Heimskringla - 14.06.1939, Blaðsíða 4

4. SÍÐA
HEIMSRR1NCLA
WINNIPEG, 14. JÚNí 1939
feimskrmíjla
(StofnuO 1SS6)
Kemur út á hverjum itMvikudegi.
Eigendur:
THE VIKING PRESS IíTD.
153 oa SS5 Sargent Avenue. Winnipeg
Talsimia S6 537
VerS blaSslns er $3.00 árgangurlnn borgist
tyrirfram. Allar borganlr sendlst:
THE VIKING PRESS LTD.
öll vlSskifta bréf blaðinu aSlútandl sendlst:
Menager THE VIKINO PRESS LTD.
SS3 Sargent Ave.. Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Vtanáskrift til Htstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA
853 Sargent Ave., Winnipeg
“Heimskringla" is published
and printed by
THE VIKING PRESS LTD.
853-855 Sargent Avenue. Winnipeg Ma*.
Telephone: 86 537
ailllHlllMIM
WINNIPEG, 14. JÚNÍ 1939
hinn mikli styr í eyrópu
Það er ekki eins auðlesið úr því í frétt-
unum frá Evrópu og ætla mætti, hver hin
eiginlega undiralda er, sem hafrótinu þar
veldur, þessari hugarólgu, sem þá og þegar
er útlit fyrir, að brjótist út í alheimsstríði.
En þegar lesið er á milli línanna, er þó
hægt að gera sér nokkra og allsennilega
grein fyrir því.
Það er yfirleitt um þennan styr talað,
sem baráttu upp á líf og dauða milli fas-
isma og lýðræðis. Að svo sé verður ekki
nema að litlu leyti til sanns vegar fært.
Baráttan er undir niðri milli sameignar og
séreignar stefnanna, milli kommúnisma
annars vegar, en peningavalds og lens-
drotnunar hins vegar.
Löndin sem næst því komast, að stjórna
eftir sönnu (fundamental) lýðræði — þ. e.
efnalegu jafnrétti — Svíþjóð, Noregur,
Danmörk, Svissland og Holland, æskja
þess eins að vera látin í friði.
Af hinum tveimur miklu pólitísku lýð-
ríkjum, sem um er að ræða, er England
annað, sem um tólf hundruð lénsdrotnar
eiga og stjórna ásamt jafnmörgum iðn-
aðar- og peninga-barónum og hertogum.
Hitt er Frakkland, sem tvö hundruð fjöl-
skyldur eiga er öll ráð hafa yfir franska
bankanum, og sem aftur hefir með pen-
ingavaldi sínu stjórn eða mikil áhrif að
minsta kosti um stefnur blaða og pólitískra
flokka í lýðríkinu.
* * *
í andstöðu við þessi tvö miklu lýðríki
eru fasistaríkin, herskáu, Þýzkaland, ítalía
og Japan þessa stundina. Fasisminn var
leiddur í kór skömmu eftir heimsstríðið
mikla (1914—1918), til verndar léns-
manna, iðnaðar- og peningavaldinu fyrir
hinni síhækkandi öldu lýðræðisins. í
Þýzkalandi og á ítalíu var þessu komið í
verk með því að brjóta á bak aftur og
uppræta verkamannasamtök, samvinnu-
félög og pólitíska flokka — og síðast sjálft
lýðræðið.
En eins lengi og einræðisherrarnir héldu
þessu áfram heima fyrir, létu lýðræðis-
löndin miklu sig það ekki mikið skifta.
Það leit meira að segja oft út fyrir, sem
þau væru þessa framferðis fremur hvetj-
andi en hitt og að leggja hömlur á það,
væri að minsta kosti hlutleysisbrot.
* * *
En því var ekki l^ngi að fagna, að þessu
héldi áfram eingöngu heima fyrir. Það
gekk brátt svo langt, að Hitler, Mussolini
og Japanir sáu sér ekki annað fært en að
koma upp fjöimennum her til þess að
halda alþýðunni í skefjum. Fáein mann-
dráp, voru ekki áhrifamikil viðvörun. En
mikill her er kostnaðarsamur. Og það
kom þarna í ljós, að her til þess eins að
vernda frið, er byrði, sem ekki verður til
lengdar risið undir. Her verður að hafast
eitthvað að til þess að borga sig.
Þegar fasistastjórnirnar höfðu kúgað
alþýðuna heima fyrir alt sem hægt var,
sneru þær sér að þeim, sem stefnan var
sköpuð til að vernda í fyrstunni, feðrum
sínum.. Og þeir fengu vissulega að kenna
á því, að afkvæmið var baldið. En hvað
um það. Flestir kjósa friðar líf.
Og auðmennirnir þýzku eru þrátt fyrir
alt enn eigendur iðnaðar síns. Að því
undanskildu, að vera sagt hvað þeir eigi
að framleiða og hvenær, á hvaða verði og
handa hverjum og hvaða kaup skuli goldið
þrælum þeirra, eru þeir eins einráðir gerða
sinna og þeir Tom Girdler og Henry Ford.
Þeim er þrátt fyrir alt leyft að græða alt
sem þeir geta, eins lengi og þeir rísa ekki
upp á móti því, að stjórnin fái nokkurn
skerf af því, eða leggi henni af eigin hvöt-
um til fé, eða láni fé þegar kallið kemur til
þess sem ríkið þarf helzt með. Auðvitað
þykir þeim það stundum súrt í brotið. En
það verður ekki í alt séð eins og ástendur
nú í heiminum.
* * *
En hér sannast á, að bragðið gefur
lystina. Þegar einræðisherrarnir höfðu
tekið eins mikið og auðkýfingunum þótti
góðu hófi gegna af gróða þeirra og þeir
höfðu gert her þeirra vel úr garði, var
eðlilega farið að líta í kring um sig og at-
huga hvar bitastætt væri á nágranna þjóð-
unum. Þá hefði nú mátt ætla að lýðræðis-'
þjóðunum þætti tími kominn til að ugga
að sér og taka í tauma þessara frá-villinga
þjóðabandalagsins. En það var nú ekki
gert og þá raunasögu segja nú ríkin bezt,
sem fórnað hefir verið unanfarin ár á
altari fasismans: Bláland, Albanía, Man-
sjúría, Austurríki, Tékkósóvakía, Spánn
og mannflesta ríki veraldar Kína, sem lýð-
ræðisþjóðirnar bönnuðu að búa sig út með
vopnum, vegna þess hve mannmargt það
var, en lofuðu í staðinn vernd, sem grát-
lega hefir verið svikin.
Eftir alt saman voru þetta ekki fast-
eignir stórlýðræðisríkjanna. Og var það
ekki fasismi, sem að öðru athuguðu var
liklegastur til að stemma stigu kommún-
ismans, sem svo víða skýtur upp, jafnvel
innan hvers þjóðfélags eins og fasisma.
Lofum fasisma og kommúnisma að leiða
hesta sína saman og éta hvern annan, ef
þeim sýnist hugsuðu þær.
* * *
Um tíma virtist sem stórlýðræðisríkin
væru að gera sér hugmynd um að fá Rúss-
land sér til aðstoðar að slá skjaldborg um
fasistaríkin. Það var þá og er enn með
þeim í þjóðabandalaginu. En þeim datt
þá í hug, að það gæti orðið varasamt, með
Hitler og Mussolini í undanhaldi að rauði
herinn kæmist til Rínar. Seinni villan
gæti þá orðið verri hinni fyrri. Og þá
greip þau hugmyndin um að ákjósanlegra
væri, að einangra Rússland.
Hér kemur margt við sögu. Til dæmis
var ríkjunum á landamærum Rússlands,
bæði Pólandi og Rúmaníu innbyrðis stjórn-
að af lénsmanna-valdi og nokkurs konar
nýrri tíma fasisma. Lýðræðis var þar í
hundunum og er enn. Þessi lönd bæði
óttuðust kommúnisma meira en þýzkan
nazisma. Þau gátu ekki annað.
En meðan á þessari ráðagerð stórlýð-
ræðisríkjanna stóð, og þau fleygðu hverj-
um bitanum eftir annan í Hitler, óx hon-
um það ásmegin, að nú þarf ekkert minna
með til þess að stöðva hann en ósvikin
samtök Breta, Frakka og Rússa. Og
þannig stendur nú á því, að Chamberlain
og Daladier fara hverja biðilsförina af
annari til Rússlands, er þeir sýndu ótví-
ræða fyrirlitningu í Munich á s. 1. hausti.
Um árangur slíkra ferða, er of snemt
en að fullryða nokkuð. En það er af frétt-
um og sögu þessara mála að dæma næsta
líklegt, að biðlarnir frá London og París
megi fara nokkrar ferðir enn til Moskva,
áður en ástum Stalins verður náð.
Það er meira að segja grunur um, að
Hiter og Stalin myndi samtök sín á milli,
ef þeir hafa ekki nú þegar gert það. Það
er aðallega tvent sem til þess bendir að þar
sé grátt gaman á ferðinni. i fyrsta lagi
fara Rússland og Þýzkaland nú lofsamleg-
um orðum hvert um annað. Það getur
verið að kommúnistar og nazistar í Can-
ada skilji ekki hvernig um vináttu geti
þar verið að ræða, en samvinna þessara
landa, er frá efnalegu og hagkvæmu sjón-
armiði skoðað, ein hin ákjósanlegasta, sem
hægt er að hugsa sér: Rússand með óþrjót-
andi hráefni, bæði matvöru til að fæða
Þjóðverja og málmnám fyrir verksmiðj-
urnar. Þýzkaland aftur á móti með vís-
indin og iðnaðaráhöld ein hin beztu í heimi
og þaulæfða verkamenn við slíkt, til* þess
að búa alt út í hendurnar á Rússum svo
honum verði meira úr verki, en nokkru
sinni fyr.
í öðru lagi vita allir stjórnendur Þýzka-
lands, jafnvel þó Hitler viti það ekki, sem
efa má þó, að stríð við Rússa, yrði svo
erfitt, að á efni og mannafla Þýzkalands
yrði stórum gengið, áður en Moskva væri
náð, og þá væri samt óunnið eins stórt og
fjöment land og Bandaríki Norður-Ame-
ríku. Og til þess eru heldur engar líkur,
að Japan gæti að nokkrum mun komið
Þjóðverjum til aðstoðar í stríði við Rússa.
Japanir hafa nóg á höndum sér í Kína nú
og munu hafa í mörg ár ennþá.
Þó hitler þessvegna taki Eystrasalts-
löndin og eitthvað af Póllandi og ryðji sér
braut gegnum Balkanskagaríkin suður til
Persaflóa, tapar Stalin ekki eyrisvirði við
það.
* * *
En hvað er um Mus§oIini? Honum má
eins vel gleyma. Vindgola vinnur ekki
stríð. Hernaðarlega er ftalía ekki neinni
þjóð hagur; hún er byrði. Og það sem er
meira, er að svo getur farið, að á stuttu
líði, þar til Hitler hefur gönguna suður
til Tyrol. “til að leysa ariska bræður sína
frá bölinu, sem þeir eiga við að búa innan
um grimma, lítilsiglda og frumbýlingslega
Miðjaðarhafsþjóð!” Það mundi fyrst um
sinn engan mun gera til Breta eða Frakka
þó svona færi; jafnvel verða þeim í hag.
Þó mörgu mætti við þetta bæta, því
fljótt er yfir sögu farið, væntum vér samt
að grein þessi sýni að einhverju leyti und-
irstrauínana í stríðspólitík Evrópu. Norð-
urlanda manninum, hvort sem hann býr
hér eða annar staðar, mun ekki ávalt ljóst,
hvert þeir straumar stefna og spyrja hvers
vænta skal. En á hinu getur honum ekki
vilst sýn, að það er hvorki kommúnismi né
fasismi, sem er hans lífsstefna, heldur
raunverulegt lýðræði.
THOMAS JEFFERSON OG
ÚNITARATRÚIN
Fyrir nokkrum mánuðum síðan hóf ein-
hver gagnrýni í bréfadálkum “The New
York Times”, er snerti trúarskoðanir
Thomasar Jeffersonar. Eftir að andstæð-
ar og óákveðnar skoðanastefnur höfðu
birst í nokkrar vikur í bréfum þeim er
blaðið birti, gerði ritstjórinn athugasemd á
ritstjórnarsíðu blaðsins: “Hvað ávinnum
vér með þessu? Thomas Jefferson sagði
aldrei neinum hverju hann tryði og sagði
ákveðið að hann væri ánægðastur ef eng-
inn spyrði sig um það, og yrði að líkum
óánægður, ef hann frá einhverjum öðrum
heimi sæi niður til vor og gæti lesið það
er birtist í bréfum “Times” blaðsins.
Það er að vísu satt, að tilraunir til að
útskýra eða ákveða í ljósi vorra tíma trú-
arskoðanir nokkurs mikilmennis liðna
tímans, eru venjulega árangurslausar.
Hve langar og árangurslausar hafa eigi
þræturnar um það orðið hvort að Lincoln
væri kristinnar trúar, eða trúleysingi, ein3
og skoðun á þeim var venjulega skilgreind?
sem eigi játuðu kristna trú.
Það sem gerði slíka skoðanaskiftingu
mikilvægari, voru kröfur meirihlutans
um, að sönnun fengist fyrir því, að hvert
slíkt mikimenni hefði verið rétttrúað.
Því að á meðal fjöldans af þeim er eigi
getur skoðast neitt frábærilega kristinn í
breytni sinni, hefir orðið “kristinn” fengið
verðmætis og virðingar gildi. Þannig hefir
blaðið “Times” með ritstjórnargrein sinni
bent oss á að hverfa frá þeirri viðleitni að
reyna að skilgreina trúfræðislegar skoð-
anir Thomasar Jeffersonar og með því
hneigst að þeirri löngun að skipa honum í
réttan flokk, og það vekur athygli á: “að
hann hafi eigi verið guðleysingi, það sé
augljóst á ótal sögusögnum.” Að vera
guðleysingi, þá er það samkvæmt skoðun
rétttrúaðs kristins manns, bæði trúfræðis-
leg og félagsleg móðgun, því að alger guð-
leysingi er áreiðanlega ekki göfugmenni.
Þrátt fyrir alt gæti únítari verið göfug-
menni, en hann gæti tæplega skoðast krist-
inn. Þannig vekur einn rithöfundur at-
hygli á því nýlega í blaðinu “Frjálslynd
trú” (Radical Religion), að feður lýð-
ríkjanna væru jafnvel eigi viðurkendir
jatendur kristinnar trúar. Að miklu leyti
samstæðar trúarskoðanir koma í ljós hjá
Davíð Hume, Thomas Caine, Benjamin
Franklin, Thomasi Jefferson, og 100 árum
síðar hjá Robert Ingersoll.' Franklin og
Jefferson voru fulltrúar stéttar sinnar
samtíðar og þjóðar í heild, og sömdu
stjórnarskrána. Theodór Roosevelt hafði
það að segja um Thomas Paine, að hann
hefði verið víðsjáll guðleysingi, en svipuð
lýsing myndi einnig eiga við Marshall,
Madison, Washington, Adams, Morris og
Monroe. Áhrifameiri lýsing á trúarskoð-
unum þeirra hefði þó verið únítaratrú eða
eingyðistrú.
Svipaðar skoðanir hafa komið fram í
flestum umræðum um trúarhugmyndir
stofnenda lýðríkjanna og sérstaklega hefir
Thomas'Jefferson orðið þrætueplið. Það
ber svo við, að til eru tvö bréf skrifuð af
Thomasi sjálfum, sem leiða í ljós trúar-
skoðanir hans betur en nokkuð annað.
Annað þeirra hefir verið eign únítarafé-
lagsins í Bandaríkjunum í að minsta kosti
40—50 ár. Hitt fanst fyrir skömmu á
meðal skjala í bókasafni “Tufts College”,
þar sem söfnun og rannsókn á söguleguin
gögnum og heimildum fór fram, starf sem
meðal annars hefir borið hinn bezta á-
rangur. Hið fyrtalda þessara bréfa hefir
hann skrifað til manns í Worcester, Mass.,
og gæti það vel verið skrifað af samtíðar-
manni vorum, manni sem hefði lokið við að
lesa hina platonsku fornsögu
eftir Warner Fite, og væri á-
kveðinn andstæðingur gagnvart
eilífðar hugmyndunum. Og þá
þarf eigi að seilast aftur í for-
tíðina eftir tilvitnunum um Kal-
vin.
Á meðal evrópiskra guðfræð-
inga er andi hans á sveimi nú á
vorum dögum, og fyrir oss hátt-
prútt fólk aldarinnar, sem eigi
viljum særa tilfinningar and-
stæðinganna, þá er það hress-
andi fyrir oss að hafa einhvern
sem gerir ákveðnar varnarárásir
fyrir oss. Og manni dettur svona
ósjálfrátt í hug að hrópa í huga
sínum: “Haltu áfram Jefferson.”
En hér birtist nú bréfið á prenti
þar eð erfitt mætti verða að
lesa eigin rithönd hans:
Monticello, 18. jan. 24
Eg þakka þér kæri herra fyrir
eintakið, af únítararæðum séra
Bancrofts, sem þú varst svo
vænn að senda mér. Eg hefi
lesið prédikanirnar mér til mestu
ánægju, og gleðst yfir þeirri við-
leitni að nálægja oss hinni frum-
stæðu kristnu trú eins og hún
birtist í einlægni sinni og hrein-
leik af vörum Jesú. Ef henni
hefði aldrei verið eins gerbreytt
og verið hefir og hún rangfærð
af gagnrýnendum og færð í letur
fjarstæð uppruna sínum, þá
hefði hún fram til vorra daga
verið hin eina óskifta trú alls
hins mentaða heims, en hinar
vísindalegu ályktanir Athanasí-
usar og ofsóknar kenningar Kal-
vins ásamt draumórum Platós
hafa aukið hana svo áf fjarstæð-
um, ósamræmi og skilningsleysi,
er nægði til að gera ýmsa menn
fráhverfa henni, er hvorki höfðu
þolinmæði, tíma né tækifæri til
að fletta af henni svikagerfinu,
og sýna hana í sínu frumstæða
ljósi og hreinleik. Eg treysti því
þrátt fyrir alt, að hin sama
frjálsa hugsun og dómgreind er
nægði til að veita oss stjórnar-
farslega endurbót, nái einnig til
trúarbragðanna og þá er bók sú
er þú sendir mér hinn bezti leið-
arvísir því máli til stuðnings.
Það er ósk mín að sýna þeim
enga móðgun, sem eru andstæð-
ir mér í skoðunum, né verða rið-
inn við nokkrar trúarbragðadeil-
ur, og fyrir því bið eg um að
bréfið verði ekki prentað, og
fullvissa þig um virðingu mína
og vinfengi.
Th. Jefferson
Utanáskrift:
“Hr. John Davis,
Worcester, Mass.”
Frá Th. Jefferson.
Hið síðara bréfið, sem kom frá
Tufts skólanum, er ekki eins á-
sakandi en ef til vill ákveðnara.
Jefferson sýnir djúpann skilning
með því að bera saman kvekara
og únítara sem friðsama og ó-
háða trúarflokka, og hann sýnir
ennfremur spásagnaranda með
þessum samanburði, þar sem
komið hefir ákveðið í ljós, að
samvinna og skilningur hefir
aukist með þeim nú á síðari ár-
um. Þetta síðara bréf var skrif-
að til séra Thomasar Whitte-
more, er heima átti að Cam-
bridgeport í nágrenni við Bost-
on, presti sem var ákveðinn
gegn útskúfunarkenningunni og
því alheimstrúarmaður. Hann
hafði heyrt Emerson flytja
ræðu sína við guðfræðisskólann.
Honum hafði fundist kjarni
hennar hverfa að miklu leyti
innan um óþarfa mælgi. En
síðar þegar hann heyrði Emer-
son fytja ræðu um fullkomnun-
ina, sagði hann um þá ræðu:
“Þetta er heilbrigð heimspeki;
það er undirstaðan að alheims-
trú.” Whittemore varð síðar
ritstjóri “Hrópsins” og “Univer
sal” tímaritsins, en bréfið frá
Jefferson er skrifað 1822, er
Whittemore var nýorðinn prest-
ur í Milford, eða var nýfluttur
til búsetu í Cambridgeport. —
Bréfið er á þessa leið:
Monticello, 5. júní 1822
Til séra Thomasar Whittemore,
Cambridgeport, við Boston.
Eg þakka þér herra minn fyr-
ir blöðin sem þú varst svo vænn
að senda mér, og gleðst yfir því
að heyra að kenningar Jesú,
um að það sé aðeins einn guð.
eru að ryðja sér ákveðið til
rúms meðal samborgara vorra,
og hefðu kenningum hans eins
hreint og hann flutti þær, aldrei
verið breytt og þær ekki notaðar
til sviksamlegra ákvarðana, þá
hefði aldrei skipulagst í heim-
inum hema ein trúarbrögð.
Þú gerir fyrirspurn til mín um
skoðun mína á trúarkenningum
þínum. Eg hefi aldrei leyft mér
að hugsa mér né aðhyllast neinn
sérstakan trúarflokk. Sú skoð-
un eða flokkaskifting hefir orð-
ið dauði og eyðing hinnar
kristnu kirkju, sjálfskaparvíti,
sem gegnum aldirnar gerði
kristna kirkju að slátrunarhúsi
og um þessar mundir skiftir
fjöldanum í marga mismunandi
trúarflokka sem bera óuppræt-
anlegt hatur hvor til annars.
Hefirðu veitt eftirtekt reiði
og árásum annara trúarflokka
gegn únítaratrúnni ?
Hin fornu trúarbrögð höfðu
engar sérstakar kenningar né
flokkaskiftingu, nýrra tíma trú-
arbrögð enga. Það eru aðeins
þeir trúarflokkar sem kalla sig
rétttrúaða, sem hafa slíka skift-
ingu og þó eru kvekarar undan-
skildir. Og því fylgir samræmi
og bróðurkærleikur, sem veitir
gott dæmi til eftirbreytni og
eykur skilning og vináttu.
Og eg vona að únítarar fylgi
slíkri fyrirmynd. Með það í
huga, hversu mjög slíkar flokka-
skiftingar og trúarjátningar
háfa haft ilt í för með sér, þá
vona eg að þú afsakir mig þó að
eg láti eigi skoðun mína í ljósi
um neinn sérstakan trúarflokk.
Með mikilli virðingu,
Th. Jefferson
Við lestur þessara tveggja
bréfa, kemur það ákveðið í ljós,
að fráhvarf Jeffersons frá öllum
skipulögðum trúarbrögðum, var
fráhvarf manns er gegndi opin-
berum störfum og gat eigi átt á
hættu að skipa sér í neinn sér-
stakan trúarflokk og með því
vekja andúð hjá hinum og gera
þá sér óvinveitta. Það kemur
ennfremur berlega í ljós, að
hann sá kjarna únítara-trúarinn-
ar, þann kjarna, sem þó eigi allir
únítarar höfðu komið auga á,
sem sé kredduleysið. Sé hug-
sjón únítaratrúarinnar skýrð,
þá var hún eigi hvarf frá þrenn-
ingarkenningunni til eingyðis-
trúar, heldur hvarf frá blindum
leiðum kreddu og formúla til
frjálsra trúfræðilegra rann-
sókna. únítarar og Jefferson
einnig litu svo á, að kreddurnar
væru það vopn, er verða myndi
skeinuhættust þeim trúarbrögð-
um er notuðu þær mest.
Og því er vér horfum áftur í
tímann, sjáum vér að únítara-
trúin hefir án æsinga og þrætu-
mála gert nákvæmlega það sem
Jefferson óskaði eftir að hún
myndi gera: algerlega leyst
söfnuði sína og síðar presta sína
frá öllum skyldum á nokkurri
viðtöku á jafnvel hinum einföld-
ustu og meinlausustu kreddum.
Hún hefir gert þetta, og án erja
unnið í samræmi við hvaða trú-
arflokk sem var, er æskti eftir
samvinnu til að hrinda áfram
velferðarmálum alls mannkyns-
ins. Hið síðara bréfið, sem
prentað er hér er eins og áður er
minst á, eign Tufts skólans, sem
góðfúslega leyfði að láta endur-
prenta það. “The Christian
Register” æskti einnig að þakka
sögu rannsóknarfélaginu fyrir
að senda myndina af bréfinu á-
samt útskýringum þeim, er
snertu það.
Gunnbj. Stefánsson þýddi
úr Christian Register
Kaupið Heimskringlu
Borgið Heimskringlu