Heimskringla - 31.03.1943, Page 3

WINNIPEG, 31. MARZ 1943
HEIMSKRINGLA
3. SIÐA
PERU, LAND HINNA
MIKLU ANDSTÆÐNA
Greinin sem hér fer á eftir,
er tekin upp úr hinni þektu
bók Jóhn Gunthers, “Inside
Latin America” og lýsir land-
inu Peru, sem liggur vlð
vesturströnd Suður-Ameríku,
milli Equador og Chile.
Fyrst verður maður að virða
iandið fyrir sér. Það er í raun
og veru þrjú iönd með nafninu
Peru. Taiið frá vestri til aust-
urs eru þau hin mjóa ræma
meðfram Kyrrahafsströndinni,
síðan hin geysiiega keðja And-
esfjallanna og loks Amazon-
láglendið hins vegar, til sam-
ans er stærð þeirra tvöföld
stærð Þýzkalands fyrir strið.
Á strandræmunni er höfuð-
borgin, Lima, og aðrar borgir
sem vaxa óðfluga í þverdölun-
um. Sé flogið yfir strandlengj-
unni, sézt enginn vegur, hús né
önnur merki mannabústaða svo
hundruðum míina skiftir, ekk-
ert nema auðnin tóm. Það er
eins og að fljúga yfir feriegan
ryðlitaðan mána.
Bilvegurnn frá Lima upp í
Andesfjölln — “upp hæðrna”,
eins og Perubúar kalla það —
fær hárin til þess að rísa á
höfði manns. Þessi asfaltræma
liggur um jarðgöng og gjár í
feikna miklum klettum með ó-
endanlegum litbrigðum, liggur
frá sjávarmáli upp i 16000 feta
hæð á 85 mílna löngum vegi.
Ef maður stígur út úr bifreið-
inni og reynir að gafiga, slær
doða fyrir augun og maður fær
hljóm fyrir eyrun, af hinni
skyndilegu áfrás loftlagsins í
þessari hæð.
Það eru undarlegar andstæð-
ur í Peru. Það tekur aðeins
tvær og hálfa klukkustund að
fara þessa 85 mílna vegalengd
upp eftir fjallinu. En frá Lima
til Iquitos við Amazon, um 650
mílur, er tveggja vikna ferð,
nema flugleiðin sé farin. 1
Lima er að sjá Torre Tagle
höllina, dásamlegt minnismerki
um hina fullkomnustu spönsku
by.ggingarlist 17. aldarinnar.
Við Cerro de Pasco námurnar
eru koparvinsluvélar, sem eru
með jafn mklu nútímasniði og
rafmagsnkæliskápur. San Mar-
cos háskólinn, sem var stofnað-
ur 1551, 85 árum á undan Har-
varð-háskólanum, er horn-
steinninn undir hinni andlegu
siðfágun Suður - Ameríku-
manna. En þrátt fyrir þetta
eru enn Indíánar í fjöllunum,
þriggja daga flugferð frá New
York, sem búa við svo einangr-
uð og frumstæð skilyrði, að
myrkustu staðir Afriku virðast
borgir í samanburði við þau.
Ein af sorgarsögum Peru er
í sambandi við Indiánana. Fyr-
ir spanska hernámið árið 1533
áttu Inkarnir eftirtektarverða
menningu. Þeir voru ágætir
byggingarmeistarar og verk-
fræðingar, iðnaðarmenn á sviði
leirkeragerðar, vefjariðnaðar
og gullsmíði. Þeir voru snill-
inear í jarðyrkju og félagsleg
skipulagning þeirra var á háu
stiei. Skortur var ekki til.
Nú eiga kirkjan eða ríkir
iandeigendur um tvo þriðju
hluta landsins. Indíánarnir. fá-
i<unnandi daglaunamenn, vinna
i^riá til fimm daga í viku hverri
f^rir húsbónda sinn. en hina
^acrana fyrir siálfa sig. Oft fá
heir engin laun. Þeir eru lík-
iega um 41/> milión að tölu, um
tveir þriðju hlutar allra íbú-
anna.
Ef sDurt er, hvernig ráðið
verði fram úr Indíána-vanda-
málinu. hrista menn höfuðið.
Yfirstéttarmennirnir í Lima
segia, að fyrr eða síðar muni
tndiánarnir — sem þeir fyrir-
lita meira en dýr — gleypa þá.
tnnlimun Indíánanna sem heild
i b.ióðfélagið er ómöguleg í
bráð. En ef hægt væri að
bæta afkomumöguleika þeirra,
svo nokkrar tekjur rynnu í
þeirra vasa, gæti “lausnin”
verið í nánd.
Peru hefir um langan tíma
verið stjórnað af forseta, sem
studdur er af hernum, kirkj-
unni og hinum voldugu land-
eigendum. Sumir forsetar hafa
verið einræðisherrar, studdir
hervaldi. En svo er ekki um
núverandi forseta, dr. Manuel
Prado. Hann er verkfræðing-
ur að mentun. Þessi háttprúði,
blíðmálgi maður, um 55 ára
gamall, kendi við vísindadeild |
San Marcos háskólans og eyddi
nokkrum árum sem forstöðu-
maður fyrir Allsherjar-vara-
bankanum í Peru. Þrátt fyrir
það, að hann er athugull og
gætinn að eðlisfari, er hann
eyðsluseggur sem forseti. Hann
varð að hækka fjárhagsáætl-
unina til þess að greiða hernum
tsem hann verður að vera inn
undir hjá) og stofna ný em-
bætti til þess að embættaþjón-
ustan geti starfað.
Dr. Prado er frjálslyndur og
hefir leitast við að auka félags-
legar umbætur. Peru hefir þeg-
ar fullkomið tryggingakerfi. 1
Lima er prýðilegt kerfi af al-
þýðumatstofum, þar sem hver
og einn getur fengið fullkomna
máltíð fyrir um fimm cent. —
Hinn þríréttaði matseðill er
birtur i blöðunum daglega.
Grundvallarviðfangsefni dr.
Prados er að gera heppilegar
breytingar frá hernaðarlegu
einræði til lýðræðislegrar
stjórnar. Peru berst öflugt fyr-
ir því að verða lýðveldi. Þing-
fyrirkomulagið og lögin eru á
flestan hátt góð á pappírnum.
En, eins og annars staðar, finst
stjórnmálamönnum nóg að
setja lögin. Verk dr. Prados
er þvi ekki auðvelt.
f Peru er engin millistétt.
Þar eru yfirmenn og verka-
menn. Fyrir þá siðarnefndu
þýðir einn maður, Haya de la
Torre, framfarir, lausn úr á-
nauð, von. Eg sá hann þrisvar
sinnum, og i hvert skifti fanst
mér eg sjá eitthvert af mestu
mikilmennum Ameriku. Haya,
stofnandi Alianza Popular Revo
lucionaria Americana, til stytt-
ingar kallað Apra, fer raun-
verulega huldu höfði. Lögregl-
an veit þó vissulega, hvar hann
er, en áræðir ekki að handtaka
hann.
Haya, afkomandi eins af liðs-
foringjum Pizarros, er fæddur
árið 1896. Faðir hans var blaða
maður, frændi hans prestur.
Hann ólst upp í fullkomnu, í-
haldssömu andrúmslofti. Hann
lærði frönsku og þýzku, lék á
píanó, stundaði fjallgöngur og
tók eftir því, að af 40 sykur-
framleiðendum, sem störfuðu í
nágrenni hans, er hann var
barn, voru aðeins tveir eftir,-
þegar hann var tvítugur. Þetta
var fyrsta lexía hans i afli stór-
framleiðslunnar.
Síðan heimsótti hann Cuzco,
fyrverandi höfuðborg Inkanna.
Hann sá hinar mikilfenglegu
rústir Indiánanna, sá einnig af-
komendur þeirra undirokaða,
hrjáða og barða.
Eftir að hafa kynt sér fjáls-.
lynda háskólann í Cordoba íj
Argentínu, sneri Haya heim til
þess að stofna “Alþýðlegu há-
skólana” í Lima, þar sem stúd-
entar veittu ókeypis kenslu á
kvöldin, þeim, sem voru of fá-
tækir til þess að stunda reglu-
legt skólanám. Á tveimur ár-
um nutu 60,000 ungir menn
kenslu í þessum stofnunum.
Árið 1922 hafði Leguía for-
seti í hyggju að tileinka Peru
kirkjunni. Haya, sem óttaðist
trúarlega harðstjórn, skipu-
lagði kröfugöngu gegn stjórn-
inni. Leguía hætti við . fyrir-
ætlun sína, en Haya var hand-
tekinn og rekinn úr landi.
Síðan var hann átta ár á
ferðalögum erlendis. Á þeim
tíma stundaði hann nám í Ox-
ford og hélt fyrirlestra í Banda-
ríkjunum. Á leið til Panama
var hann handtekinn og fluttu-r
HÉR SJÁIÐ ÞÉR “SEAFIRE" ORUSTUFLUGVÉL BREZKA SJÓFLOTANS
Þessar hraðfleygu vélar fljúga til orustu af þilförum þar til gerðra herskipa, og gátu
sér fyrst frægð i ágúst 1942 í varnarflota skipa til Rússlands. Þær reyndust afar nauðsyn-
legar í Norður-Afríku stríðinu til varnar kaupskipum og herflotum í Miðjarðarhafinu.
“Seafire” er upphaflega “Spitfire” en með þeim breytingum sem nauðsynlegar þóttu til
sjóhernaðar. Þeirra verður áreiðanlega getið til góðs í framtíðinni. Myndin sýnir “Sea-
fire” að taka til flugs af þilfari brezks flugvélamóðurskips.
úr landi með fyrsta skipi. Svo
vildi til, að það fór til Bremen,
svo Haya komst til Þýzkalands,
peningalaus. Hann fékk vinnu
við að kenna spönsku í Berlín,
og var þar í þrjú ár. Að lokum
gerði stjórnarbylting i Peru
Haya mögulegt að snúa heim
aftur til þess að útbreiða APRA
kennihgarnar, sem hann hafði
skapað í útlegðinni.
Haya sá frjálsa Peru í nú-
tíma veröld. Þar eð hann er
róttækur, var hann kallaður
kommúnisti (sem hann er
ekki). Árið 1931 var hann til-
nefndur sem forsetaefni og
vann glæsilegan sigur i kosn-
ingunum. En undirróðurs-
starfsemi og svik vörnuðu hon-
um að taka við störfum. Næsta
ár var hann handtekinn aftur
og haldiá 14 mánuði í fangelsi
án þess, að mál hans væri rann-
sakað. Jafnvel nú, undir hinni
mildu stjórn Prados, eru þús-
undir pólitískra fanga og ef til
vill þúsundir annara útlaga.
Á stefnuskrá APRA eru að-
allega þrjú atriði. I fyrsta lagi
lausn og mentun Indíánanna
og innlimum þeirra í þjóðfé-
lagið. 1 öðru lagi amerísk
samvinna, náin Vinátta við
Bandaríkin og ef til vill sam-
eihing hins latneska hluta
Ameríku í eitt ríki. I þriðja
lagi félagslegar umbætur. —
Haya trúir á umbætur á jarð-
eignalöggjöf landsins og höml-
ur á bæði innlent og erlent
fjármagn.
Til þess síðastnefnda er oft
vitnað af Perubúum. Peru er
hið sígilda dæmi í Suður-Ame-
ríku um það, sem kallað hefir
verið “nýlenduhagfræði”. Inn-
lent fjármagn ræður yfir
nokkru af sykri landsins, ullar-
og baðmullarframleiðslu, og á
hinum dýrmæta tilbúna áburði
hefir ríkið einkarétt. En næst-
um allur stærri iðnaður er í
höndum útlendinga.
Bandarískir hagsmunir ráða
yfir um 80 af hundraði af oliu-
framleiðslus P^ru og næstum
öllum kopar þess, silfri og van-
adium. Bretar ráða að mestu
yfir iárnbrautunum. ítalskt fé-
lag veitir Lima og hafnarborg
hennar, Callao, rafmagn, ljós
og afl. ítalski þjóðbankinn
hefir um helming allra banka-
viðskifta í landinu. ítalir hafa
einnig veruleg áhrif á póstmál-
in. Þjóðverjar og Japanar eiga
mikið af sykur- og bómullar-
ekrum. Japanskt félag er
stærst af einstökum bómullar-
framleiðendum í landinu.
Það eru um 3000 Þjóðverjar
í Peru og 7000 Italir, sem hvor-
ir tveggja hafa mikil áhrif á
fjármál og iðnað. Líkleg tala
Japana er 32,000. Þeir þyrpast
saman í hafnarborgunum, t. d.
í Chimbote, sem er góð höfn og
gæti einn góðan veðurdag orð-
ið flotabækistöð. — Japanskir
bændur eiga eignir — það er
vissulega einkennilegt! — ná-
lægt flugstöðvum á ýmsum
stöðum í Peru, einkum Lima.
Og þeir eru iðulega þjónar í
herforingjaklúbbum og her-
NÝ FLUGVÉL
Birtist í tímaritinu Time 8. þ.m.
Arni S. Mýrdal þýddi
Á sjö hundruð og sextíu
mílna loftbrautinni, á milli
Stratford, Conn., og Dayton,
Ohio, sáu bændur, sem voru úti
á ökrum sínum síðast liðið sum-
ar, undarlega flugvél líða létti-
lega í lofti yfir höfðum sér.
Hún var vængjalaus. Gleið-
leggjað og grannlegt lending-
artæki hékk neðan í hennar
flatnefjaða skrokk. Yfir fram-
hluta hennar snerust blikandi
skrúfublöð, líkt og þegar eggja-
þeyti er snúið. Á opinni grind
við stélið snerist önnur, en
smærri loftskrúfa, á lóðréttum
fleti; jafnvel yfirborð stélsins
var önnum kafið.
En sá sem fann upp þessa
vél, Igor Sikorsky, er í eína tíð
smíðaði tvívængjaðar flugvél-
ar, vissi, að flugfélagar hans
skriðið með hægum hraða í
dimmviðri, numið staðar, farið
aftur á bak eða til hliðar, komi
hann í námunda við tré eða
byggingar. Honum er auð-
flogið, og er — að undantek-
inni þeirri hættu, að rekast á i
loftinu — því sem næst örugg-
ur í hvers manns höndum.
Aðrir flugvélasmiðir voru að
hugsa um að keppa við járn-
brautarlestir og hafskip. Si-
korsky hefir töluverða ástæðu
til að ætla, að hann hafi nú
fullkomnað framtíðar keppi-
naut bifreiðarinnar.
DÁN ARFREGN
skoðuðu ekki lengur helicopter
flugvélina sem framleiðslu
þeirra flugmanna, ’er standa
á landamærunum milli vit
skertra og algáðra. 1 vikunni,
sem nú er að líða, hlaut loftfar
þetta fullkomna viðurkenning,
Þegar Army Air Forces (er
höfðu prófað það i Dayton)
gerðu það uppskátt, að herinn
væri búinn að panta nokkra
helicopters til hernaðarlegrar
notkunar.
Herinn, sökum augljósra á-
stæða, lét ekki uppskrátt, hve
Mrs. Kristíana Breiðfjörð
andaðist að heimili sínu,
Blaine, Wash., 5 marz s. 1. Hún
var fædd að Látrum við Bjarg-
tanga 19 .apríl 1865.
Hún var dóttr Össurs bónda
að Látrum og konu hans Guð-
rúnar, en annars er mér ókunn-
ugt um ætterni hennar.
Hún mun hafa flutt vestur
um haf 1890. Dvaldi fyrst í
Winnipeg og að Baldur, Man.
Stundaði hún þá kjólasaum
(dressmaking). Meðan hún
átti heima í Winnipeg var hún
meðlimur kirkjusöngflokksins í
Tjaldbúðinni.
Eftir fárra ára dvöl í Can-
ada flutti hún suður til Moun-
tain, N. Dak., og giftist þar
Jóni Breiðfjörð járnsmið. Þeim
langt að áhugi hans náði í j fæddist einn sonur, Jóhannes,
þessu efni. En það vissi Igor til heimilis í Blaine.
Sikorsky, og sú fulvissa virtist Þau Jón og Krstíana fluttu
gera hann ánægðan. Hann til Alberta árið 1912 og bjuggu
hafði séð draum flugmannsins þar á heimilisréttarlandi sínu
rætast; Helicopter hans gat nú J í fmm ár. Árið 1917 fluttu þau
gert meira en rétt hafið sig j vestur að hafi og settust að á
beint í loft upp, farið lóðrétt, Point Roberts, en fluttu síðar
niður og haldið sér grafkyrrum | til Blane árið 1929. Þar andað-
í lausu lofti. Hann gat og bor- ist Jón fyrir nokkrum árum.
ið sæmilegan farm — tvo far-1 Kristíana sál. átti við heilsu-
þega og næga gasolíu til að leysi að stríða hin siðustu árin
búðum. Japanarnir eru vel
skipulagðir undir forystu sendi-
herra síns og ræðismanns. Sagt
er, að þeir hafi sagt einum fyr-
verandi forseta, að þeir gætu
lagt honum til 5000 vopnaða
menn til þess að hjálpa honum
tij að bæla niður sérhverja
“kommúnista”-uppreisn.
Peru hefir stigið áhrifamikil
skref gegn fimtu herdeildar
mönnum. I apríl 1941 bannaði
stjórnin starfsemi Transocean,
þýzku fréttastofunnar, tekur
diplomatisk bréf úr póstsend-
ingum til öxulrikjanna og hefir
afnumið einkaleyfi þýzka Luft-
hansa félagsins og gert flugvél-
ar þess upptækar.
Bandaríkin hafa mikilla
hagsmuna að gæta í Peru. Hin
geysimiklu olíusvæði við Tal-
ara eru innan við þúsund mílur
frá Panamaskurðinum. Svo er
og um sex flugvelli i norðan-
verðu landinu. Óvinaflugvélar
gætu gert óvænta árás á Pan-
ama-skurðinn frá þessurK flug-
völlum.
Fyrir nokkrum árum stjórn-
uðu ítalir flugher Peru. I stað
þeirra hafa nú komið sendi-
menn frá sjóflugliði Banda-
ríkjanna, sem stjórnað er af
Colonel James T. Moore, sem
var tilnefndur yfirmaður flug-
hers Peru með þarlendri tign
og fullkomnu umboði. Sjóher
Peru hefir verið þjálfaður af
Bandaríkjamönnum síðan 1922
og nýlega var William M. Quig-
ley skipaður formaður hans.
Þannig er bæði flugher og sjó-
liði Peru stjórnað af bandarísk-
um yfirmönnum.
Perubúar taka vel land- og
sjóhernaðarlegum ráðlegging-
um. En þeir kallá hina menn-
ingarlegu og bókmentalegu
sendimenn, sem Bandaríkin
senda til Suður-Ameriku,
“sjöttu herdeildina”. Þeir eru
hneigðir fyrir að halda, að
Bandaríkjamenn geri of mikið
af slíkum störfum. Og þannig,
sem ekki er óeðlilegt, hugsa
margir Suður-Ameríkumenn.
—Alþlb. 2. des. ’42.
fljúga þvers yfir landið.
Þessi tegund flugvéla hefir
nú verið gerð jafnóþrotin og
þægileg og nokkur hinna
en andlátið kom hægt og þján-
ingarlítið að síðustu.
Auk sonarins, Jóhannesar,
eftirskilur hún þessi systkini:
smærri verzlunarflugvéla. Fyr- Nikulás Ottenson, Winnipeg;
ir tveim árum siðan var draum- Mrs. Ólöfu Magnússon, Winni-
far Sikorskys ekki annað en' peg, og Guðbjörgu Össursdótt-
beinótt samsafn af pípumynd- ir á íslandi.
loft-' Hin látna var ekki hávaða-
uðu stáli
skrúfum.
og hverflandi
Rétttrúaðir
flug- söm í lífinu, en stundaði sitt
menn lifu hornaugum til þessa verksvið með trúmensku.
fars, þegar Sikorsky, með ofur | Hún var jarðsungin frá lík-
lítinn linan flókahatt á sköll- fararstofu i Blaine þann 12.
óttum kolli, setti það niður í marz. Undirritaður aðstoðaði.
sandholurnar i Connecticut-
ríki og flaug upp úr þeim aftur,'
eða byrjaði að lenda á þaki j
flugvélaskýlisins, hoppaði af
því aftur og lenti á hinni svo-
nefndu svuntu fyrir framan
skýlið. \
Stélskrúfum flugvélar þess-
arar var fækkað, svo nú er að-
eins ein. Hún er knúin af sjö-
cylinder Warner radial vél;
skrokkur hennar er og sæmi-
lega klæddur og snotraður með
vindskildi og gluggum. Við
prófun hennar sannfærðist her-
inn um, að með henni mátt-i
gera alt það sem Sikorsky hafði
lofað og meira. Henni má
hálda svo grafkyrri á flugi, að
eitt sinn lét hermaður stiga
síga niður, fór svo niður á jörð
og upp aftur og dró stigann inn
á eftir sér áður en stýrimaður
stefndi flugvél sinn á loft upp
aftur að nýju.
Helicopter má lenda heilu og
höldnu næstum hvar sem er.
Hann getur farið hraðar en
motorcycle, og haldið sér kyrr-
um i lofti eða lent þar sem slík-
um hjólhestum væri ómögu-
legt að fara (t. d. á skógvöxn-
um fjallstíg. Hann mætti einn-
ig nota við að bjarga meiddum
mönnum úr flugvélum, sem
borist hefir á í ókleifum stöð-
um, og gæti einnig verið hent-
ugur til að snuðra upp fall-
byssufylgsni. Með flottækjum
getur hann lent og flogið af
stað, jafnt á vatni sem landi.
Ef hreyfill hans bilar, getur
hanq lent án knúningsafls, af-
vindur hann sig þá í hægðum
sírium til jarðar. Hanri getur
H. E.Johnson
THAT
fat!
ÞETTA BER YÐUR
AÐ GERA
Þér getið tekið bein, flot og
aðra úrgangs fitu til kjötsala
yðar, og hann greiðir yður ó-
kvœðisverð fyrir. Ef þér viljið,
getið þér gefið peningana til
nœstu sjálfboða "Salvage"
nefndar, eða til skrásettrar
striðs-líknarstofnunar, eða—
z
3
Þér getið gefið fituna, beinin
og flotið til "Salvage" nefnd-
arinnar á staðnum, ef hún er
nokkur, eða
Þér getið, eins og áður, látið
fituna og beinin á einhvern
stað sem strœtishreinsunar-
deildin annast um að koma
þvi til skila.
OEPARTMENT 0F NATIONAl WAR SfRVICtS
NATIOMAS SAIVAOI OIVISIOM
THCYARE URGENTLY
NEEOEDF0R CXPIOSIVES