Heimskringla - 25.05.1938, Blaðsíða 2

2. SÍÐ*
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 25. MAf 1938
UM RAFMAGN OG
NOTKUN ÞESS
(Erindi flutt á Frónsfundi
7. apríl, 1938)
Hr. forseti og kæru vinir:
Eg vil byrja með því að biðja
ykkur að afsaka þó að íslenzk-
an hjá mér sé ekki eins góð og
ræðuefnið ekki eins skemtilegt
og það ætti að vera. Eg hefi
kosið að tala um þau lögmál,
sem verkfræðingar nota og sem
eru auðvitað vísindaleg og sér-
staklega þau, sem tilheyra raf-
magnsnotkun. Af því að þetta
er of stórt efni til þess að flytja
í einni- stuttri ræðu, þá vil eg þó
gjalda þann varhuga við, að
það sem eg minnist á, er ekki á
við dropa í sjóinn, af öllu því
sem um efnið mætti segja. Eg
er næsta ófróður í sögu, en þó 1
vil eg byrja æði langt aftur í
tímanum á efninu.
Það fyrsta sem menn lögðu
fyrir sig verkfræðislega var að
nota hörð efni í verkfæri, eins
og til dæmis steina og svo síðar
meir kopar.
Egyptar voru fyrstir til þess
að nota náttúruöflin á einfaldan
hátt, til að framkvæma stórvirki
með. Vogstöngin og notkun halla
til að uppleysa þyngd, t. d. við
pýramída gerðina, eru tvö dæmi
um þeirra verkfræðilegu fram-
sýni. Það var þó af nauðsyn og
reynslu, en ekki af því, að þeir
gætu samið lögmál sem hægt
væri áð nota til þess að reikna
eða mæla fyrirfram þau öfl með
sem voru notuð við verklegt
starf þeirra.
Það voru Grikkir, sem að voru
fyrstir til þess að semja lögmál
á verkfræðilegan hátt, en þó
komust þeir ekki lengra, en að sem menn heldu að rafmagn færi
Frakki sem Dufay hét og var
uppi árin 1698 til 1739 fann að
það eru til tvær tegundir af raf-
magni, sem er kallað á ensku
positive og negative, (jákvætt
og neikvætt).
Volta hét franskur maður og
hann var einn af þeim fyrstu til
þess að búa til electric batteries
(rafgeyma). Eru orðin “volt-
age” og “volt” dregin af nafni
hans.
Rafmagn leitt í vatni og eins
sundurleysing af vatni með raf-
magni var rannsakað af Nichol-
son, Carlisle og Sir Humphry
Davy.
Oersted, sem lifði frá 1777 til
1851 fann að segulmagns-
straumar. eru í kringum víra,
sem leiða rafmagn.
Faraday, sem var uppi árin
1791 til 1867 fann að vír, sem
var látinn skera segulmagns-
strauma, framleiddi rafmagn.
Það voru þessir tveir menn, sem
sýndu að rafmagn eða segul-
magn væri skylt og það er síðan
að sú hugmynd rótfestist hjá
verkfræðingum, að við höfum
fengið öll okkar rafmagns þæg-
indi.
Hvað er rafmagn? Þessari'
spurningu er oft hreyft, en henni
er vandsvarað, því það veit eng-
i-nn með vissu. Við vitum að með
því að fylgja vissum lögmálum,
þá er hægt að láta rafmagns-
strauma renna eftir vírum,
mynda segulmagn, eða sitja
kyrt. Það er ekki hægt að sjá
það, eða heyra, en það má finna
áhrif þess, ef maður lætur það
streyma í gegnum sig. Til þess
að lýsa fyrir ykkur að rafmagns-
lögmál geti verið rangt, vil eg
minnast á, að það var lengi,
jafnvægislögmálinu, það er að
segja, þeir tóku aldrei hraða til
greina. Ein ástæðan fyrir því
er að þeir reyndu aldrei að sanna
sínar hugmyndir með reynslu
þeim þótti það ómerkileg að-
ferð. Þeir voru miklir reikn-
ingsmenn og er margt af
þeirra niðurstöðum í þessari
grein notað nú á tímum.
Rómverjar voru verkfræðing-
ar og mældu öfl í sambandi við
þyngd. Þeir notuðu vatn, en
gátu ekki tegnt hraða við vatn,
og þessvegna komust þeir aldrei
langt í þeirri grein.
frá positive til negative tegund
arinnar, en nú vitum við, að það
rennur frá negative til positive,
en samt notum við gömlu hug-
myndina, af því að hún vinnur
eins vel og sú nýrri og þessvegna
er engin ástæða til þess að breyta
um.
Efnafræðingar segja að það
séu til í kringum 90 frumefni,
eg man ekki nákvæmlega hvað
þau eru mörg, sem er búið að
finna, sem mynda öll önnur efni
í þessum heimi, með samblöndun
þeirra eða útaf fyrir sig. Þessi
90 efni eru mynduð af tveimur
Grikkir og Rómverjar þektu eindum, protons og electrons og
ljósfræðina, þ. e. að Ijósgeislar j er það eftir því í hvernig hlut-
beygjast við að fara gegnum föllum þessir protons og elec-
þyngri eða léttari efni, eins og trons eru, hvaða efni þau mynda.
til dæmis úr lofti í vatn. En á Það er með öðrum orðum hægt
hita-fræði' höfðu þeir enga þekk-
ingu.
Arabar hafa látið okkur lítið í
té af verkfræðilegri- þekkingu,
en kyntu Vestur-Evrópu Hindúa
tölustafina sem við brúkum nú,
og án þeirra í reikningi er mjög
vafasamt, hvort heimurinn væri
komin eins langt og hann er|Protons
komin í vísindum. Segulmagn
þektist bara í leiðarsteinum og
afl hans til þess, að draga efni að
sér. Rafmagn varð engin var
við, fyr en 1540, nema í elding-
um, en sem voru oftast nær gott
efni í hjátrú. Segulmagni kynt-
ust menn mikið fyr. Það var
1190 sem áttavitin (Mariner’s
Compass) var fyrst notaður.
Árið. 1600 ritaði Dr. William
Gilbert, læknir í London um þá
hugmynd, að jörðin væri þrung-
in segulmagni, sem er marg búið
að sanna síðan.
Coulomb, sem var uppi' frá
1736—1806 og gaf okkur lög-
málin um að segulmagn eða raf-
magn af sömu tegund hrynti
hvort öðru frá sér, en ef að þau
eru af mismunandi tegund, þá
draga þau hvort annað að sér.
Á þessu lögmáli eru næstum
allar rafmagnsvélar bygðar.
Gauss, sem var uppi árið 1777
til 1855 og var mikill stjörnu-
fræðingur, kom með þá hug-
mynd að það væri hægt að mæla
segulmagn með lengd, þyngd og
tíma.
Stephen Gray, sem lifði í Lon-
don árin 1696 til 1736 fann, að
vír gæti flutt rafmagnstraum.
að segja að öll efni í þessum
heimi sé samband af protons og
electrons. Við vitum að protons
eru postive og hafa þyngd en
electrons eru negative og hafa
næstum enga þyngd. Við vitum
að rafmagns straumar eru elec-
trons, sem eru dregin að sér af
Eg vil benda á, að það
er ekki electrons sem eru fastar
í efnum sem mynda rafmagns-
strauma þegar vélar framleiða
rafmagn, heldur lausar electrons
annars væri altaf verið að rífa
í sundur efniseindir sem er ekki
hægt nema með miklum krafti.
Með þessum tilgátum getur mað-
ur leyft sér að trúa, að þau
sömu öfl sem mynda rafmagns-
strauma haldi saman öllum efn-
meðal annars manni
hann er fluttur inn í hús og og Japanir. ítalir tóku til sinna
verkstæði. j ráða og lögðu undir sig Abessin-
Ástæðan fyrir því að rafmagn íu, meðfram af því, að þeir telja
er brúkað í stórum stíl, kemur sér lífsnauðsyn að hafa aðgang
af því að það er hægara að leiða að landi, þar sem þeir geta kom-
það heldur en gas, vatnsmagn, ið fyrir fólki, sem þeir vita ekki
olíu eða öll önnur efni sem mætti hvað við á að gera heima fyrir.
brúka í stað þess. Rafmagns- Þá hefir það og aukið vandræði
vélar sem framleiða rafmagn af þesu tagi, að síðan er ein
leiða það og snúa öðrum vélum í ræðisstefnunni óx fylgi og hún
verkstæðum, hafa verið notaðar varð ofan á í mörgum löndum
í mörg ár með góðum árangri. f hafa Gyðingaofsóknir færst
seinni tíð hafa menn rannsakað aukana í ýmsum löndum, Rúss-
meira og meira þær vélar, sem landi, Þýzkalandi og nú seinast
nota lítið rafmagn, eins og til í Austurríki. Hafa Gyðingar í
dæmis viðtæki og sjónvarp. —tugþúsundatali flúið þessi lönd.
Hvað menn kunna að finna upp Margir Gyðingar hafa sest að í
í framtíðinni, er bágt að segja, Gyðingalandi, að vísu, en land-
en það er mjög líklegt að það nám Gyðinga þar hefir, sem
verði vélar, sem nota minna raf- kunnugt er, valdið óeirðum og
magn. vandræðum, og hefir því ekki
Áður en eg enda þetta erindi verið hægt að koma eins mörg-
vil eg minnast þess að í þessum um Gyðingum þar fyrir ög upp^
bæ hefir verið búin til rafmagns- haflega var ráðgert.
vél, sem tekur ryk og bakteríur
úr loftinu. Winnipeg má því Er Suður-Ameríka
segja, að hafi sína góðu raf- fiamtíðarlandið
fræðinga, sem aðrir bæir. Can- Þannig spyrja nú margir. Suð
ada hefir ekki verið á eftir öðr-1 ur-Ameríka hefir ekki sett eins
um londum með að framleiða þröng skilyrði fyrir innflutningi
rafmagn. I Canada var bygð fólks og í gildi hafa verið undan
fyrsta rafmagnsstöðin, slem farin ár í Bandaríkjum Norður-
leiddi rafmagn langar leiðir og Ameríku. En Suður-Ameríku-
ekki fyrir mörgum árum hafði ,ríkin, sem vafalaust geta en„
Canada stærstu rafmagns fram- tekið við miklum fjölda innflytj-
leiðslustöð í heimi. enda, vilja ekki skipulagslausan
Að endingu vil eg segja ykkur innflutning. Þess vegna sendu
sögu af lögmanni, lækni og verk- Suður-Ameríkuríkin fulltrúa á
fræðingi' á leið til himnaríkis. ráðstefnu þá um fólksflutninga-
Logmaðurinn var mælskur og má]in> sem haldin var í Genf, að
þótti Sánkti Pétri hann heppi- tilhlutan Verkalýðsmálaskrif-
legur maður og hleypti honum stofu Þjóðabandalagsins. í ráð-
inn. Læknirinn þekti hann vel stefnunni tóku þátt fulltrúar frá
í gegnum alt það fólk, sem hann sjö Suður-Ameríku-lýðveldum og
var búin að senda í þennan góða átta ríkjum, sem vilja kom svo
stað. Verkfræðinginn þekti hann ár sinni' fyrir borð, að þau geti
ekki og þegar Sánkti Pétur sent landnema í stórum stíl til
heyrði alt standa í honum, þótti Suður-Ameríku. Meðal þessara
honum lítið til hans koma og ríkja er Japan, en í Bandaríkjun-
vísaði honum til helvítis. Nú um hafa þeim verið settir
leið nokkuð langur tími þar til þrengri kostir en öðrum þjóðum
Sánkti' Pétur tók eftir því, að 0g þag hefir mjög spilt sambúð
færri og færri komu til hans. Japana og Bandaríkjanna.
Varð honum þá litið niður á við, Ráðstefnan hafði aðallega með
og í stað þess að sjá stjórnlaus- höndum að athuga hvernig
an eld og kvalræði, þá var verk- greiða mætti fyrir þeim, sem
fræðingurinn búinn að kæla loft- vi](}u nema land í Suður-Ame-
ið með air conditioning og riku> enda eru það slíkir inn-
kynti með automatic stokers. flytjendur, sem eftir er sóst. —
Eg þakka ykkur fyrir góða á- Hvorttveggja var tekið til ná-
Blöðin koma út fersk
og hreinu úr hinu
tvöfalda sjálfgerða bókarhefti
heyrn.
Einar Árnason
FÓLKSFLUTNIN G AR 1
STÓRUM STÍL
frá Evrópu til Suður-
Ameríku byrja bráðlega
um og
sjálfum.
Það eru tvær tegundir af raf-
magnstraumum sem eru notaðir
við vélar; önnur tegundin rennur
í eina átt og er kölluð direct cur-
rent; þessi straumur er notaður
í strætisvögnum og bílum. Hin
tegundin er kölluð alternating
current og rennur fram og aft-
ur, nefnilega hættir og rennur
til baka, 120 sinnum á sekúnd-
unni, kallað 60 cycle; þessi
straumur er brúkaður í flestum
vélum og í húsum.
Vatnsmagn er oftast nær not-
að til þess að framleiða rafmagn
ef það er við hendina. Næst er
rafmagns þrýstingurinn (volt-
age) hækkaður frá 5 til 10 sinn-
kvæmrar athugunar, skilyrðin
til þess að setja þá niður við
jjarðrækt, og hversu greiða
mætti fyrir þeim til þess að kom-
ast til hins nýja lands.
i Suður-Ameríkuríkin, sem þátt
itaka í ráðstefnunni eru: Argen-
| tina, Bolivia, Brazilia, Chile,
Það er kunnara en frá þurfi Ecuador, Uruguay og Venezuela,
að segja, að á síðari tímum, hafa en “útflytjenda-ríkin, auk Jap-
ýms ríki, sem áður tóku árlega ans: Absturríki, Ungverjalád,
við fjölda innflytjenda frá Ev- Pólland, Svissland, Tékkósló-
rópulöndum, takmarkað svo vakía, Jugo-slavía, Holland og
mjög tölu innflytjenda, að heita Belgía.
má, að víða sé um lítinn sem
engan innflutning fólks að ræða Á nýjum grundvelli
miðað við það, sem áður var. : Alþjóðaverklýðsmálaskrif-
Ber þar fyrst að nefna Banda- stofan ]eitast við að finna lausn
ríkin, sem áður fyrri tóku við á þeSsum málum á nýjum grund-
innflytjendum svo tugum þus_ ve]]i. Sérfræðingar skrifstof-
unda skifti árlega frá sumum unnar hafa lengi haft þessi mál
löndum, t. d. ítalíu. En Banda- fd athugunar, með það fyrir
ríkin eru ekki eina landið, sem ! augum> ag hafist verði handa
hefir takmarkað innflutning um fjárhagslega og “tekniska”
fólks. Bresku sjálfstjórnarrík- a]þj0gasamvinnu til þess að
in hafa einnig gert það, og þótt þoma þessUm málum í sem best
breskir menn og konur hafi haft horf 0g sv0> ag allar hlutaðeig-
betri skilyrði til þess að fá inn- andi þjógir megi sem best við
flutningsleyfi í þessum londum, una
hefir Bretum sjálfum þótt tak- Vert er að geta þess, að ario
markanirnar bitna alt of hart á 1936> héldu Suður-Ameriku-lyö-
En nokkuð hefir nú liðkast yeldin ráðstefnu með ser til Þess
til í þessum efnum, a. m. k. að &g ræga þessi mah "’
því er Ástralíu snertir, og er bu-1 gtefna haldin j Chile (Santmgo)
ist við, að fólksflutningar hef jist Qg yar þar tekin akvorðun um að
þangað í sórum stíl áður langt; fara fram á það vi er y
líður. Það, hversu strbng fynr- málastkrifstofuna að hunrann
mæli voru tekin upp í >essum ' sakaði þetta mal fra ro um,tr*
efnum í löndum, þar sem mn- .ónarmigi þeirra nk)a, sem
flutningur fólks var lítt tak- j þurfa að flytja fólk ur land^i g
markaður áðhr, olli og veldur koma því sv0 fynr, að það geti
ENGIN BÚIN TIL BETRI
enn miklum erfiðleikum i Ev-
rópu. Þegar skyndilega stoðv-
uðust allar útflutningsleiðir -
jafnframt því, sem krepPutímar
skullu á — komu otal erflð’ei.m
til sögunnar, Þrengslm heima
fyrir eru ein meginorsök þeirrar
sem þær þjóðir eiga
sest að
öllu.
i 1 öðru landi að fullu og
age; næxKaour ira o ui iu sinn- gánæg.iu, sem - v5ldum Kreyg^****— „*WKt
um og svo leiddur inn í bæina og ^g ag stríða, sem ávalt eru sa ' gtofan lítið sem ekker
----_____________x*______I _ . kvo sem Italir * ___rri\(\v Ur sKUyrouu
þrýstingurinn lækkaður áður en aðar um ágengni, svo sem
Margra ára kyrstaða
M° ^Alþjóðaverklýðsskrrfstofan
4ðUern“^eeSmeika af
vökhmT'kreppunnar
Kreppan clró mjög ur
um til alþjóðlegrar samvinnu í
því augnamiði að greiða fyrir
fólksflutningnum (flutningum
verkamanna) landa milli. Hvar-
vetna að kalla var alt gert, sem
unt var til þess að koma í veg
fyrir, að verkalýður flyttist inn
frá öðrum Iöndum, en Verka-
lýðsskrifstofan hélt þó áfram
athugunum sínum, til þess að
geta verið reiðubúin að hafa á-
hrif á gang þessara mála, þegar
skilyrðin voru aftur fyrir hendi
til þess, að fá þjóðimar til þess
að gera með sér samkomulag um
hvernig þessum málum skyldi
haga.
Hin nýja stefna
Á ráðstefnunni í Santiago var
bent á hvaða leiðir skyldi fara
í þessum málum — og m. a. bent
á nauðsyn þess, að athuguð væri
landnámsskilyrðin í hverju því
landi, sem gæti tekið við inn-
flytjendum. Þess vegna var
nefnd manna send vestur um
haf 1936 og fór hún til Brazilíu,
Uruguay og Argentinu, og at-
hugaði með aðstoð, sérfróðra
þarlendra manna skilyrðin til
landnáms fyrir innflytjendur frá
Evrópu. Skýrsla þessarar nefnd-
ar var svo send Verkalýðsmála-
stkrifstofunni. Samkvæmt þess-
ari skýrslu og síðar allsherjar-
skýrslu um þessi mál frá Verk-
lýðsmálaskrifstofunni var aug-
ljóst, að aftur var svo komið, að
nokkur lönd voru reiðubúin til
þess að taka við innflytjendum
í allstórum stíl. Hinsvegar var
ekki nema að litlu leyti gengið
frá því hvernig haga skyldi
landnámi þeirra og greiða fyrir
þeim að flytja til hins nýja
lands og setjast þar að. Var
síðan málið tekið. upp við þær
ríkisstjórnir, sem vitað var að
höfðu mestan áhuga fyrir mál-
inu, og eftir árs bréfaskriftir
og athuganir hófst svo ráðstefn-
an um þessi mál, sem að framan
hefir verið um rætt. í Genf, 1
lok febrúarmánaðar.
Það eru taldar miklar líkur til,
að árangurinn af þessari ráð-
stefnu verði sá, að skipulags-
bundnir fólksflutningar í all-
stórum stíl hefjist áður langt
líður frá Evrópu til Suður-Ame-
ríku, lýðveldisríkj unum þar og
hinum ýmsu Evrópuríkjum til
góðs á marga lund. Visir.
Húsfreyja: - >aS litur út
fyrjr vonsku veSur. Þer skuluS
bíða til kvelds og borða með okk-
UrGestur: - Svo ilt er útlitið nú
ekki.
* * *
— Ágætt, sagði maðurmn og
lagði frá sér dagblaðið. — Nu
lækkar bensínið í verði.
_ Já, svaraði kunmngi hans.
__Það er gott fyrir ykkur bila-
e^gendurna-nú einn af þehm
en eg á vindlakveikjara.
* * *
Eitt hættulegasta vojnið sem
nú er notað í hernaði, er i-
kveikj usprengj an, sem springur
ef hún fær högg og myndar hita,
TooO- C Þessar sprengjur
eru svo^léttar, aS flugvclar geta
flutt um 6,000 í einu.
* * *
í Tyrklandi hafa verið reistar
22,000 myndastyttur af Mustafa
Kemal.
SJóSKRÍMSLI OG
VATNAVÆTTIR
Eftir Ake Ohlmarks, fil. lic
Með öllum þjóðum, sem við
sjó búa, finnum vér meira eða
minna sterka trú á yfirnáttúr-
lega vatnavætti, sem oftast eru
ægilegir og hættulegir. Hafið
er voldugt afl, drynjandi í stormi
eða gjálfrandi í hægum andvara
eins og egeiskur kvöldniður. —
Hvaða lands velferð er jafnmik-
ið undir hafinu komin og hin sæ-
barða íslands ? Snemma finnum
við líka í vestnorrænni þjóðtrú
vatnavætti af ýmsum tegurd-
um. Menn, sem tilheyra ýms-
um tegundum menningar, jafn-
vel vér með vora patriarkölsku
sólmenningu, hafa tilhneigingu
að mynda perpsónugervinga
þeirra náttúruafla, sem þeir eiga
við að búa eða þykjast verða
varir við, þegar þeir eru í annar-
legu hugarástandi.
Þegar Haraldur blátönn reyndi
að vinna fsland, sendi hann hing-
að galdramann í hvalslíki til
þesg að rannsaka landið. Vér
munum hvernig landvættirnir
ráku hann brottu. Ennþá er
undarleg þjóðtrú tengd við hval-
ina á íslandi. Menn kalla hann
ónafninu “stórfiskur”, því að
nefni menn hans rétta nafn,
kemur hann. Allir, sem við
ströndina hafa búið, hafa séð
hval stinga sér í kaf og blása
vatnssúlu í loft upp. Þegar góð-
ir hvalir blása, svífa gufuský
kringum vatnstólpann, en þann-
ig er því ekki farið um vonda
hvali. Stökkullinn er hættuleg-
ur hvalur í þjóðtrúnni, og óttast
hann margir. Það er sagt um
hrosshvelið, að það hafi fax
eins og hestar og hneggi hátt
um nætur.
Selirnir eru ennþá furðulegri.
Þar sem margir selir dvelja, er
líka einn illur andi, selmóðirin,
sem étur mat frá mönnum og
skepnum. — Syipaða þjóðtrú
finnum vér hjá Eskimóunum á
Grænlandi, sem segja, að á hafs-
botni búi stór kona, sem heitir
“Kjöttunnan mikla”, hún sendir
mönnum alla veiði og fisk, en
sviftir þá fæðunni, ef hún reið-
ist. Einu sinni var hún ung
stúlka, sem féll í sjóinn, þegar
hún var með föður sínum í fiski-
róðri. Þegar hún reyndi að
grípa upp á borðstokkinn, hjó
faðirinn fingurna af henni. Þá
sökk hún til botns og varð drotn-
ing alls þess, sem í sjó lifir, og
fingur hennar urðu að fiskum og
sævardýrum. — Um seli íru
margar þjóðsögur. Maður nokk-
ur sá mörg selskinn hjá kletti,
tók eitt þeirra og hitti síðar
grátandi hafkonu, hún hafði
mist ham sinn. Hún fylgdi hon-
um heim og fæddi honum barn.
En eitt sinn fanft hún selham
sinn í kistu, sem hún stalst til
að hnýsast í, fór í haminn og
hvarf. Það er sagntengsl milli
sögunnar um konuna, sem hamn-
um var stolið af (eins og í Völ-
undarkviðu) og sagnanna um
hafkonur og huldkonur, sem
giftust menskum mönnum og
hurfu eftir að eitthvert “tabu
hafði' verið brotið. Vér könn-
umst við móðurina í Grimms-
æfintýrum, sem hverfur til baka
á næturþeli til bama sinna, vér
finnum þetta í sama indverska
æfintýrinu um Purvasl og Urura-