Heimskringla - 05.03.1941, Blaðsíða 4

4. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 5. MARZ 1941
iLrcimskrinxilci
(StotmUS 1SS6)
Kemur út A hverjum miBvikudegi.
Eigendur:
THE VIKING PRESS LTD.
153 og SSS Sargent Avenue, Winnipeg
TalsimiB 86 537
VerB Dlaðslns er »3.00 árgangurinn borgiat
fyrtttram. Allar borganir serndist:
THE VIKING PRESS LTD. ________
Oil vlðsktfta bréf blaSlnu aðlútandi sendlat:
Manager J. B. SKAPTASON
SS3 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFÁN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINOLA
SS3 Sargent Ave., Winnipeg
"Heimskrlngla” is published
and printed by
THE VIKIVO PRESS LTD.
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg Man.
Telephone: 86 637
WINNIPEG, 5. MARZ 1941
ERINDI
flutt á Frónsmóti í Winnipeg 25. febrúar
1941 eftir Þórhall Ásgeirsson
Ástæðan fyrir því, að mér hefir verið
boðið að tala hér hjá ykkur í kvöld, mun
vera sú, að eg hefi verið heppinn með val
á foreldrum. Sjálfur hef eg ekkert
afrekað á minni stuttu æfi til að verð-
skulda þann heiður, sem mér er hér
sýndur. Eg er bara einn úr hópi þeirra
íslenzku stúdenta sem hafa komið hing-
að til Ameríku í leit að aukinni mentun,
eða kannske öllu frekar prófi til að
flagga með, þegar heim kemur.
Þekking mín á högum og háttum ykk-
ar Vestur-lslendinga, áður en eg kom
hingað, var ekki á marga fiska, eða
svona eins og gengur og gerist meðal
unglinga heima á íslandi. Eg þekti
reyndar nöfn nokkra góðra Vestur-ís-
lendinga, hafði lesið ‘Vestan um haf’, og
dáðist að Stephani G. Stephanssyni og
K. N. Mig rámaði í það, að eg var sem
6—7 ára stráklingur að stauta fram úr
blöðunum ykkar—Heimskringlu og Lög-
bergi. Það voru mín fyrstu kynni af
umheiminum, og eg man eftir því að eg
var ákaflega hreykinn, að geta lesið
útlenzk blöð, og skilið þau að mestu.
Bókstafurinn “c”, sem eg rakst stundum
á, sérstaklega í auglýsingum, olli mér
dálitlum heilabrotum, en eg gat heldur
ekki búist við að skilja fullkomlega ”út-
lenzku” án nokkrar tilsagnar.
Eg er ekki kominn hnigað til að segja
ykkur atriði úr minni viðburðarlitlu æfi,
og þið heldur ekki til að hlusta á það.
Ræðan á að vera um þjóðrækni og þjóð-
erni, en eg hef átt í hálfgerðu basli með
hana, því að tala um þá hluti meðal
landa hér í Winnipeg, sérstaklega þá
daga, sem þjóðræknisþingið stendur yfir,
finst mér vera svipað því, eins og ensk-
urinn segir, að “flytja kol til Newcastle.”
En það hefir löngum verið kærkomnasta
umræðuefni okkar Isijendinga erlendis að
tala um land okkar og landa, því allir
hugsum við eins og seytjándu aldar
presturinn, sem orti svo elskulega:
“Því oftlega hefir mig angrað hitt,
að ísland margir hæða,
en móðurjörð er mér svo kær,
mig hefir langað, guð minn skær,
að geta þess allra gæða.”
Það eru sterk bönd þjóðræknis og
tungu sem tengja okkur íslendinga sam-
an, hvar sem við erum í heiminum. Is-
lendingar, sem hittast erlendis, eru vinir
þó að þeir hafi aldrei sézt áður. Það eitt
er nóg, að þeir eða foreldrar þeirra hafi
fæðst á sama landi, meðal sömu þjóðar.
Því að eins og Stephan G. segir svo
meistaralega:
“Þó þú langförull legðir
sérhvert land undir fót,
bera hugur og hjarta
samt þíns heimalands mót.”
Það hefir oftast verið svo, að við höf-
um ekki kunnað fyllilega að meta okkar
eigið land, fyrr en við höfum yfirgefið
það. Þá sjáum við hversu mikið við
eigum því að þakka, og hversu mikið við
höfum þaðan að sakna. Það er gamla
sagan um, að “enginn veit, hvað átt þef-
ir, fyrr en mist hefir.” Það er alt annað
en tilviljun, að fallegustu og heitustu
ættjarðarljóðin, sem við eigum, voru
annaðhvort ort í Kaupmannahöfn eða
hór í Ameríku, því að hvergi var eða er
Island elskað heitara en í útlandinu, og
hvergi hefi eg orðið þess betur var eða
séð þess ljósari vott en hér meðal Vestur-
Islendinga.
Eftir að eg kom hingað, skyldi eg betur
en nokkru sinni fyr, að “römm er sú
taug, er rekka dregur föðurtúna til.” Eg
hafði að vísu heyrt menn, sem höfðu
heimsótt ykkur Vestur-fslendinga, tala
með aðdáun um hina vakandi þjóðernis-
tilfinningu og föðurlands-ást, sem væri
ríkjandi meðal ykkar. En eg hafði ekki
gert mér það fyllilega ljóst, fyr en eg
kom hingað sjálfur og sá og heyrði,
hversu djúp ítök ísland á enn í hugum
maitna, sem fluttust þaðan fyrir mörgum
áratugum.
Það hefir líka verið mér sérstakt gleði-
efni að kynnast þeirri kynslóð, sem fædd
er hér vestan hafs af íslenzkum foreldr-
um. Það hefir komið mér skemtilegast
á óvart hér í Ameríku, hversu mikill
hluti hennar talar íslenzku og þekkir
ísland, þó að fæstir þeirra hafi komið
þangað. Það er mín reynsla, að þetta sé
regla meðal ísjendinga, en undantekning
meðal annara þjóðflokka.
Hér hefi eg hitt ramm-íslenzkari landa
en marga í heimalandinu — menn, sem
tala kjarnyrt mál, kunna mikið af kvæð-
um, og elska hesta. Hér hefi eg líka
rekið mig á gamla íslenzka siði, sem að
mestu éru dánir út í heimalandinu —
eins og að lesa borðbænir, og að bölva
Dönum. Eg hefi haft gaman af að sjá
íslenzk staðarnöfn innan um ensku og
Indíána-nöfnin, og að heyra það að land-
ar borði ennþá hangikjöt, rúllupylsu, og
jafnvel skyr. En einna bezt fanst mér
íslendingurinn koma fram í setningu,
sem gamall maður sagði suður í Minne-
ota, þegar hann heyrði þjóðsönginn í út-
varpinu, og lét sér hvergi bregða: “Þetta
er eftir hann Matta.”
Það er ekki aðeins trygð landanna við
gamla landið, sem vekur hrifningu okk-
ar, sem að heiman komum, heldur líka
það, hversu gott orð íslendingar hafa
áunnið sér hér. Þeir eru ekki virtir vegna
auðlegðar heldur vegna þeirra eigin
mannkosta. Við sjáum, að það er ennþá
satt, það sem Saxo Grammaticus sagði
fyrir 800 árum um Islendinga, að þeir
“láti mannvitið vega upp fátæktina.”
Fyrir þetta stöndum við, sem að heiman
komum og njótum góðs af og einnig allir
íslendingar, í mikilli þakklætisskuld við
ykkur.
Það er svo margt, sem við höfum ykk-
ur að þakka, og margt sem þið þurfið
okkur að fyrirgefa. Lofsöngurinn um
Island héðan að vestan mætti lengi vel
daufum undirtektum í heimalandinu.
Eg les í ný-útkominni sögu ykkar, að
heima-landar fóru oft hörðum orðum um
þá landa, sem vestur fóru. Þeir eiga að
hafa kallað þá “mislukkuðu mennina”
eða jafnvel föðurlandssvikara. Útflutn-
ingurinn frá íslandi til Vesturheims var
viðkvæmt mál á sínum tima. Það er auð-
velt að skilja þá Islendinga, sem þóttj
sárt að sjá á eftir einum sjötta hluta ís-
lenzku þjóðarinnar til fjarlægs lands,
þegar hallæri, ísar og eldar steðjuðu að.
En það er ennþá auðveldara að skilja
ástæður vesturfaranna fyrir að flytjast
frá Islandi. Hvað er eðlilegra en að
menn flýi fátækt og kúgun í von um að
finna frelsi og fjárhagslegt sjálfstæði?
En þessi skoðanamunur tilheyrir núna
liðinni sögu, og það er aðeins ástæða til
að minnast hans til þess að sjá hvernig
sambúðin milli íslendinga beggja megin
hafsins á ekki að vera. Það er ástæðu-
laust að vera að vekja upp gamla drauga.
Það sem miður hefir verið í sambúðinni
má kyrt liggja, sérstaklega þar sem eng-
inn getur núna efast um viljann hjá
báðum aðiljum að bæta fyrir fyrri mis-
gerðir. Hafi verið sundrung milli þjóð-
arbrotanna, sem eg efast ekki um að
satt muni vera, þó að eg og mínir jafn-
aldrar muni ekki eftir því, þá get eg full-
vissað ykkur um, að hún er nú gleymd
og grafin á Islandi. Nú er það svo, að
það er móðins að standa í nánu sam-
bandi við Vestur-lslendinga, og er ekki
laust. við, að sumir menn metist um hver
sé þar fremstur í flokki (og er það ekki
nema gott og blessað, þegar það er fyrir
jafngóðan málstað.) En það eru ekki
aðeins nokkrir “foringjar”, sem standa
að þjóðræknishreyfingunni heima á Is-
landi. Þetta er áhugamál allrar þjóðar-
innar, því að varla er sú fjölskylda til
þar, sem ekki á skyldfólk hérna megin
hafsins.
Því betur, sem saga ykkar verður kunn
heima á íslandi, því meir eykst skilning-
urinn og samúðin milli Vestur- og Aust-
ur-íslendinga. Það er ekki hægt annað
en að fyllast hrifningu yfir því, hvernig
þetta litla þjóðarbrot, sem ekkert átti
nema trúna á sinn eigin mátt, hefir brot-
ist áfram í ókunnugu landi, sem nú
geymir mörg fótspor og handtök fallinna
frumbyggja. Það eru margar óskráðar
hetjusögur, sem hafa dáið með þeim. En
það er vel, að farið er að varðveita sum-
ar þeirra frá gleymsku með hinni mynd-
arlegu en um -deildu sögu útgáfu, sem nú
er farin að koma út.
Þó að samvinna Vestur-lslendinga og
heima Islendinga hafi farið mjög batn-
andi síðustu áratugina, þá verður samt
ekki hjá því komist að viðurkenna, að
útlitið með framhaldandi þjóðræknis-
starf versnar því lengra sem líður. Þið
hafið gefið okkur gott fordæmi um hve
lífsseig islenzkan, og íslenzk menning er,
þó að aðeins sé hún töluð af örlitlu
þjóðarbroti. Það ætti að vera næg sönn-
un þess, að málið okkar og menning er
ekki í mestu hættu, þó að nú séu jafn-
margir útlenzkir hermenn á íslandi og
helmingur þjóðarinnar. íslenzk alþýðu-
menning hefir staðist sína prófraun hér,
og eins mun hún standast hana á íslandi.
En það þýðir ekki að loka fyrir því aug-
um hvert stefnir í þjóðernismálum hér.
Það er ekki nema eðlilegt að þeim fækki
óðum, sem geti talað íslenzku, þó að það
væri á hinn bóginn æskilegt, að hægt
væri að halda henni við. Það má því
ekki binda sambandið við ísland ein-
göngu íslenzkunni. Ef við gerum það
má búast við, að alt þjóðræknisstarf
verði dáið út eftir 30 ár.
Þó að íslenzkan sé mikil hjálp sem
nokkurskonar tengiþráðúr milli þjóðar-
brotanna, þá er hún ekki algerlega nauð-
synleg, til þess að vinsamlegt samband
haldist milli Islendinga og manna af ís-
lenzkum ættum hérna í Ameríku. Aldrei
fyrr hefir ensku kunnátta verið jafn al-
menn á íslandi og nú, og eykst ört. Þetta
hefir þau áhrif að halda má uppi sam-
bandinu mestmegnis á ensku síðar meir,
sem hefði verið óhugsandi áður fyrr. Þó
að eg voni, að það dragist lengi ennþá að
grípa verður til enskunnar í skiftum okk-
ar á milli, þá er það þó betra en að láta
þau alveg falla niður.
Eg veit að ykkur er þetta engu síður
Ijóst en mér, og að Þjóðræknisfélagið og
kirkjufélögin gera alt, sem þau geta til
þess að vinna á móti þessum tímans
straumi. Starfsemi þessara félaga hefir
haft ómetanlegt gildi fyrir varðveizlu ís-
lenzkunnar og íslenzkrar menningar hér
vestan hafg, og við sjáum á samkomu
eins og þessari, og eins á Þjóðræknisfé-
lags þinginu, að þau starfa enn með
fullu fjöri. Það er því nokkuð djarft af
fáfræðingi, eins og eg er í þessum mál-
um, að leggja út á þann hála ís að benda
á nokkur atriði sem mætti verða til að
bæta samvinnuna milli Vestur- og heima.
Islendinga.
Það er gleðilegt, hvað heimsóknir hafa
farið í vöxt síðasta áratug héðan og til
íslands, og líka frá íslandi og hingað.
Persónuleg viðkynning milli landa
beggja megin hafsins er þýðingarmeiri
fyrir samvinnuna heldur en nokkuð ann-
að. En það vantar mikið á, að þær séu
enn almennar, og þar er verkefni fyrir
félögin bæði hér og á Islandi að vinna
að. Þó að ófriðurinn hafi áhrif á þetta
sem alt annað í okkar lífi, þá má þó geta
þess að aldrei hafa verið betri samgöngu
möguleikar milli landanna en einmitt
núna. Sérstaklega þýðingarmikið sam-
fara þessum heimsóknum eru fyrirlestra-
höld sem varpa Ijósi yfir líf og starf þjóð-
arbrotanna báðum megin hafsins, og
mætti enn auka þessa starfsemi.
Við íslenzku stúdentarnir, sem höfum
átt því láni að fagna að lesa við háskóla
hér vestan hafs, getum með sanni sagt
að “fátt er svo með öllu ilt, að ekki boði
nokkuð gott.” Við höfum einmitt stríð-
inu að þakka, að minsta kosti flestir
okkar, að við komum hingað. Ef Evrópa
væri ekki lokuð mundu flestir okkar
vera þar við nám, ekki vegna þess að
háskólarnir séu betri þar heldur vegna
þess að þar er ódýrara að lifa.
Canada-stjórnin sýndi mikla rausn,
þegar hún veitti háa fjárupphæð til
styrktar íslenzkum stúdentum til að
stunda nám hér, en því miður nær það
ekki nema til tveggja stúdenta. Eins
hefir íslenzka Mentamálaráðið brugðist
vel við og hækkað stúdenta-styrkinn til
þess að gera að minsta kosti fjórum
stúdentum kleift að stunda nám við
ameríska háskóla. Þetta kann þó að
breytast þegar stríðinu lýkur, hvenær
sem það svo verður, og teldi eg það illa
farið, ef drægi úr stúdenta-heimsóknum
hingað, því að eg er trúaður á að við-
kynning íslenzkra stúdenta við landa hér
vestan hafs hafi góð áhrif, og
eg vona einnig að sumir land-
anna' sem margir þekkja að-
eins Island eins og það var fyr-
ir aldamótin, hafi gaman að því
að kynnast yngstu íslenzku
kynslóðinni.
Enn sem komið er hafa stú-
denta-heimsóknirnar verið ein-
hliða. Eins og eðlilegt er, eru
það smáþjóðirnar, sem venju-
lega þurfa að sækja lærdóm
sinn til stórþjóðanna. Samt
held eg að stúdentar af íslenzk-
um ættum, sem færu heim,
gætu þar ýmislegt lært. Það
væri þá fyrst og fremst forn-
norrænar bókmentir og ís-
lenzka sem á fáum stöðum er
betra að nema. Eins er lækna-
nám við háskólann í Reykjavík
talið fyllilega sambærilegt er-
lendum háskólum. Það kann
að vera til of mikils ætlast af
stúdent, sem er uppalinn í
þ^ssu landi, en eg veit það yrði
vel séð á Islandi ef meira yrði
gert af því heldur en verið hef-
ir.
ísland hefir getað stært sig
af því að gefa út í tiltölu við
fólksfjöjda lang flestar bækur
og blöð í heimi, og það sama
held eg megi segja um íslenzka
þjóðarbrotið hér vestan hafs.
En bókmentasambandinu milli
íslands og Vesturheims hefir
verið mjög ábótavant hin síð-
ustu ár. Fyrr mátti kenna um
erfiðum flutningum, en síðan
íslenzku skipin fóru að sigla
beina leið til New York er það
engin afsökun lengur. Þið eigið
að senda okkur heim ykkar
bókaframleiðslu og við ykkur
þær bækur, sem gefnar eru út
heima, því að það er aðeins
samband hins ritaða orðs sem
getur náð til allra íslendinga
hér og heima. Ef við reynum
ekki að halda því sambandi má
búast við að þjóðarbrotin reki
.lengra og lengra hvort frá
öðru.
Þið munuð hafa orðið vör við
eins og eg, að Amerika er nú
fyrst að uppgötva Island. Ame-
ríkumenn eru óðum að sjá
hversu þýðingarmikið ísland er
fyrir þeirra eigið öryggi. Nokk-
ur hundruð mílur hafs eru ekki
lengur vörn; þetta höfum við
lært á eftirminnilegan hátt
þegar við lesum, eins og nú á
dögunum, um loftárás á okkar
litla land og þetta sama er al-
menningur hér í Ameríku bet-
ur og betur að sjá.
Blöðin hér hafa heiðrað eða
vanheiðrað land okkar með
greinum — sumum lélegum en
öórum góðum, eins og gengur.
Einn blaðasnepill var það þó
sem af öðrum bar í níði og róg-
burði um ísland. Heimildar-
mennirnir voru vonsviknir Can-
I ada-hermenn sem ekkert kven-
1 fólk, en bara kindakjöt og
jmagaveiki höfðu fengið á Isl.
1 Svo létu þeir reiði sína bitna á
|landi okkar og þjóð. Það er
I búið að skrifa svo rækilega um
þetta mál að ekki er þörf að
ræða það frekar, að minsta
kosti ekki við Islendinga. Þetta
mál vakti réttláta reiði allra
landa, og þeir voru margir sem
tóku sér vopn í hönd, það eina
vopn sem Islendingar hafa bor-
ið í margar aldir — pennann —
og réðust á stórveldið, “Time”.
Eg efast um að hið volduga og
óskeikula “Time” hafi fyrr eða
síðar fengið jafn mörg leiðrétt-
ingar-bréf á einni grein, sem
það birti.
Þegar á ísland er ráðist eins
og í þetta skifti, standa allir
Islendingar saman sem einn
maður, þó að þeir kunni oft að
eiga í heitum deilum um sín
innbyrðis-félagsmál. Islending-
ar hafa aldrei skammast sín
fyrir sinn uppruna. Þó að ó-
j kunnugir hafi talað fyrirlitlega
um ísland, eins og fáttkunn-
andi mönnum hættir við um
jþað sem þeir ekki þekkja, þá
hafa íslendingar aldrei brugð-
ist að verja land sitt. Þeir eru
æfinlega reiðubúnir að tala eða
skrifa urp land sitt og skýra
málstað þess. Þannig er Björns-
sons-fjölskyldan í Minneapolis
eins og nokkurskonar ‘útbreið-
slumálaráðuneyti’ fyrir Island
í Minnesota og jafnvel víðar, og
eins veit eg að er með márga
aðra góða íslendinga, að þeir
eru sívakandi og sístarfandi
fyrir fsland án þess að geta
nokkurn tíma búist við að fá
verðskuldað þakklæti fyrir
það.
Það var líka annað en sam-
heldni íslendinga sem mætti
læra af “Time’.’-greininni. Það
er að um leið og við venjumst
á að minst sé á Island hér í
blöðunum, þá verðum við að
taka því með stillingu, þó að
alt sé það ekki eintómur lof-
söngur. Við verðum að kyngja
beisku pillunum með þeim
sætu. Það sem blöðin kunna
að segja um land okkar og
þjóð eru þrátt fyrir alt hrein-
ustu smámunir í samanburði
við það, sem nú er að gerast í
heiminum. Við megum hrósa
happi yfir því, að ísland hefir,
enn sem komið er, sloppið til-
tölulega vel við þær ógnir og
hörmungar sem nú þjá Evrópu.
Við vitum að á úrslit þessa ó-
friðar veltur sjálfstæði okkar
og frelsi, engu síður en flestra
annara Evrópuþjóðanna.
4slenzka þjóðin hefir sérstök
skilyrði til að skilja þá erfið-
leika og raunir, sem flestar
smáþjóðir Evrópu eiga nú í,
því það'er svo stutt síðan hún
varð sjálf að þola svipaðar þján
ingar. Þessar þjóðir berjast
nú, sumar leynt en aðrar Ijóst,
fyrir þeim verðmætum sem Is-
Iendingar hafa altaf metið
mest — frelsi og sjálfstæði.
Um leið og þeir berjast fyrir
sínum eigin hagsmunum og
| hugsjónum berjast þeir líka
fyrir okkar hagsmunum og
hugsjónum. Þeirra vegna, og
okkar vegna, óskum við einskis
heitara en að þeir munu sigra
og að nýr dagur muni rísa fær-
andi frelsi og jafnrétti fyrir
allar þjóðir og alla menn.
SAGA ÍSLENDINGA 1
VESTURHEIMI
Þorsteinn Þ. Þorsteins-
son. Fyrsta bindi. —
Reykjavík 1940. Þjóð-
ræknisfélag Islend-
inga í Vesturheimi.
Hér er komið hið fyrsta bindi
sögu íslendinga vestan hafs
eftir Þorstein Þ. Þorsteinsson.
Er það bók sem margir landar
beggja megin hafs munu hafa
beðið með óþreyju síðan það
vitnaðist að hún var í uppsigl-
ingu. Er þó síst að segja, að
menn hafi þurft að bíða bókar-
innar lengur en von var á, og er
það bæði höfundi og aðstand-
endum bókarinnar sómi, hve
rösklega hefir verið að verkinu
gengið. Einn maður er það
sérstaklega, annar en höfund-
urinn, .sem hér verðskuldar
þökk og heiður, en það er Soff-
onías Thorkelsson er lagt hefir
fram fé, eigi aðeins til ritunar,
heldur og til útgáfu þessa
fyrsta bindis, þó Þjóðræknisfé-
lagið stand þar líka að með
góðum ráðum og nefndargerð-
um.
Þ. Þ. Þ. hefir sýnt það í hin-
um fyrri bókum sínum, er um
Vestmenn fjalla, bæði í Norð-
ur- og Suður-Ameríku, að hann
er slyngur sagnaritari. Einkum
er honum sýnt um að notá
heimildir til þess að bregða
upp skörpum myndum úr æfi
einstaklinga eða af ástandi
tímanna og landanna.
Vel valið bréf eða blaðagrein
er oft ærið efni í höndum hans
til að ná þessum árangri, en þó
kemur hitt fyrir eigi siður að
hann láti efnið ganga gegnum
skáldgreipar sínar og skili því í
nvrri mynd, eigin hugsmíð, sem
pr einskonar samnefnari allra
hinna og þessvegna nokkuð al-