Heimskringla - 06.03.1935, Qupperneq 2

2. SÍÐA.
HEIMSKRINCLA
WINNIPEG, 6. MARZ, 1935
ÍSLAND EINS OG ÞAÐ KOM
MÉR FYRIR SJÓNIR
Eftir Valdimar Björnsson
Erindi flutt 27. febrúar, 1935
á Fróns-samkomu í Winnipeg
Eg taldi það stóran heiður
þegar mér var boðið hingað
norður að flytja ræðu á Fróns-
mótinu í sambandi við Árs-
þing Þjóðræknisfélagsins. í
fjarlægri bygð, þar sem viðhald
íslenzkunnar verður erfiðara
með hverju ári sem líður, fanst
mér það boð vera uppfylling á
vonum ungs manns að fá að
sjá “lífið í Reykjavík” vorra
Vestur-lslendinga upp á sit*
bezta, að taka þátt hér í hinu
glæsilega félagslífi höfuðborg-
arinnar hjá þjóðarbroti voru
þessa megin hafsins.
En nú þegar fjarlægðin er
horfin, þegar sveitarbúinn er
kominn í glauminn og glysið, þá
fer mér ekki að lítast á. Það var
mér ógleymanleg gleði í su'm-
ar sem leið að fara til íslands
og ferðast um ættlandið í tvo
mánuði.
Eg á að tala hér í kveld aðal-
lega, var mér sagt, um ísland
og hvemig það kom mér fyrir
sjónir. Mér virðist það vera að
bera í bakkafullan lækinn
að segja Winnipeg-búum frá ís-
landsferð minni. Svo margir
hér hafa svo oft farið til íslands
og hafa svo oft — mér svo
miklu færari til þess — sagt
frá ferðum sínum, að eg get
ekki annað en byrjað hálf
hræddur og hikandi.
Eg þekti íslands aðeins af frá-
sögnum og lestri þangað til eg
sá það fyrst, seint í júlí-mán-
uði í fyrra. Náttúrlega hafði
eg miklu gleggri hugmynd um
það en margir Ameríkumena
áður en eg fór af stað. Eg hafði
talað við marga sem höfðu verið
þar nýlega svo eg vissi nærri
því við hverju ætti að búast
þegar þangað kæmi. Það var
ekki nauðsynlegt að leita
ráða eins mikið og erlendir
ferðamenn gerðu oft fyrir
nokkrum árum síðan. Merkileg
saga um slíkan ferðamann er
sögð af honum sjálfum í bók
sem hann gaf út. Nafn manns-
ins er vel þekt enn þann dag í
dag sem sálmaskáld — Sabine
Baring-Gould, höfundur heims-
fræga sálmsins “Onward Christ-
ian Soldiers”. Hann segir á
einum stað í bók sinni, “Iceland
— Its Scenes and Sagas”, gefin
út 1863, þessa sögu. Eg les
hana eins og hún var skráð, á
frummálinu:
Before leaving Reykjavík, I
paid a visit to the Catholic Mis-
sion, and found it a very snug
farm; it was once surrounded
by a tun or home-meadow,
which has been spoiled by the
priest in his endeavor to intro-
duce French husbandry. I found
the missioner walking up and
down to the leeward of his
house, wrapped in a warm
cloak. He invited me indors, and
I had a tong conversation with
him relative to the ecclesiastical
condition of the island. After
this I asked for a few practical
hints for my journey.
“First and foremost,” said the
priest, “take with you plehty of
small change, you can ge't none
in the country, and there is no
reason why you should give a
dollar when half will do. You
will have to pay for everything
you want, and rightly too. The
Icelander has a hard struggle
to keep himself and family
alive; and food is expensive. He
has often to take a journey of
many days to the capital, thac
he may provide himself with a
year’s stock of the necessaries
of life—perhaps he loses some
of his horses on the way and, as
likely as not, the goods he has
purchased are damaged in
crossing the rivers. It would be
a wrong thing for a visitor,
who comes to the country for
pleasure, to prey upon the
scanty supplies of these poor
people without sufficiently re-
munerating them—yet this has
been done! The Icelanders are
inclined to be hospitable, but
they cannot afford to follow
their inclinations.”
“Is no reliance to be placed
upon the statement of travellers
respecting the Icelanders, that
they decline to receive pay-
ment?”
“The farmers will always
make a charge, but the priests
will now and then refuse
money. They will, however,
often allow themselves to be
persuaded to accept a present,
such as an illustrated book, a
Latin author, or a silk hand-
kerchief for their wives. You
will find also that where theif
amour propre would be hurt by
accepting dollars, yet they will
take an English half-soverign
to make in’to a ring for a favor- Eins og þið vitið öll, vann
ibe daughter.” ! Sjálfstæðisflokkurinn 20 þing-
“What must I reckon upon as sæti í kosningunum; Framsókn-
my daily expenditure ? ” ■ armenn unnu 15 sæti, Alþýðu-
“A guinea, exclusive of what flokkurinn 10, Bændaflokkur-
you pay for your guide. It may inn 3, og svo taldi einn sig utan-
not always amount to so much,! flokks. Nýja stjórnin varð sam-
but it will sometimes exceed. steypa Alþýðuflokks- og Fram-
Of course, it is not to be expect- sóknarflokksmanna, sem hlutu
ed that your Reykjavík guide 25 sæti til samans á móti 24 í
can know every comer of the flokkum andstæðinga.
island and, in crossing passes Á þessum grundvelli — meiri-
with which he is not acquainted, hluta eins atkvæðis — var nýja
you must hire an extra man ’ stjómin bygð. Og hún byrjaði
who, knowing that you cannot i starf sitt strax með róttækri
do, without him, will demand a stefnuskrá og óendanlegum
fancy price.” j bráðabirgðalögum, og þegar
“I suppose,” said I, “that the 1 þingið kom saman í október
country and scenery are most j voru fastar ályktanir þess fram-
magnificent.”
“Magnificent, indeed,” ans-
wered the abbe; “there is the
magnificence of Satan imprint-
hald loforðanna um umbætur
og byltingu. Það er líkast til
bezt að eg fari ekki að fella
neina sleggjudóma um íslenzk
SriA
his
HERMIT
PORT and SHERRY
Varin Vín
Að gæðum sem
prívat úrval
Þótt þér væruð kæmeistari við BRIGHT’S
vínakrana þá gætuð þér ekki valið yður til
heima nota nokkuð betra en HERMIT PORT
eða HERMIT SHERRY, sem fáanleg eru f
yðar eigin nágrenni! . . . því hver HERMIT
flaska er prívat úrval að gæðum . . . það er sú
tegund sem þér mynduð geyma handa sjálfum
yður! . . . og gleymið því ekki að það er VARIÐ
MEÐ HREINI DRÚGU BRENNIVÍNI! Það er
gott á að líta, milt á bragð, keimgott að angan
—hin sanni lögur drúgunnar.
26 oz. FLASKA . . $ .60
KASSI MEÐ 6 FLÖSKUM 3.00

Wrii
ht
c*Co.
# L I M I T E D
CANADA’S Largest Winery
ESTABLISHED 1874
NIAGARA FALLS ONTARIO
ed deep in the face of this stjómmál — þetta á ekki að
land. Did you ever hear the vera pólitísk ræða. En það er
Danish account of the origin of j auðséð að á íslandi, er í pólitík
Iceland?”
“Never,” I replied.
“Well, then, after the cre-
ation, Satan was rather taken
aback, and he thought within
himself, Tll see now what I
can do!’ So he toiled at cre-
ation and lo! he turned out
Iceland. This myth gives you a
notion of the place; all is hor-
rible and gloomy. You are re-
minded again and again of the
scenes in Dante’s Inferno. This
land is magnificent too, for
there still lingers majesty about
the handiwork of the fallen
angel.”
Eg heyrði ekkert sagt um
þessa dönsku sögu af uppruna
íslands á meðan, eg var þar í
sumar. En eg var hrifinn, eins
og ferðamaðurinn fyrir 60 árum
síðan, af fjölbreytni og fegurð
landsins.
Eg gat fundið eins og hann
kraftinn í landslagi og útsýni
þessarar litlu eyjar. Það hreif
mig, eins og það hefir svo
marga aðra, að sjá ískalda jökla
skamt frá sjóðheitum hverum,
grænar grundir í grend við grjót
og hraun, spegil-slétt stöðuvötn
nálægt tröllslegum, drynjandi
fossum.
Hinn voldugi kraftur náttúr-
unnar hreif mig; eg hugsaði um
alt aðra sögu af uppruna lands-
ins heldur en þá sem ferðamað-
urinn enski fékk að heyra fyrir
60 árum—hugmyndin sem nátt-
sem á götum og brautum,
vikið til vinstri.
Norðurlöndin öll hafa lengi
haft meira af því sem við köll-
um “socialism” heldur en mörg
önnur lönd. Það er fróðlegt að
gá að því hvernig þessi hreyfing
hefir stöðugt verið að aukast á
íslandi. Fyrsta sýnishornið er
árið 1906 þegar síminn kemur
til landsins. Síminn varð stjórn-
arfyrirtæki þá og hefir ávalt
verið það síðan.
Ríkisrestur á öðrum sviðum
tók litlum þroska þá í nokkur
ár. Árin 1912 og ’13 lagði
Hannes Hafsteinn ráðherra til
að ríkið ætti að hafa einka-
verzlun á kölum, en ekkert
varð úr því. Þá kom heims-
styrjöldin mikla; það varð svo
erfitt að flytja vörur milli landa
í Norðurálfunni að það stóð til
vandræða. Þar af leiðandi setti
íslenzka stjórnin á stofn, 1916,
það sem kallað var Landsverzl-
un. Hún átti að sjá um innflutn-
ing á vörum, en ekki sölu
þeirra. Þessi stofnun leysti þarfa
vinnu vel af hendi; verzlun við
Bandaríkin var mikil á þeim ár-
um. “Gullfoss” sigldi 14 ferðir
til New York, og ísland hafði
altaf nóg af vörum—svo mikið
að Danmörk sendi til Islanda á
stríðsárunum eftir mörgu sem
hún gat ómögulega fengið
annars.
Landsverzlunin hélt áfram
starfi sínu sem ríkisfyrirtæki
þangað til 1922 þá leið hún und-
úru-skáldið mikla Jónas Hall- j ir lok, en sama árið byrjaði
grímsson, lýsir með svo frá-
bærlegri list í Ijóðinu sínu, —
“Fjallið Skjaldbreiður”, þar sem
hann segir, meðal annars:
“Grasið þróast grænt í næði
glóðir þar sem runnu fyr;
styður völlinn bjarta bæði
berg og djúp—hann stendur kyr.
Hver vann hér svo að með orku?
Aldrei neinn svo vígi hlóð:
búinn er úr bala-storku
bergkastali frjálsri þjóð.
Drottins hönd þeim vörnum
veldur;
vittu barn, sú hönd er sterk;
gat ei nema guð og eldur
gert svo dýrðlegt furðuverk.”
En það er ekki til nokkurs
stjórnin á tóbaks-einkaverzlun-
inni. Hún hætti við þá stofn-
un 1. janúar, 1926, en byrjaði
hana aftur 1932 og hefir haft
tóbakseinkaverzlunina síðan. —
Árið 1923, byrjaði stjórnin einka
verzlun á steinolíu, samkvæmt
lögum er samþykt voru af Al-
þingi 1917. Sú einkaverzlun
entist ekki nema í fjögur ár, og
henni var hætt 1927.
ísland eins og okkur er sagt,
var fyrsta landið í heimi að
koma á vínbanni — og líka
fyrsta landið í heimi að breyta
þeirri ráðstöfun. Þegar Spán-
verjar og ítalir sögðu við Is-
lendinga: “Ef þið kaupið ekki
vínið okkar, þá hættum við að
kaupa fiskinn ykkar”, þá þurftu
landar að láta undan, öldungis
eins og Norðmenn og Svíar
fyrir mig að reyna að lýsa til-! nokkrum árum seinna. Þegar
finningum mínum um landið | þessi breyting kom, árið 1921,
sjálft. Eg hefi ekki það vald á j voru vissar vín-tegundir gerðar
málinu að eg geti lýst því til aftur að lögmætum vörum, þá
hlítar — og þið hafið svo oft tók stjórnin við og setti á stofn
lesið og hlustað á slíkt. j áfengisverzlun ríkisins. Henni er
Eg ferðaðist töluvert um land- haldið áfram enn í dag, með
ið — kom í allar nema sex sýsl-
ur, og var jafn hrifinn af land-
inu og fólkinu hvar sem eg fór.
Það er ýmislegt þar að auki sem
hrífur aðkomumenn, í stefnum
og þjóðlífi íslendinga, sem að
vínbannið algerlega afnumið af
Alþingi 19. desember í fyrra.
Árið 1922 byrjaði nýtt stjóm-
arfyrirtæki — en þá var það
stjórn Reykjavíkur-borgar en
ekki landsins sem átti hlut í
vert væri að beina athygli að máli, því að þá byrjaði rafvirkj-
hér í kvöld. ; un á Eþiðaánum fyrir austan
Fyrst og fremst varð eg var borgina, og þá var stofnuð raf-
við fjörið og áhugann í pólitíska magnsstöðin sem hefir síðan
lífinu undir eins og eg kom. verið notuð af Reykvíkingum.
Stjórnarskifti fóru fram vikuna Sumar rafmagnsstöðvarnar eru
sem eg kom til landsins. Kosn- fyrirtæki rekin af einstaklingum
ingar höfðu farið fram snemma ] eða hlutafélögum, t. d. þau í
um sumarið, og ný stjórn var Hafnarfirði og ísafirði. Sogs-
mynduð þremur dögum eftir að virkjanin er nú í vændum, þar
eg kom til Reykjavíkur. sem lánið er nýfengiö í Svíþjóð,
og það fyrirtæki hafa lands-
stjómin og Reykjavíkurstjóm
með höndum í samlagi.
Árið 1929 var ríkisrekstri á
ýmsum sviðum aukið enn á ný.
Þá var gerð löggild einkasala á
tilbúnum áburði, innfluttum frá
öðrum löndum. Árið 1929 var
einnig skipuð stjórnamefnd til
þess að hafa um hönd útflutn-
ing á allri síld. Þessi nefnd
starfaði þangað til 1931. Eitt
það veglegasta stjómarfyrirtæki
byrjaði 1930, þegar stjómin lét
byggja sfldarbræðslustöð á
Siglufirði. Hún var mikið
stækkuð í fyrra sumar, og hefir
gengið ágætlega.
Það var ekki ást á socialista-
stefnum sem kom síldarbræð-
slustöðinni á stað. Ástæðan var
sú að Norðmenn voru fyrir
löngu búnir að leggja undir sig
nærri því algerlega síldarverzl-
unina á Siglufirði. Engin ein-
staklingur meðal íslendinga
treysti sjálfum sér fjárhagslega
að leggja út í slíka verzlunar-
baráttu, svo stjórnin tók það að
sér til þess að íslendingar gætu
aftur náð undir sig starfssviði
sem var með réttu þeirra eigin
eign.
Stjórain byrjaði á enn nýju
sviði 1930, þegar hún stofnaði
útvarpsstöðina. “Útvarp Reykja-
vík” er eina útvarpsstöðin á
landinu, og það hefir verið
stjórnarfyrirtæki frá byrjun. Um
leið tók stjórnin að sér einka-
verzlun á öllum útvarpstækjum
og áhöldum í því augnamiði að
tryggja góð tæki fyrir fólkið, og
líka að styrkja fyrirtækið sjálfí
með þeima ágóða sem verzlunin
léti í té. Skattur sem nemur
30 krónum á ári er lagður á
hvern útvarpsnotenda; sá skatt-
ur bætist við þessar aðrar tekj-
ur til þess að bera kostnað
starfsins, og í viðbót eru tekj-
Urnar frá þeim fáu auglýsing-
um sem útvarpið flytur.
Útvarpinu fanst mér vera á-
gætlega hagað í alla staði. —
Framfarir voru vel mögulegar í
hljómlistinni, en tilraunir í þá
átt nú virðast hafa bætt úr ó-
fullkomleikum á því sviði í
skemtiskrám. Útvarpsnefnd er
kosin á hverju ári; fimm menn
skipa hana, fulltrúar ýmsra
flokka í þjóðlífinu — og það
sem er eftirtektaverðast er að i
þessari nefnd er útvarpsnotend-
um gefin viðurkenning. Þeir
kjósa einn nefndarmeðlim —
og, þótt eg viti ekki mikið um
ástandið í Canada, þá veit eg að
í Bandaríkjunum mundu út-
varpsnotendur fegnir þiggja
leyfi að hafa eitthvað að segja
um ruslið sem er ausið yfir þá
á hverjum degi í útvarpsskrám.
— Fyrirlestrar, fróðlegir og
skemtilegir, eru oft fluttir í ís-
lenzka útvarpið. Þar er líka
greinflega sagt frá helstu
fréttum, og sérstaklega fanst
mér vel farið með erlendar
fréttir.
Þar var í ráði í sumar að
koma upp endurvarpsstöð á
Austurlandi, þar sem hefir verið
erfitt að ná skemtiskrám svo að
vel heyrðist til þeirra. Jónas
Þorbergsson, forstjóri útvarps-
ins, sagði mér í sumar að það
vgsri líka í ráði að auka svo út-
varpsaflið að það mundi vera
mögulegt að hejTa Reykjavíkur-
stöðina hér í þessu landi. Það
gæti vel verið að það mundi
vera hægt að heyra það á aust-
ur-ströndinni, undir svoleiðis
kringumstæðum, en eg held það
sé stór efi á því að það mundi
nokkurn tíma vera mögulegt að
heyra það alla leið hingað inn í
miðja álfu. — Ekki er
nauðsynlegt að minnast á það
hve skemtilegt það mundi vera
að heyra íslenzk útvörp, og hve
mikla þýðingu slíkt mundi hafa
fyrir þjóðræknisstarfsemina hér.
Stjómin hefir önnur fyrirtæki
líka, t. d. verksmiðju þar sem
ýms smááhöld tilheyrandi vega-
gerðum, eru búin til; ríkis-
prentsmiðja, þar sem ríkisskjöl
og þessháttar eru prentuð. —
Tryggingarstofnun ríkisins er
orðin að stóru fyrirtæki sér-
staklega hvað snertir slysa-
tryggingar á skipum.
Nýja stjórnin vildi breiða föð-
urhönd ríkisins yfir ennþá meir
af þeim hlutum sem við tieljum
vanalega að tilheyri starfssviði
einstaklingsins. Skipulagsnefnd,
ætluð til þess, meðal annars, að
vera leiðarvísir verzlunarmanna
og verkstæða eigenda, var sett
á stofn. Rússar höfðu 5 ára
pólitíska áætlun — Islendingar
hafa nú fjögra-ára áætlunar-
skrá fyrir landið.
Landið hefir ekki nema 110
þúsundir íbúa, en stjórnarfar
þess fanst mér fult eins flókið
eins og hjá okkur í Bandaríkj-
unum, og þá er mikið sagt. Is-
lendingar hafa nýjar pólitískar
áætlanir, nýjar stofnanir, nýja
skatta. Þið hafið kannske fylgst
með rifrildinu heima út af nið-
urjöfnunarskattinum á mjólk-
inni. Eg er nú enginn sérfræð-
ingur í þeim efnum, en mér
fanst Páll Skúlason segja réé-
ast frá því í ”Speglinum” þegar
hann sagði að skatturinn væri
lagður bara ,í Reykjavík, og
Gullbringu- og Kjósarsýslum,
“á meðan að Thor Jensen rekur
þar búskap og Ólafur sonur
hans þingmensku.”
Aftur á hinn bóginn er mikið
í skattafyrirkomulagi á íslandi
sem við gætum vel notað sem
dæmi. Opinberar tekjur þar
koma aðallega frá sköttum á,
fjártekjum og erfðum. Fast-
eignir bera ekki nærri því þá
byrði sem er hlaðið á þær í
þessu landi. Eg var á mörgum
stórjörðum út í sveit í fyrra, og
þar var fasteigna-skatturinn
vanalega ekki meir en 30 krón-
ur — en í kaupstöðum og í
Reykjavík voru fasteignarskatt-
ar margfalt hærri. Tekju skatt-
urinn er aðal skatturinn — og
hann er þungur. Hann nam frá
6 til 26 per oent. Þegar eg kom
til íslands í fyrra sumar var eitt
það fyrsta sem nýja stjómin
gerði að auka hann um 40
per cent.
Eitt sem mér fanst mest eft-
irtektavert við skatta-fyrir-
komulagið á íslandi var útsvar-
ið. Hreppsnefndin og embætt-
ismönnum í kaupstöðum er
skipað að jafna niður útsvarinu
fyrir 3. nóvember, hvert haust.
Sá skattur á að leggja til alla
þá peninga sem þarf fyrir á-
ætluð gjöld eftir að eignar- og
tekjuskattar hafa verið teknir
inn í reikningin. Til að mynda,
ef að 1000 krónur vanta í ein-
um hrepp þar sem 100 íbúar
dvelja, þá er ekki aðferðin sú að
leggja 10 króna skatt á hvert
mannsbarn. Lögin segja ræki-
lega frá því hvernig útsvarinu
eigi að vera niðurjafnað.
Nefndirnar verða að taka
ýmislegt með í reikninginn —
fyrst og fremst, hve mikið hinn
skattskyldi á og hve mikið hann
hefir þjónað. Lögin segja mjög
skýrlega: “Útsvar skal leggja
eftir efnum og ástæðum.” Hér
fylgja nokkrar setningar úr lög-
unum, sem segja frá því hvað
nefndimar eiga að taka til
greina:
“Eignir aðilja, hverjar þær
eru og hversu verðmætar,
hversu miklar skuldir hvfla á
aðilja og hversu miklar eignir
hann á afgangs skuidum. . . .
Ástæður aðilja að öðru leyti, svo
sem sfjölskyldu hans, heilsufar
hans og þeirra sem á vegum
hans eru, höpp eða óhöpp sem
hann hefir orðið fyrir, svo sem
slysa, dauðsföfl, fjárskaða af
sjó, veðri eða vötnum, sérstak-
an uppeldiskostnað eða menn-
ingarkostnað ,barna hans er
nauðsynlegan má telja eða
venjulegan, tap á ábyrgðum og
sérhvað annað er telja má máli
skifta um gjaldþol hans og með
sanngimi má til greina taka til
hækkunar útsvars hans eða
lækkunar.”
Hér er auðséð ein hugsun f
gegnum allar laga-greinirnar —
sú að haga byrðinni eftir mætti
einstaklingsins að bera hana. —
Fyrirkomulagið er réttmætt og
ágætlega skipað. Það dugir
kannske að segja að slík niður-