gift-
ar konur, 21 fullvaxna, unga
menn, 14 ógiftar stúlkur, 26
piltböm og 30 stúlkuböm, o. s.
frv. alls 172 menn, en talan var
í raun réttri hærri, því að Snæ-
fellsnessýslu vantaði, en ber þó
ekki allskostar saman við hinar
einstöku skýrslur. Segir amt-
maður, að erfitt hafi verið að
fást við þetta, með því að íbú-
arnir hafi ímugust á Grænlandi
og hafi slæmt áht á því, en þeir
sem lofi að fara, vilji fá ís-
lenzkan prest með sér, og það
sé eðlileg krafa og muni, hent-
ugast að fá einhvern, er sé að
stunda nám í Kaupmannahöfn.
Svo hefði einnig verið óskað af
þessum væntanlegu Grænlands-
fömm, að þeir fengju með sér
íslenzkan forráðamannn, til að
hafa á hendi útmælingu á bygg-
ingarstæðunum, engjum etc. og
ákveða hvar menn ættu að setj-
ast að til fiskveiða. Getur þess
ennfremur, að hver fjölskylda
geti ekki komist af með minna
en 2 kýr, 12 kindur og 1 hest,
en þetta verði alls fyrir 42 bú-
setta menn: 84 kýr, 504 sauð-
kindur og 42 hestar, auk 2
graðunga og 8 hrúta, og reikn-
ar svo út, hvað alt þetta muni
kosta. Með bréfinu sendir hann
nafnaskrár í einu lagi yfir þá
fullorðna menn, karla og konur,
með tilgreindum bamafjölda, er
ráðist hafi til fararinnar, og
loks ítarlega áætlun um það,
hve mikið bóndi eða búandi
maður með konu, vinnumanni,
vinnukonu og 2 bömum, þurfi
til árSviðurværis og áhalda, og
er alt smátt og stórt verðlagt,
hvað fyrir sig, mjög nákvæm-
lega á 4/2 blaði í arkarbroti.**)
Er allhætt við, að grænlenzku
nefndinni hafi vaxið allur þessi
kostnaður nokbuð í augum, og
viljað lækka seglin, enda sést
það Ijósast á konungsbréfi til
stiptamtmanns 22. maí 1730,
sem birt var á alþingi þá um
sumarið1), því að þar er ekkert
minst á þessa 42 búandmenn
(fjölskyldur), sem amtmaður
hafði tilkynt, að skráð hafi sig
til Grænlandsfarar, en þess get-
ið, að konungur hafi úrskurðað,
að það verði ekki fyr en í apríl-
mánuði næsta ár (1731), að 12
íslenzkar fjölskyldur verði flutt-
ar til Grænlands, og að helm-
ingur þeirra (6) skuli setjast
að við nýlenduna í Godthaab,
eða þar umhverfis, en hinar sex
við nýlenduna Nepesene, og
verði nauðsynleg byggingarefni
handa þessu fólki send með
skipi frá Danmörku til Græn-
lands á þessu ári (1730), en það
verði að vera tilbúið á ákveð-
inni höfn á íslandi næsta vor,
með nauðsynlega gripi og fóð-
ur handa þeim, einnig matvæli
og fatnað, er fást kunni hér á
landi, og er stiptamtmanni faJið
að leggja fyrir amtmanninn,
landfógetann og einn sýslu-
mann (Sigurð Sigurðsson
eldra), að velja til fararinnar
þær 12 fjöJskyldur, er mesta
löngun hafi til vistaskifta af
þeim, er hafi skráð sig, og þeir
telji hentugastar. Gert er ráð
fyrir í bréfinu, að fé verði til
taks hér í landi til að greiða
eftir réttum reikningi fýrir
nauðsynjar handa þessum 12
fjöilskyldum, svo að þær nægi
þeim eitt eða hálft annað ár.
Ekkert er um það getið í bréf-
inu, hvað hverri fjölskyldu sé
ætlað til lífsframfæris, eða
'hvensu marga gripi eigi að
kaupa handa henni, alt óákveð-
ið og lagt í vald þessarar 3
manna nefndar, hvað hún telji
Ibráðnauðsynlegt. Er auðsætt,
að stjórnin heifr nú mjög kipt
að sér hendinni og vill leggja í
sem allra minstan kostnað fyrir
Iþessa nýju íslenzku landnema,
enda mun þessi afturkippur
Ihafa haft þau áihrif, að þeir,
sem fúsir voru til ferðarinnar
fyrra árið, vildu nú hvergi fara
og gengu hópum saman úr
skaftinu, er þeir sáu, hversu
hin glæsilegu loforð urðu enda-
slepp. Var nú enn farið að
leita hófanna hjá hinu skrá-
Setta fólki, hvort það vildi enn
gefa sig til fararinnar eða ekki,
en annars er lítt kunnugt um,
hvernig þessi 3 manna nefnd
hefir hagað úrvali sínu.2) í>ó
**) Brb. amtm. 1729, bls. 304—
312, en Grænlandsfaraskráin á bls.
294—303.
1) Bréf þetta er prentaS í Laga-
safni M. Ketilss. III, 395—397 og í
Lovs. for Isl. II, 116—118.
2) Séra Jón Halldórsson segir
(Hítardalsannál 1730: Annálar bók-
m.fél. II, 636) að ný þing og sam-
komur hafi verið haldin um sumarið
í fyrgreindum héruðum og þá vel
felstir gengið úr tanganum (þ. e.
gengið úr skaptinu) er fúsir voru
fyrra árið.
er kunnugt um þinghöld Níels
Kier lögmanns og sýslumanns
í Kjósarsýslu (23. ágúst 1730 á
Mosfelli og 24. g. m. í Brautar-
holti og Saurbæ á Kjalarnesi)
og lýstu þar þeir, sem skráð
höfðu sig til ferðarinnar sumar-
ið áður, að einni stúlku undan-
skildri, að þeir hefðu gert það í
ihugsunarleysi og báðu þess “í
guðs nafni með grátandi tár-
um”, að þeir mættu lifa og
deyja í hinu fátæka föðurlandi
sínu, en mótmæltu algerlega að
fara til Grænlands, og sama
hefir orðið ofan á annarsstaðar,
að menn hafa orðið allshugar
ifegnir að verða lausir við þetta
flan og mega sitja kyrrir heima.
Var svo langt frá því, að 12
fjölskyldur * fengjust til að
standa við loforð sín frá fyrra
ári, að það voru ekki nema að
eins 14 manns, sem nú vildiiu
góðfúslega gefa sig til fararinn-
ar af þeim c. 20Q manns, er árið
áður höfðu lofað utanför, og
þessir 14 voru: Einn bóndi með
konu og bami úr Hnappadals-
sýslu, ein ógift stúlka úr Kjós-
ársýslu, 4 bænd-ur úr Rangár-
vallasýslu, þar á meðal 1 kona,
3 börn og vinnukona, og loks
ókvæntur maður úr Árnes-
sýslu.3) En einnig þessar ör-
litlu “tryggu leifar” frá sumr-
inu áður urðu að sitja heima og
fengu aldrei Grænland augum
að líta, því að alt þetta Græn-
landsfargan hrundi í rústir við
lát Friðriks konungs 4., 12, okt.
1730, grænlenzka nefndin leyst-
ist sundur og varð að engu, en
Kristján konungur 6. sendi skip
til Grænlands vorið 1731, með
skipun um að flytja burtu það-
an alla Evrópumenn, en báðar
nýlendurnar, Godthaab og Nepi-
sene, skyldu tafarlaust leggjast
niður. Hans Egede fékk þó
leyfi til að vera kyr fyrst um
seinn með 8—10 mönnum, er
ékki vildu yfirgefa hann, en
allir aðrir útlendingar voru
fluttir burtu á 2 skipum, þar á
meðal danski landstjórinn, virk-
isforinginn með öllum “dátum”
sínum, báðir kaupmennimir og
2 prestar, en Egede var ekki
veitt nokkurt vilyrði um hjálp
leftirleiðis, þótt úr þvf raknaði
síðar, en 1736 fór hann alfar-
inn úr Grænlandi.
I>að var annars giftusamlegt,
að þetta Grænlandsflan Islend-
inga fyrir rúmum 200 árum
skyldi kafna í fæðingunni. Það
hefði orðið til ófamaðar þeim, I
sem farið hefðu, og óvíst hve
mart illt hefði getað af því leitt
fyrir íslenzku þjóðina í heild
sinni.
II.
Æfiminning séra Jóns Bjarna-
sonar á Rafnseyri.
[Aðalheimildimar fyrir þessum
kafla eru meðal annars skjöl, er C.
F. Wandel viceadmiráll í sjóliði Dana
afhenti mér í Höfn 18. júní 1926 sem
gjöf til Þjóðskjalasafnsins fyrir milli-
göngu dr. L. Bobé sagnaritara. Eru
þar á meðal eiginhandarbréf frá
Bjama Pálssyni og séra Jóni Bjarna-
syni. En við æfiágrip séra Jóns hefi
eg notað ýmsar fleiri heimildir, er eg
hefi oftast nær getið um.—H. Þ.]
! Þrjátíu árum síðar, en flutn-
ingur íslendinga til Grænlands
fór út um þúfur, sem fyr segir,
urðu nokkrar bollaleggingar um
það, að íslenzkur prestur flytt-
ist til Grænlands með f jölskyldu
sinni og fleiri mönnum, er hann
gæti fengið með sér, og var
hugmyndin sú, að klerkur þessi
tæki að sér prestsstarf meðal
Skrælingja, eða gerðist þar
einskonar trúboði því að danska
stjórnin var nú farin aftur að
gefa Grænlandi og trúboði þar
meiri gaum en hún hafði gert á
síðustu dvalarárum Hans
Egede. En þessu var nú öðru-
vísi háttað en fyr, því að danska
stjómin beindist ekki fyrir
nokkrum framkvæmdum í þá
átt, að flytja íslenzkt fólk til
Grænlands í þetta sinn og kom
því engin skipun um það stjóm-
anvaldaveginn, en þessi nýja
hreyfing, ef hreyfing skyldi
kalla, átti aðallega rót sína að
rekja til áhuga eins einasta
manns, þáverandi sóknarprests
í Skarösþingum í Dalasýslu,
séra Jóns Bjamasonar á Ballar-
á, er hafði fengið mjög sterka
löngun til að fara til Græn-
lands og eyða þar æfidögum
’sínum til að prédika guðsorð
fyrir Skrælingjum. Með því
að þessi fyrirtekt af íslenzk-
‘Eg má ekki eiga á hættu að
v bökun mistakist með lélegum
Baking Powder... Þessvegna
heimta eg altaf Magic. Það
veitir sparnað lika—minna en
1c virði þarf í stóra köku.
. . . ... «1
segir Miss McFarlane íæðulTæðingur við St. Michael’s spítala í Toronto
MAGIC Baking Powder kostar svo lítið—og það
má ætið reiða sig á hinn sama jafna árangur. Það ggxmxmié.
kostar minna en lc virði af Magic að búa til stóra
þriggja laga köku. Þrt þá að eiga nokkuð á hættu
með lakari tegundir. Bakið ávalt úr Magic og S:'''^’jí
verið viss.
“LAUS VIÐ ALCrN” — j
Þessi setning á hverjum I
|\/| /\ f “ T f * bauk er yður trygging lííilójfj
JLV.E, Xa, X fyrir Því að Ma&íc WmáMm
Baking Powder er ^
BCINN TIL I CANADA laus við álún eða
önnur skaðleg efni.
búningskenslu undir skóla hjá
séra Halldóri Einarssyni á Stað
í Steingrímsfirði, föður séra
Björns á Setbergi, og var hann
Ihjá honum veturinn 1734—1735,
en haustið 1735 var hann sett-
ur í Skálholtsskóla, og útskrif-
aður þaðan af Gísla skóla-
mieistara Magnússyni (síðar
biskupi) 20. apríl 1739 á 18.
aldursári. Segir í stúdentsvott-
orði hans, að hann geti mak-
Jega talist meðal hinna skarpari
ungmenna**). Eftir að hann
útskrifaðist hefir hann fengist
að einhverju leyti við ritstörf,
Iþví að 1743, nokkru áður en
hann vígðist, sneri hann á lat-
ínu í Skálholti “Sannleika guð-
Ihræðslunnar” eftir Eirík Pon-
toppidan, þ. e. “Ranga Ponta”,
sem séra Halldór Brynjólfsson,(
síðar biskup ,hafði snúið úr
dönsku á íslenzku 1741. Þessi
latneska þýðing séra Jóns er
enn til í handriti1). Um vorið
maður, kallað Jón til aðstoðar-
s. á. hafði séra Lýður Magnús-
son í Skarðsþingum, fjörgamall
um presti, hér búsettum fjöl-! prests, en hann gat ekki fengið
skyldumanni, er mjög einkenni-
leg og alveg einstæð hér í landi,
tná varla minna vera, en að
“Blanda” flytji lesendum sínum
istutt æfiágrip þessa einkenni-
lega klerks, því fremur sem svo
að segja ekkert hefir áður um
hann ritað verið í samfelldu
vígslu þá þegar, því að óákveð-
ið var hvor þeirra Ludvig Har-
iboe eða séra Finnur Jónsson
officialis, vígðu prestana, því
að Finnur hafði þá ekkert um-
boð fengið til þess frá Harfbóe,
en það varð úr, að Jón tók
vígslu á Hólum 22. okt. utn
máli, og þessi viðleitni hans, að Ihaustið (1743) af séra Þorsteini
komast til Grænlands, veríð
mjög lítt kunn.
3) Frá þessu skýrir Ocksen stipt-
amtmaður í bréfi til konungs (Kristj-
áns 6.) 31. jan. 1731, þar sem hann
sendir honum öll plöggin um þetta
frá Islandi, af því að hann segist ekki
hafa getað afhent þau grænlenzku
nefndinni, því að hún sé öll tvístruð.
(Brb. stiptamtm. 1731, bls. 176—178
í þjskjs.)
Séra Jón Bjarnason var fædd-
ur 12. júlí 1721 ,líklega norður
í Steingrímsfirði, því að hann
var skírður 20. s. m. af séra
Sigurði Snorrasyni uppgjafa-
presti frá Brjánslæk, er þá þjón-
AVALT
HIÐ BEZTA
og Poker Hands einnig!
Það borgar sig að ‘‘vefja sínar sjálfur” úr
TURRET
FINE CUT
VINDLINGA TOBAKI
Vér mælum með “CHANTECLER” og "VOGUE” vindlinga pappír
prófasti Ketilssyni á Hraífnagili,
að boði Harboe’s. Var hann þá
aðeins rúmlega 22 ára gamall,
en í þann tíð var ekki haft svo
nákvæmt eftirlit með því, þótt
prestar vígðust yngri en 25 ára.
Hefir séra Jón þá þegar farið
vestur á Skarðsströnd og tek-
ist þar alla prestsþjónustu á
hendur, því að séra Lýður var
aði Stað í Steingrímsfirði fyrir
mág sinn, séra Jón Prófast ^ ^ einskis fær fyrir elli sakir.
Árnason, er þetta sama ár sigldi j Mun séra Jón brátt hafa sýnt
til biskupsvígslu; hafði séra
Sigurður, er hann kom að skíra,
sagt: “Eg þorði ekki annað en
flýta mér og koma að skíra
prestsefnið” (hann ætlaði að
segja: smiðsefnið, því að faðir
séra Jóns var smiður) og mint-
ist séra Sigurður þess oft, að
það mismæli sitt hefði að spá
allmikla rögg af sér í prests-
skapnum, eftir því sem ráða má
af vitnisburði Harboe’s 6. nóv.
1745 í Broager í Slésvík, eftir
yfinheyrslu í Snóksdal 14. júní
s. á. Segir þar, að þótt séra
Jón sé yngstur að aldri og í em-
bætti presta þar í héraðinú
(Dalasýslu), þá verði hann að
orðið*). Foreldrar séra Jóns þeim fremri,, bæði að
voru Bjarni Jónsson smiður á j oáfum og lærdómi, og þó sér-
Kollabúðum við Þorskafjörð slaWega að guðrækni, þekkingu
(dáin 17 des. 1753, 75 ára) og
isíðari kona hans Sigríður
Björnsdóttir frá Hamarlandi á
Reykjanesi Björnssonar. Faðir
Bjarna var Jón Björnsson (f. c.
1649) bóndi í Múlakoti og
Kollabúðum, norðlenzkur að
ætt, því að Björn faðir hans
var son Jóns í Gröf á Höfða-
strönd Stígssonar prests á
Miklabæ Bjömssonar prófasts
í Saurbæ í Eyjafirði, bróður
Árna sýslumanns á Hlíðarenda,
Gíslasonar, en kona Jóns Stígs-
sonar var Hlaðgerður Guð-
mundsdóttir, föðursystir séra
Hallgríms sálmaskálds Péturs-
sonar, og var Björn son þeirra,
að sögn, alinn upp hjá honum
á högum safnaðarins og ó-
þreytandi skyldurækni í að út-
breiða ríki Krists, svo að með
frekari æfingu megi búast við
miklu af honum sem kenni-
manni2). Þegar þess er gætt
hversu Harboe er spar á lofs-
yrðum um presta í skýrslum
sínum, hnýtir venjuega eitthvað
í alla, getur þessi vitnisburður
hans um séra Jón talist ein-
hver hinn allra bezti, er nokkur
prestur fær hjá Harboe, og sýn-
ir, að honum hefir geðjast harla
vel að þessum kornunga aðstoð-
arpresti. Eftir lát séra Lýðs
(23. ágúst 1746) var séra Jóni
þegar veitt brauðið 17. sept. s.
á. Mun hann hafa kvænst
fyrir frændsemissakir. Með því 17453) °S farið að búa á Ballará
að snemma bar á góðum náms-
gáfum Jóns Bjarnasonar, komu
foreldrar hans honum til undir-
*) Þetta tekið eftir lausu blaði í
J. S. 478 4to í Itbs., þar sem fæð-
ingardags og árs séra Jóns er getið,
en hvergi annarsstaðar.
**) Brb. Jóns bisk. Ámas. 1739
V. 850—851.
1) Lbs. 13 8vo; mun vera eigin-
handarrit.
2) Sbr. skýrslur Harboes, áður í
Ríkisskjalasafni Dana, nú í Þjskjs.
3) Elzta bam þeirra hjóna, ölaf-
ur, var fæddur 24. maí 1746.
um það leyti. Voru þá stór-
bokkar uppi á Skarðsströnd,
teins og Bjarni ríki Pétursson á
iSkarði, Þorsteinn Pálsson lög-
réttumaður í Búðardal, bróðir
Mála-Snæbjarnar, o. fl., og
munu þeir ekki hajfa kunnað
sem bezt siðavendni prests og
skyldurækni, enda bendir sumt
til þess, að þeir hafi ekki gert
honum hátt undir höfði og sýnt
Ihonum h'tilsvirðingu, jafnvel
spanað sumt sóknarfólk gegn
ihonum. Á það bendir meðal
annars, þótt hjátrú og vitleysa
sé, að það var borið út um
Skarðsströnd veturinn 1750, að
draugur væri þar á flækingi um
ströndina, milli Búðardals að
innan og Ballarár að utan, og
kæmist ekki lengra, héldi sig
helzt á Geirmundarstöðum og
segði fólki milli svefns og vöku,
að hann værí sendur af séra
Jóni til að kvelja fólkið, en séra
Jón hratt af sér illmæli þessu
með því að kveða niður drauga-
ganginn af prqdikunarstóU),
svo prestur slapp við þennan
heimskulega óhróður.
Séra Jón var í góðu vimfengi
við þá bræður Bjarna land-
lækni og séra Gunnar PálSson,
einnig við Magnús amtmann
iGíslason og skrifuðust þeir á.
En ÍMagnús sýslumaður Ketils-
son, er settist að á Skarðs-
strönd 1754, virðist hafa verið
lítill vinur séra Jóns, og hafa
þeir ekki átt skap saman, sýslu-
maður kaldlyndur og fremur ó-
þýður í lund og drembilátur við
þá, er ekki vildu alt láta liggja
í skauti hans, en prestur sér-
lyndur, og hefir talið sig í lær-
dómi o. fl. ekki þurfa að láta
í minni pokann fyrir sýslu-
manni, þrátt fyrir fátækt sína.
Að vísu viðurkennir sýslumað-
ur, að séra Jón hafi verið fjöl-
fróður maður, haft mikið minni
og góða skáldskapargáfu, bæði
á íslenzku og einnig í latínu,
iþví að hann hafi verið góður
málfræðingur og mjög hneigður
til bóka og lærdóms, en minna
til búskapar.**) En þetta ritar
sýslumaður að séra Jóni látn-
um um 30—40 árum eftir að
þeir voru í nábýli á Skarðs-
strönd, svo að hann hefir þá
viljað unna honum sannmælis
og farið að fymast yfir gamlar
væringar. En hins vegar hefir
séra Jón, meðan þeir voru sam-
tíða á Skarðsströnd, lýst nokk-
uð greinilega, hvernig sam-
komulagið milli þeirra hafi ver-
ið, því að hann segir meðal
ánnars í bréfi til Magnúsar amt-
manns 5. júlí 17601): “Og allra
helzt vildi eg svo ákosið hafa,
að mínir dagar yrðu fáir hér í
sveit lengur, þar sm. (þ. e.
sýslúmanni) og mér getur
aldrei saman komið. Eg þykist
h'ða órétt af hans hvatskeyti-
legu dómum og ýmislegum upp-
áslætti, en hefi hvorki vit né
efni til að hrinda af mér hans
oki, en hann þykist mæta bak-
tali af mér, við hvert eg ekki
kannast, og er svo eljuþjóstur
illtíð niðrí okkur á milli...eg
vildi hafa frið við alla menn,
*) Um draugagang þennan er
meðal annars getið í jafnmerkri
heimild sem Grímsstaðaannál (Lbs.
379 4to).
**) Sbr. ættartölubók með hendi
Magnúsar í J. S. 163 fol., bls. 348.
1) Pjskjs. A 12c.