Heimskringla - 14.07.1937, Blaðsíða 5

WINNIPEG, 14. JÚLÍ 1937
HEIM8KRINGLA
5. SÍÐA
þarfir þess. Hefir hann og setið. fengum hér, og hvernig fólk 111 íslendingasögur og eru hand-
á öllum stjórnarnefndarfundum
og ávalt verið reiðubúinn til að
vinna það sem stjórnarnefndin
hefir beðið hann að gera. Hefir
hann haft allmikinn kostnað við
þessi ferðalög, sem félagið hefir
ekki getað endurgoldið að nærri
því öllu leyti. Nefndarfundirnir
hafa yfirleitt verið vel sóttir, þó
að stundum hafi suma nefndar-
menn vantað, vegna annríkis eða
af öðrum ástæðum. Vil eg nota
þetta tækifæri til að votta öllum
meðnefndarmönnum mínum
beztu þakkir fyrir góða sam-
vinnu bæði á þessu liðna ári og|
ávalt áður.
Nákvæmar skýrslur um hag
og starf safnaðanna eru væntan-
legar á þessu þingi, og vísa eg til
þeirra um gleggri greinagerð en
eg get gefið.
Þá vil eg láta þess getið, að
séra Ingi H. Borgfjörð, sem fé-
lag vort studdi eftir föngum til
guðfræðisnáms, tókst á hendur
fyrir tæpu ári prestþjónustu hjá
Universalista söfnuði í Halifax
í Nova Scotia. Hefi eg sann-
frétt af honum, að starf hans þar
gangi vel, sem engan mun furða,
er þekkir hans ágætu hæfileika.
Veit eg að eg læt í ljós ósk allra
hans mörgu vina í félagi voru er
eg óska honum og konu hans
góðs gengis í starfi þeirra.
Eftir er að geta þess, sem
sjálfsagt mun lengi verða talið
lang-þýðingarmesta sporið, sem
félag vort hefir stigið á þessu
ári, eða öllu heldur ætti að segja,
sem Samband kvenfélaganna
hefir stigið, því að þeirra er
verkið, og þeim ber heiðurinn;
eg á við stofnun sumarheimilis
keptist við að gera oss dvölina j
sem ánægj ulegasta. Og þótt vér
mættum óska þess, að sólin skíni
glaðar nú en hún gerði þá, sem
líka er útlit fyrir, þá samt meg-
um vér vel við una, ef þetta þing
vort gengur að öllu leyti eins vel
og það þing.
Að svo mæltu segi eg þetta
rit þessi frá fyrra hluta 14. ald-
ar. Þessi forníslenzku handrit
skifta hundruðum og eru flest í
Kaupmannahöfn, í Árnasafni og
Konungsbókhlöðu, en nokkur í
Stokkhólmi og annars staðar. Á
undanförnum öldum og þó eink-
um á síðustu 50—100 árum hafa
fræðimenn um víða veröld rann-
verið til í því formi, sem við
þekkjum. Bragarhættir þessir
eru því norrænar nýmyndanir,
sem upprunalega hafa aðeins
haft tvö áherzluatkvæði í ljóð-
línu, en smámsaman fengið það
form, sem við nú þekkjum, enda
eru bragarhættir þessir því ó-
reglulegri sem þeir eru eldn.
Tökum t. d. Atlakviðu hina
fimtanda arsþing Hins Samein-i g^kað þessi handrit, gefið þau grænlenzku. Þetta erindi.
aða kirkjufélags fslendinga i
Norður-Ameríku sett, býð yður
öll hjartanlega velkomin og bið
yður að taka til starfa.
Guðm. Árnason
UM ÍSLENZKA TUNGU
Eftir dr. phil
Alexander Jóhannesson
próf.
Eins og kunnugt er, var ein
tunga töluð á Norðurlöndum í
fornöld og nefnd dönsk tunga,
en fræðimenn nefna hana ýmist
forníslenzku, fornnorrænu eða
fornnorsku. Eftir að kristni var
komin á um öll Norðurlönd, um
og eftir 1000, fer að bera á ýms-
um málbreytingum á Norður-
löndum og hið sameiginlega mál
klofnar síðan í dönsku, sænsku,
norsku og íslenzku. Þrjú fyrst-
nefndu málin tóku síðan miklum
breytingum, en íslenzkan ein
hefir haldist lítið breytt fram á
út og samið vísindalegar ritgerð-
ir um þau og virðist ekkert lát á Atli sendi ár til Gunnars
þeirri starfsemi. Það er eins og hunnan segg at ríða
altaf opnist ný sjónamið, enda Knéfrödur vas sá heitinn,
virðist efnið ótæmandi. öll þessi að görðum kom hann Gjúka
forníslenzku rit verður að bera ok at Gunnars höllu,
saman við forngermanskar bók- bekkjum aringreypum
mentir og síðan við bókmentir ok at bjóri svásum.
annara þjóða (Grikkja, Róm-
verja, Kelta, Slava o. s. frv.), myndi hljóða á frumnorrænu, t.
því að markmið allra fræði- d. nál. 600 e. Kr., ef það hefði
manna í germönskum fræðum verið til þá:
er að kynnast Frumgermönum,
heimkynni þeirra, siðum og Allita sandiðé air til
venjum, máli og menning, áður j
Gunþaharias
vora
eru hljóðdvalarbreytingin á 15.
öld og ýmsar breytingar í fram-
burði. En þessar breytingar og
aðrar eru ekki stórvægilegri en
það, að íslenzk fornit eru enn
lesin af svo að segja hverju
mannsbarni í landinu. Erfið-
leikum valda eingöngu fórn
fyrir börn að Hnausum, sem nú | kvæði, dróttkvæði og skáldmál,
er næstum komið upp. Er það að en það er engum vafa bundið, að
miklu leyti að þakka, eins og öll-
um er kunnugt, hinum óbilandi
áhuga og ötulleik forseta kven-
félagasambandsins, frú Marju
Björnsson, sem og annara
kvenna bæði í stjórnarnefnd
þess og utan hennar. Fjöldi ann-
ara bæði karla og kvenna hefir
stutt fyrirtækið með ráði og dáð.
Enginn mun efast um að slíkt
fyrirtæki sé þarft og muni, er
tímar líða, veita mörgum börn-
um hressingu, heilbrigði og
skemtilegar stundir við vatnið,
þar sem bústaðir margra vorra
landnema stóðu. Blessun og
heill fylgi þessu góða og göfuga
verki.
Þegar þá litið er yfir þetta ár,
sem liðið er síðan vér komum
saman á kirkjuþingi í fyrra, má
segja, að þó nokkuð hafi miðað
áfram í rétta átt. öll kirkju-
leg starfsemi er erfið nú. En
það er sannfæring mín, að al^irei
hafi verið meiri þörf á þeim á-
hrifum, sem kirkjan á að hafa á
mannlífið, en einmitt nú. Á-
standið í heiminum er að mörgu
leyti ískyggilegt, og menn vita
ekki hvað framtíðin felur í
skauti sínu. Þessvegna er brýn
í fornöld hafa kvæði skáldanna
þótt torskilin flestum' mönnum.
Fjarlægð íslands frá öðrum
löndum hefir vafalaust átt nokk-
urn þátt í því, að íslenzk tunga
tók litlum breytingum. Þess--
vegna er lítið af tökuorðum í
málinu. Þegar kristni var í lög
leidd árið 1000, voru all-mörg
erlend orð tekin upp. Þau voru
löguð í samræmi við íslenzkt mál
og eru mörg þeirra notuð enn í
dag. En samhengið í íslenzkum
bókmentum á einnig verulegan
þátt í því, að tungan hefir
geymst. íslenzkar bókmentir í
fornöld eru miklu fjölbreyttari
en annars staðar á Norðurlönd-
um og þó að víðar sé leitað. —
Raunar hnignaði íslenzkum bók-
mentum mjög á síðari öldum,
einkum á 16., 17. og 18. öld, og
var þó ekki um auðugan garð að
gresja, mestn^egnis> sálma og
prédikanir, er snúið var á ís-
lenzku úr öðrum málum, en þó
gnæfa nokkrir íslendingar upp
úr þessu myrkri miðaldanna,
menn eins og Jón biskup Arason,
Arngrímur lærði og Þormóður
Torfason, síðar Hallgrímur Pét-
ursson sálmaskáld og Jón Þor-
þörf á starfi öflugrar stofnunar,1 láksson á Bægisá. Þessir menn
sem hefir það tvent fyrir aug-
um: að lyfta hugum mannanna
upp yfir strit og baráttu hins
hversdagslega lífs í göfugri og
siðbætandi trú; og að gera þá
baráttu léttari, eða að vinna að
bættum kjörum mannanna á all-
an hátt, sem í hennar valdi
stendur. Þetta verk gæti frjáls-
lynd kirkja unnið betur en nokk-
ur önnur stofnun, ef hún fengi
fylgi og stuðning margra, sem
nú eru áhugalausir. Kirkjan á
að vera frjáls í öllum skilningi,
frjáls í kenningum sínum og
frjáls í viðhorfum sínum í mann
félagsmálunum. En hún þarf
umfram alt að vera starfandi
kirkja. Sé hún dauð og hafi
engin markmið, eða þá markmið
sem eru í ósamræmi við tímann
0g Þau meginsannindi, sem þekk-
iug og skilningur nútímans hefir
mönnum að bjóða, þá er hún
gagnslítil stofnun.
lyrir níu árum héldum vér
kirkjuþing í Árborg. Mörgum af
oss eru enn í fersku minni þær
ágætu viðtökur, sem vér þá
en tunga þeirra, frumgerman- kunþana sagia at ríðan knewu-
ska, klofnaði í germönsk mál freður was sa haitinar
eins og gotnesku, fornháþýzku, at garðumr kwam hánar Gebuk-
fornsaxnesku og engilsaxnesku. an uk at Gunþaharias hallu
á líkan hátt reyna svonefndir bank (i) ém arinagraupiam uk at
indógermanskir málfræðingar og beure swásamm (a).
bókmentafræðingar að bera sam- !
an mál og menning indóger- j Erindi þetta hljómar í raun og
manskra þjóða til þess á þann veru eins vel á frumnorrænu eins
hátt að fá vitneskju um indó- og á forníslenzku. En snúum nú
germönsku, frummál flestra Ev- aftur til íslenzkunnar.
daga. Helztu breytíngarnar rópuþjóða og menning þeirra. — | Tímibilið frá 1350 og fram til
Norrænufræðingar verða fyrst vorra daga hefir í raun og veru
og fremst að leeggja stund á verið lítið rannsakað af mál-
norræn og germönsk fræði. — fræðingum. Auk ritgerða eftir
Kemur þá í ljós, að forníslenzk Björn K. Þórólfsson og sr. Jó-
fræði, einkum Eddukvæðin, hannes L. L. Jóhannsson eru
skáldamál og íslendingasögur, helztu málfræðirit um þetta
eru sá brunnur, er ausið verður tímabil bók Valtýs Guðmunds-
upp úr margs konar fróðleik um sonar, er hann samdi á dönsku
líf og hætti Germana á löngu (Islandsk Grammatik, Köben-
liðnum öldum, langt aftur fyrir havn 1922), sem þó er allmjög
Krists burðs. Af elztu drótt- gölluð (einkum hljóðfræðin) og
kvæðum er t. d. bersýnilegt, að ritgerð eftir Sveinbjörn Svein-
aðaleinkenni skáldamálsins eins björnsson yfirkennara í Árósum.
og t. d. heiti og kenningar, er Er hún á ensku og er nákvæm
miklu eldra en sögur fara af. lýsing á hljóðum í íslenzku (er
Sézt það t. d. á hinum merka prentuð í ársriti háskólans í Ár-
norska rúnasteini, er kendur er ósum 1933). Málfræðingar hafa
við Eggjum og eg hygg, að sé yfirleitt vanrækt að rannsaka
frá miðri 8. öld. Svipuð og íslenzka tungu síðari tíma og þó
samskonar heiti (og ke^mingar) úir og grúir af rannsóknarefnum
finnast í öðrum forngermönsk- á þessu tímabili. Eg hefi einu
um málum, einkum í engilsax- sinni áætlað orðaforða íslenzkr-
nesku. Snorri hefir einkum ar tungu nál. 200,000 orð. Mörg
skrásett heitin í Skáldskapar- þessara orða eru gamalger-
málum og er tala þessara heita mönsk, því að tökuorð eru fá
nál. 2000. Þau eru í sínu eðli málinu (í fornmálinu nál. 1500
mjög merkileg, af því að mörg og mörg þeirra eru nú löngu
þeirra finnast í svipaðri mynd í gleymd). í öðrum skyldum mál-
ýmsum fornum málum eins og um er næstum því annaðhvoit
t. d. grísku, keltnesku, slafnesku orð tökuorð og sömuleiðis af-
og fornindversku. Eg skal nefna leiðsluendingar orða, en í ís-
t. d. orðið lurkr, sem er til bæði lenzku eru afleiðsluendingarn-
í fornírsku og keltneskum mál- ar nál. 130 og flestallar frá frum-
lýzkum, en ekki í öðrum indó- germönskum tíma. Þetta sýnir,
germönskum málum. önnur ís- hve íslenzk tunga er afarmerki-
lenzk orð finnast t. d. í fornind- legt mál.
versku eða í rússnesku eða lítá- f íslenzku eru, eins pg kunn-
isku, en ekki annars staðar. ugt er> afarmörg orðatiltæki og
Það er afar merkilegt að gera málshættir og hafa þeir verið
slíkan samanburð í ýmsum mál- gefnir út í tveim söfnum (af
um, ekki aðeins af því að slík Guðm. Jónssyni á 19. öld og
rannsókn varpar ljósi yfir sögu Finni Jónssyni löngu síðar, bæði
einstakra orða, heldur oþr.ar hún á dönsku og íslenzku). Málshætt-
innsýn í löngu týnda menningu ir þessir eru margir mjög gaml-
liðinna alda. Það er eins og að ir, eru venjulega stuðlaðir og
fara rannsóknarför til ókunnra bera á sér mörg merki þess, að
landa, þav sem eitthvað nýtt ber
fyrir augu á hvcrju augnabliki.
Flestir vísindamenn verða að
láta sér nægja að safna brotum
Krýsuvík og Herdísarvík og
þjóðsaga þessi staðfestir upp-
runa orðsins.
Þá er hrynjandi íslenzkrar
tungu merkilegt rannsóknarefni.
Eins og kunnugt er, ritaði Sig.
Kr. Pétursson iheila bók um
þetta efni. Ber hún vott um
miklar gáfur höfundar, þótt hon-
um tækist ekki að ná viðun-
andi niðurstöðum.
Af þessu er Ijóst, að í íslenzku
eru ótal viðfangsefni, er þarf að
rannsaka og leysa, um orðaforða :
og uppruna málsins, um brag-1
fræði og ritlist, en allar slikar
rannsóknir varpa um leið ljósi á
þróun og eðli annara skyldra
mála og færa oss nær því tak-
marki, sem allir germanskir mál-
fræðingar keppa að, ekki ein-
ungis að þekkja til hlítar sitt
eigið mál og sögu þess, heldur
einnig með samanburði og öðr-
um vísindalegum aðferðum að
endurskapa hina frumgermön-
sku tungu, er öll germönsk mál
eru runnin af.—Dvöl.
botninn. En þorskurinn hefir
nafn sitt af því hver nytjafiskur
hann er, því að orðið þýðir þar
fiskur.
Apríl—maí.
Helgi Pjeturss.
“YEIÐIKÓNGUR
ÍSLANDS”
á 25 ára skipstjóraafmæli
Samtal við Guðmund Jónsson
skipstjóra
NOKKUR ORÐ
Tuttugu og fimm ára skíp-
stjórnarafmæli á þessa dagana
aflasælasti skipstjóri togara-
flotans, Guðmundur Jónsson á
Reykjaborg, sem lengst af var á
Skallagrími og jafnan kendur við
það skip. Guðmundur á einnig í
dag (12. júní) 47 ára afmæli,
því hann er fæddur 12. júní 1890.
Guðmundur er borinn og bam-
fæddur Reykvíkingur — Vestur-
bæingur — eins og flestir af
helstu aflamönnum þessa bæjar.
16 ára gamall réðist hann á tog-
ara, sem þá þóttu heldur nýstár-
_______ leg veiðiskip. Hefir Guðmundur
I ávalt síðan stundað sjómensku,
Slagharpa er eitt af þeim orð- Það lætur að líkum að fáir menn
um sem mér leiðist að sjá. Þeg- >ekki betur alt> sem að to^ara*
ar talað var og ort um hörpu- veiðum lýtur en Guðmundur.
slátt og. að slá hörpu, þá var í f jöldamörg ár var Guð-
það, eins og allir vita, ekki píanó mundur “Veiðikóngur íslands ,
sem átt var við. Harpa þýðir hvort sem var á þorsk- eða síld-
strengjahljóðfæri. Píanóið er veiðum. Á skip hans, “Skalla-
réttnefnt hamraharpa eða grím”, réðist eingöngu einvala
hemra, og virðist það ekki óvið- lið, því allir vildu sigla með
feldnara en fortepiano eða klav- ■ “Guðmundi á Skalla”.
er. 1 Guðmundur Jónsson er nú
skipstjóri á togaranum “Reykja-
II. borg”, sem verið er að útbúa á
Tonn er annað orð ekki gott og síldveiðar. Þegar hann er í landi
meira notað en smálest. Virðist dvelur hann jafnan að búi sínu,
mér sem þarna mætti vel nota Reykjum í Mosfelssveit. í gær
hið forna orð húfur, sem þýðir kom hann snöggvast til bæjar-
farmrými og þó smátt hjá því ins og þá átti Mbl. tal við hann
sem nú gerist. Húfur er því um það sem hefði á dagana drif-
sömu merkingar og smálest, en ið í 25 ára skipstjórnartíð hans.
hefir þann kost að vera styttra. í stuttri blaðagrein verður
þó að munurinn sé ekki eins mik- náttúrlega ekki drepið nema á
ill óg á t. d. sýkill og sóttkveikja, fátt eitt af því sem Guðmund-
eða kæfi og köfnunarefni. Slík- ur hefir að segja.
ar umbætur er ekki vert að meta — í júnímánuði 1912 tók eg
of lítils. Styttra orð má líta í um stundarsakir við skipstjórn á
sem höfuðstól, er heldur áfram “Skúla fógeta”, segir Guðmund-
að gefa vexti meðan orðið er not- ur,—en þar hafði eg verið stýri-
endurnýjuðu íslenzka tungu, og
bentu þjóðinni á fornbókment-
irnar, Eddukvæðin og sögurnar,
sem á öllum tímum hafa verið sú
heilsulind, er þjóð vor hefir teyg-
að úr. Á þenna hátt hefir sam-
hengið í íslenzkum bókmentum
og íslenzkri tungu haldist fram
á vora daga og vér einir allra
germanskra þjóða þurfum því
ekki, eins og aðrar þjóðir, að
gera mun á fornmáli, miðalda-
máli og nýju máli. íslenzk hand-
rit voru fyrst, eins og kunnugt
er, skrásett á skimí, og sum
þessara elztu handrita hafa nú
verið gefin út í ljósprentuðum
útgáfum á síðustu árum (útgáfa
Munksgaards í Kaupmanna-
höfn). Meðal þessára elztu hand-
rita eru Stokkhólms homiliubók
(prédikanasafn) frá byrjun 13.
alda, Grágás, Konungsbók Eddu-
kvæðanna og Uppsalahandrit
Snorra-Eddu frá síðari hluta 13.
áldar, síðar Hauksbók, aðalhand-
ritið af Snorra-E(jdu (í Kon-
ungsbókhlöðu'í Khöfn nr. 2367)
og Möðruvallabók, en' í henni eru
að, þar er það sparar bæði efni
og vinnu.
III.
Þegar eg samdi smágrein um
háorð, sem prentuð er í bók
minni Ennýal, gleymdi eg há-
merinni. En orðið þýðir líklega:
hinn fagri fiskur sem hefir ugga
er líkjast keifum. Er mikill
maður hjá hinum valinkunna
dugnaðarmanni Halldóri Þor-
steinssyni. Síðan var eg skip-
stjóri 1913 á norskum togara,
“Hödd” og nokkru síðar á “Earl
Hereford”, en þegar stríðið
braust út hætti eg á því skipi og
tók við “Skallagrími” hinum
eldra, sem síðar var seldur'til
Frakklands. Síðan var eg eitt
var eg síðan í 16
þeir séu runnir frá fornger-
mönskum tíma. Hafa þeir lítt
verið rannsakaðir enn.
Þá er rannsókn örnefna mjög
munur á því, hversu hámerin er ár á “Agli Skallagrímssyni”, eða
í alla staði fegri fiskur en frændi þar til “Skallagrímur” hinn
hennar hákarlinn. Úr því að eg nýrri var keyptur 1920. Á
minnist á fiska, mætti um leið “Skallagrími
geta þess, að það er miður ár.
heppilegt að skrifa ufsi en ekki
upsi eða uppsi. Fiskurinn hefir
verði svo nefndur vegna þess,
hve mjög hann er uppi í sjó sbr.
— Þér hafið verið óvenju
heppinn skipstjóri, engin slys á
mönnum eða skipum.
— Já, segir Guðmundur, að
upsir á húsi. Fyrir þá, sem eru vísu hefi eg orðið fyrir áföllum.
að læra náttúrusögu, er það en slys hafa ekki hlotist af. í
mikils vert, að þeim sé sem best Halaveðrinu sluppum við tiltölu-
kent að sjá þann mun, sem er
bæði í lit og vaxtarlagi öllu, á
upsanum og náfrænda hans,
þorskinum, og hvernig þennan
mun má rekja til þess, að önnur
lega vel. Einu sinni hvolfdi þó
“Skallagrími” hér í flóanum.
— Hvolfdi!
— Já, skipið fór að vísu ekki
heilan hring í sjónum, en lengi
víðsvegar að og reyna að skapa skamt á veg komin hjá oss. Mörg
úr þeim heild. Starfið er áþekt örnefni hafa afbakast og þarf
og hjá verkamanninum, er ber 0ft allmiklar rannsóknir við til
steina að nýrri byggingu, er að ganga úr skugga um, hver
hlaða á. Þessi vinna krefst þol- orðmynd sé réttust. Nú hefir
inmæði, en launin eru fólgin í Fornleifafélagið tekið að sér að
vinnunni sjálfri. Lítum t. d. á standa fyrir örnefnarannsókn-
íslenzka bragfræði. Það er unt um, en ýmsir góðir menn (Mar-
að gera sér allglögga grein af geir Jónsson o. fl.) hafa lagt þar
því, hvernig móðurtunga ís- hönd á plóg. Eg skal nefna eitt
lenzkunnar hafi litið út á forn- dæmi. Krísuvík syðst á Reykja-
sögulegum tíma, segjum t. d. á nesi er ýmislega ritað. Sumir
fyrstu öldunum eftir Krists burð hafa viljað sétja Krísu- í sam-
fram að byrjun 9. aldar, þegar band við gríska- orðið Krýseos,
Bragi skáld yrkir Ragnarsdrápu er merkir “hinn gullni”, en sú
sína. Það er unt með saman- skýring er vitanlega fráleit. — -
burði annara mála og rúnaristum Krís er kvenmannsnafn, gamalt
að sýna fram á, hvernig kvæði germanskt nafna (finst í forn-
fisktegundin heldur sig meir við á eftir lá það á hliðinni þannig
yfirborð sjávarins, en hin við Frh. á 8. bls.
hafi litið út á þeim tíma. Kem-
ur þá í ljós, að hinir fornu brag-
arhættir fornyrðislag, málahátt-
ur og kviðuháttur, hafa ekki
þýzkri nafnaskrá). Jón Árna-
son segir sögu um tvær konur
Hrýs og Herdísi (í íslenzkum
þjóðsögur I, 476), er bjuggu í
FERÐIST TIL UTLANDA I ÁR
íslendingar sem ferðast hafa að mun hafa sannfærst um að
þægindi, þjónusta og viðurgerningur á öllum skipum
Canadian Pacific er langt fram yfir það sem þeir hefðu
getað gert sér hinar glæsilegustu vonir með.
BEINT SAMBAND VIÐ ÍSLAND
Hin stóru og hraðskreiðu skip Canadian Pacific félagsins
veita ágæta ferð beint til Keykjavíkur yfir Skotland.
Fastar siglingar frá Montreal í hverri viku.
Fáið yður fullkomnar upplýsingar hjá næsta umboðsmanni eða
W. C. CASEY, Steamship General Passenger Agent, C. P. R. Bldg.,
Winnipeg. Simar 92 456—7.
QxMcJtiaM. (jháfcc SéuMHJ&fapk