Heimskringla - 16.08.1944, Qupperneq 2

2. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 16. ÁGÚST 1944
MINNI CANADA
Flutt að Gimli 7. ágúst 1944
af Karl B. Thorkelson
Mér hefir verið falið í hendur
að fara fáum orðum um Canada,
sérstaklega hvað snertir höfuð-
drætti þá í sögu hennar er líta
að fullveðju í stjórnarfari; og af-
stöðu hennar í hinu brezka al-
ríki. Að máli þessu loknu leyfi
eg mér að benda á fáein atriði
sem ætla megi framfaraspor, í
því að þau styðja að þjóðrækni,
ættjarðarást og velmegun í Can-
ada, jafnt sem þau auka sjálfs-
traust Canadamanna og álit um-
heimsins.
Saga Canada, frá þeim tíma er
Leifur hepni fyrst leit Vínland,
hjó skóg og flutti timbur til
Grænlands, hefir verið dásam-
lega laus við ofsa, heift og ókyrð.
Takmark manna og hugsjóna-
stefnur flestra er í land þetta
fluttu, frá því hin fyrsti land-
nemi, Louis Hebert, reisti sér bú
í Quebec, hefir verið að byggja
sér heimili og að styðja að fram-
förum lands og lýðs. Friðsemi
og heimilisást má því telja sem
tvö aðal einkenni Canada manna.
Stjórnarfarslega skiftist saga
Canada í þrjá aðal parta, Canadá
undir stjórn Frakka, Canada sem
brezk nýlenda, og Canada stjórn
arfarslega á þroskaárum.
Tímabil það er Frakkar réðu
hér landi kemur aðeins við má
þetta að því leiti sem það snertii
nútímann og er það í sjálfu séi
ef til vill mikið áhrifameira en
sýnist á yfirborðinu.
Þegar Frakkar töpuðu Canadr
1763 hefst saga hennar sem brezk
nýlenda. Þá flaug brezki fán
inn yfir meirihluta Norður
Ameríku. Ómögulegt er að segja
hvað fyrir hefði komið stjórnar-
farslega hefðu Bandaríkin ekki
sagt af sér sambandi við Eng
land. Ætla má samt að saga
ríkjanna syðra og okkar myndú
hafa fleiri sammerki en jafnvel
nú á sér stað. Það er vel líklegt
að þeir og Canada hefðu unnið
samhuga að öðlun frelsisskráar
En sú varð ekki reyndin, Banda
ríkin tóku til vopna og eftir langa
og harða baráttu unnu lausn og
stofnuðu lýðveldi.
í stríði þessu fylgdi Canadá
Bretum. Þeir af brezku bergi
brotnir fúslega og af föðurlands
ást. Frakkar, sem metið höfðu
sanngirni Breta í viðskiftum og
trúmálum, voru frekar tregir að
treysta hinum sjálfkjörnu lýð-
veldismönnum, bæði hvað snerti
málfrelsi og peningagildi. Auk
þess leit hin kaþólska kirkja á
hið nýstofnaða lýðveldi með tals
verðu vantrausti.
Lítið var um verulega sam-
vinnu og samúð með landsmönn-
um, Frökkum og Bretum fyrst
um sinn í Canada.
Reyndust samt samtök til
landvarnar gegn Bandaríkjun-
um 1812 vel. Sýndi þetta á ný
að sanngirni í stjórnmálum var
landinu hagur.
Tímabilið frá 1814—1840
merkir afar örðuga og harðsótta
eftirleitni af Canada hálfu til að
öðlast ábyggilegt stjórnarfyrir-
komulag. Völd öll voru ósann-
gjarnlega í höndum landstjóra
og efristéttar.
í svo hart var farið í þessum
málum að framfaramenn tóku til
vopna árið 1837. Þó þeir mættu
sín lítið sannfærði tilraun þeirra
Breta að alt væri ekki með feldu
í nýlendunni. Þeir kváðu því
Durham lávarð að flytja til Can-
ada, rannsaka stjórnarfyrir-
komulag og ráða til bóta, í lands-
málum. Vann hann að þessu með
þreki og vitsmunum.
Hann ráðlagði að stofna póli-
tískt samband milli Frakka í
neðfi Canada og Bretum í efri
Canada og að þeim skildi veitt
sjálfstjórn í heimamálum. Þing
Breta var þessu ásátt og var
samband^ lögskrá (Union Act)
samþykt 1840. Bætti þetta hag
manna og ruddi braut til full-
veldis, því enn var Canada brezk
nýlenda.
Mikil breyting átti sér stað um
þetta leiti á hugsunarhætti
manna hvað þjóðfrelsi og af-
stöðu nýlendna Breta snerti. —
Uppreisn Bandaríkjanna 1775 og
Canada 1837 ásamt framför
frjálslynda flokksins á Englandi
studdi að því að allur þorri
manna leit á brezkar nýlendur
sem börn er öðlast gætu ákjósan-
légan þroska í föðurgarði og yrðu
með tíð og tíma andlega og lík-
amlega fær að taka fullan þátt í
alheimsmálum.
Hugsunarháttur þessi studdi
að farsælli framfarastefnu í Can-
ada, sem beint var fyrst að því
að koma þjóðskipulagi og ein-
ingu á í heimamálum.
Fékst þetta er ríkisþing Breta
samdi stjórnarskrá Canada
(The B. N. A.) 1867, og var heim-
inum tilkynt að samtök þessi
væri í fullkildi 1. júli sama árs.
Fremstur í hópi þeirra er að
þessu störfuðu var mikilmennið
og ættjarðarvinurinn Sir John
A. MacDonald.
Bretar, sem nýlendu stjórn-
fræðingar, leituðust við á 19. og
fyrri part 20. aldarinnar að
stofna ríkjasamband milli Breta
og nýlendna þeirra. Strönduðu
allar þessar tilraunir á erfiðleik-
um þeim sem fólgnir voru í að
stjórna sambandsríki án skatta-
álagninga og að skattsetja án
þingveitslu.
Tilraunir þess, þó lítið yrði úr
þeim, hjálpuðu þó til að halda
saman félagsskap og ruddi braut
stjórnarfyrirkomulagi þess sem
nú á sér stað í hinu brezka alríki,
nefnilega fullveldi fyrir Ástralíu,
Nýja Sjáland, Suður Afríku, Ir-
land og Canada.
Stjórnmála framförum fór
vaxandi við samtöl þau er af og
j til áttu sér stað í Lundúnum
milli Breta og nýlendna þeirra.
Ríkjasambandsfélag var stofn-
að á Englandi árið 1884 og eflist
við gullminningarhátíð Victoríu
drotningar 1887. Framkvæmd
var samt lítil í sambandsmálum
og erfitt að semja grundvallar-
reglur.
Samtöl hófust aftur 1897 á
demants hátíð drotningarinnar.
Höfnuðu þar erindsrekar öllum
sáttmálum sem treg gerðu við-
skifti milli Bretlands og nýlend-
um hennar; en öll viðleitni sam-
bandsríkis stofnunar strönduðu
á sama bjargi.
Erfiðleikar þeir sem fólgnir
voru í að stofna sambandsríki og
venjur þær er leiddu beinlínis til
OLD CARTONS CAN
BE RE-USED
Old cartons, if carefully opened when delivered,
can be re-used to the great advantage of the present
shortage in carton materials.
When returning empty bottles, please use old
carton together with any extra usecl cartons on hand.
Cartons take material and labour and it is in the
interests of conservation that your co-operation is
required.
DREWRYS
LIMITED
sjálfstjórnar kvöddu menn til að
íhuga hvert heppilegra yrði ekki
að veita fullræði nýlendum
þeim er fullþroska voru álitnar.
Lítið var gert þessu viðvíkjandi
á áratugunum fyrir heimsstríðið
1914. Stærsta skref var samt
stigið í rétta átt, og viðurkenning
þar með veitt, framförum ný-
lendanna og afstöðu þeirra inn-
an Bretaveldis með því að breyta
nafni á ráðstefnufundum þess-
um, framvegis frá nýlendna ráð-
stefna fundum (Colonial Confer-
ence) til ríkisráðstefnu fundum
(Imperial Conference).
Tímabilið milli áranna 1896
til 1913 merkir stóra framför í
Canada. Meir en miljón manns
tóku sér heimilisfestu á sléttum
Vestur Canada. Hveitirækt
jókst frá 20 til 200 miljóna mæla.
Bæir, bændahús og barnaskólar
voru reistir víðsvegar um þetta
frjóva hérað. Canada í heild
sinni naut blómlegra og sem þó
virtist takmarkalausra efnalegra
framfara, og þar með jókst og
efldist virðing og þrek í heims-
málum.
Heimsstríðið 1914 tefti fram-
fararás þessa. Canada tók að
sér einkaleyfi í flestum stjórn-
málum. Hún sendi erindsreka
til Washington, Tokyo, Geneva
og Lundúna. Yfir öllu var
myrkur og óvissa, en óhugsandi
var að standa í stað.
Sir Wilfred Laurier hafði kom-
ist svo að orði laust fyrir heims-
stríðið, “Að engin nauðsyn krefði
þátttöku Canada í stríðum
Breta.” Samt var ekkert spurs-
mál um afstöðu hennar er stríðið
skall á. Ótilkvödd af Breta hálfu
tók hún til vopna. Fríviljug sam-
tök áttu sér stað stríðinu viðvíkj
andi, en framvegis þjóðfélags
skipulag var órætt, þó óefað
höfðu málsaðilar í hyggju að
starfa að þessu er heppilegra
tækifæri gæfist.
Að stríðslokum voru menn að
mestu sammála að sjálfstjórn
yrði ríkjunum heppilegri en
sambandsstjórn. Hugsunarhátt-
i .
Rödd að vestan til Fjallkonunnar
17. júní 1944.
Flutt að Silver Lake, 2. ágúst.
Ungur skildi eg hafsins hulinsmál,
harmur og tregi felst í brimsins sogi,
lognaldan dottar yfir djúpsins sál,
dunar í björgum inní Kópavogi:
Þar var til forna frelsisgyðjan prúða
fjötruð og klædd úr sínum tignar-skrúða.
★
Eg horfi út um sundin í austur átt,
ilmandi vorblærinn leikur um vanga,
eg hlusta á úthafsins ölduslátt
með ómandi söng, fram um víkur og tanga;
þær bera mér kveðjur frænda af f jarri ströndum,
þær flytja sín ljóð í öllum heimsins löndum.
Þær hvísluðu í eyra svo vaggandi vært,
nú vorsólin glitrar á norðurhafs straumi,
þú veist þér var ættland þitt altaf svo kært
og æskunnar minning, í vöku og draumi;
nú faðmar þar strendur, f jöllin, dali og hlíðar,
hinn fegursti morgunroði nýrrar tíðar.
Nú rís þar úr sætinu “Fjallkonan” fríð,
framtíðin brosir við landinu kalda;
alfaðir einn þekti alt hennar stríð,
ánauð og þjáningar liðinna alda.
1 dag skal hún leyst undan lokaráðs-böndum
með lífsþrótt og valdið í sínum eigin höndum.
Einmana sat hún í sjö hundruð ár,
með sorgina í hjarta óg hlekkina um fætur,
með útlendan konung og kúgunar fár,
sem kvaldi hennar mætustu syni og dætur,
en nú sér hún aftur heimt sitt forna frelsi,
fjötrana leysta og brotið þjóðar helsi.
Það blika nú ljós yfir leiðunum þar
sem lýðfrelsis hetjurnar nafnfrægu blunda,
þeim Skúla og Jóni og Jónasi var
svo jafn hent að berjast til síðustu stunda;
í dag verða nöfn þeirra gullnum loga línum,
letruð og skráð á himin-bláma þínum.
I
Aldrei var gleðin jafn einlæg og djúp,
aldrei jafn bjart fram á þjóðlífsins vegi,
aldrei bar “Fjallkonan” fegurri hjúp,
því fagnar hver sál þessum hátíðis degi,
og Guði sé lof fyrir ísland endur borið,
með æskuna frjálsa, sem þráir ljós og vorið.
Við biðjum að framtíðin blessi þitt starf,
svo börn þín í einingu megi þess njóta,
og alt, sem að fortíðin fékk þeim í arf,
með frelsinu langþráða verði til bóta,
og þeim, sem nú felst á hendur valdsins vandi
með vegsemd og trúmensku stjórni þjóð og landi.
Og ennþá mun lengi um ókomna tíð,
hinn íslenzki stofn hér í vestrinu gróa,
þín blys hafa lýst gegnum landnemans stríð
og leitt þeirra för yfir holskeflur sjóa,
og kynslóðin unga mun traust á verði vaka
yfir verðmætum norrænnar sögu og Grettis-taka.
Svo skiftumst á frændum að heiman og heim,
svo haldist við þjóðræknisböndin,
og brúum svo höfin með þáttunum þeim,
svo þjóðirnar samtengi löndin;
því börnin þín erlendis unna þér af hjarta
þú, ástkæra móðir, vor tignar-myndin bjarta.
★
Svo vítt, sem himins bláu bogar spenna,
svo breitt og langt, sem hafsins straumar renna,
skal nafn þitt “Island”, óma á þessum degi,
svo allra landa þjóðir heyra megi;
gjörvalt vill mannkyn höfði lúta í lotning,
og lofa þitt frelsi. Norðurhafsins drotning.
H. E. Magnússon
ur þessi styrktist er ríkjum þess-
um var veitt fulltingi við Ver-
sailles friðarsamning og voru
gerð að meðlimum í bandalagi
því er stofnað var að stríðslok-
um í Geneva.
Á ráðstefnu fundi þeim er
haldin var í Lundúnum 1921 var
engin tilraun gerð að skýra af-
stöðu ríkjanna. Forsætisráð-
herra Ástralíu kvað það óþarfa
að færa í letur afstöðu ríkja inn-
an Bretaveldis. Ekkert var gert
þó Smuts hershöfðingi, forsæt-
isráðherra Suður Afríku væri
þessu ekki sammála. Hann stað-
hæfði að það væri brýn snauðsyn
að skýra afstöðu ríkjanna. Hann
kvaðst hafa verið í tveim kosn-
ingabaráttum er stefna mót-
stöðumanna var algerð frásögn
Bretaveldis.
Mætt var aftur 1926. Ástralía,
Nýja Sjáland og Nýfundnaland
höfðu sömu skoðun og 1921, en
Suður Afríka, Irland og Canada
voru þessu mótstæð. Hertzog
hershöfðingi var nú forsætisráð-
herra Suður Afríku. Hann hafði
náð kosningu með því skilyrði
að Afríka segði sig algerlega úr
Bretaveldi. Hann kom á fund
fastráðin að koma þessu í fram-
kvæmd.
Mackenzie King var óánægður
með afstöðu Canada. Honum
hafði verið neitað um þingrof af
landstjóra, lávarði Byng. Það
var álit margra að þetta væri
brot á jafnrétti því sem Canada
hafði vanist og sem flestir álitu
henni réttbær. Með þessu hafði
verið sannað að sjálfstjórnar fyr-
irkomulag Canada væri á mjög
ótryggum grunni bygt, og að í
raun réttri væri hún enn nýlenda
Breta.
Sundurlyndi og misskilningur
í þessu og öðrum smáatriðum
litu að því að ásátt varð að semja
lagaskrá, svo það gæti engum
vafa bundist hver væri afstaða
nýlendanna hver við aðra og
hver væri afstaða heimastjórnar
Breta í þessum og þvílíkum efn-
um.
Verk þetta hófst 1926 og var
áframhald á því 1929 og aftur
1930. Samsættum var veitt lög-
gildi 1931 og nefnt lagaboð
Westminster.
Aðal greinar í lagaskrá þess-
ari taka það fram að ríki þessi
séu þjóðfélög sem í fyrsta lagi,
ásamt Bretum, hylli sama kon-
ung; í öðru lagi hafi jafnrétti við
Breta og að engu leiti séu þeim
undirtyllur, hvorki í heimamál-
um né í utanríkismálum; og í
þriðja lagi séu fríviljuglega, með-
limir í hinu brezka alríki.
Síðan lagaboðið var samið hef-
ir það verið leiðarvísir í öllum
alríkismálum.
Flokkadráttur mikill átti sér
stað á hugsunarhætti manna í
Canada á tímabilinu milli stór-
stríðanna sérstaklega þegar auð-
séð var að annað heimsstríð var
í vændum. Flestir af frakk-
nesku bergi brotnir og talsverð-
ur hópur manna af brezku og
öðrum þjóðbrotum héldu því
fram að Canada væri algerlega
óháð heimsvaldastefnu ög að
hnattsafstaða hennar og Monroe
kenningin væri í sjálfu sér nóg
vernd frelsi hennar. Auk þess
þóttust þeir fullvissir að sjófloti
Breta myndi ekki líða árás á
Canada.
Á hinn bóginn staðhæfðu aðr-
ir, Sir Arthur Meighen fremstur
í þeim hóp, að Canada væri tengd
Bretaveldi, ekki eingöngu hvað
snerti kynslóð og hugsunarhátt
heldur einnig hvað snerti vernd
gegn árás. Þeir héldu því fram
að bezta sjálfsvörn væri í því
fólgin að styðja hið brezka al-
ríki. Þeir sögðu það sjálfsagt
að ef Monroe kenningin væri
notuð yrði Canada að sjálfsögðu
undirtylla Bandaríkjanna, og að
vegsemd Canada leyfði ekki
vernd brezka flotans án hlut-
tekningu í verndar kostnaði.
Flokkadráttur þessi hefir haft
talsverð áhrif á stjórnarstefnu
Canada. Þar af leiðandi hefir
verið leitast við að forðast öll
utanríkismál er stofnað gætu til
óvildar í heimsmálum, og að
styðja með öllu móti að samræmi
í heimamálum. Stjórnarstefna
þessi byggist á því að Canada sé
í öllu óháð Bretaveldi en að fús-
leg samtök séu sjálfsögð í öllum
málum er styðji að velmegun
beggja, en að Canada afneiti öll-
um málúm er ef til vill stofna til
ókyrðar og sundurlyndis í heima-
málum og óvild vlð útheiminn,
sérstaklega við Bandaríkin. I
stuttu máli er velmegun Canada
og friðsæld í heimsmálum aðal
atriði í stjórnarstefnu hennar.
Tweedsmuir lávarður, fyrver-
andi landstjóri Canada, komst
svo að orði, viðvíkjandi afstöðu
Canada við umheiminn: “Can-
ada er sjálfstæð þjóð. Það er ó-
hugsandi að hún sýni Bretum,
Bandaríkjunum eða nokkurri
annari þjóð auðsveipni í heima-
málum. Borgararéttindi hennar
krefjast hollustu, ekki fyrst og
fremst til hins brezka alríkis,
heldur Canada og konungs henn-
ar. Hver sá er mótmælir þessu,
gerir að mínu áliti alríkinu stór-
an ógreiða.
Þátttaka Canada í stríðinu sem
stendur yfir gegn Hitler, er í al-
gerðu samræmi við stjórnar-
stefnu þessa, því við lítum svo á
að við séum að vernda okkar
eigið frelsi jafnt sem frelsi ná-
ungans. Sömuleiðis í samræmi
við skoðun þessa hefir Canada
sagt sig sammála skipulagi því
er samið var á, og kent við At-
lantshafið (Atlantic Charter), en
hefir’þverneitað alríkis samtök-
um er beita megi til heimsvalda
eða einokunar í alþjóðamálum.
Stefna þessi var augljós er
Canada hafnaði boði Breta að
samræðum í Lundúnum stríðinu
viðvíkjandi og sérstaklega ljós á
alþjóðarstefnu þeirri er Macken-
zie King hélt fast við í forsætis-
ráðherra samræðum þeim er
haldnar voru í Lundúnum sí-
astliðin maí.
Á þeim var rætt um framvegis
alríkis fyrirkomulag. Mörgum
fanst tryggvænlegast að stofna
það sem heild er í heimsmálum
mat sín að stærð og gildi við aðr-
ar stórþjóðir heimsins.
Þeir vildu öllum kunngera að
brezka alríkið stæði sem ein
sameinuð heild, í öllum alþjóðar-
málum og ef nauðsyn krefðist
mundi fylgja fast að málum al-
ríkinu tilhlýðandi.
Forsætisráðherra Canada fanst
stefna þessi leita til heimsvalda
(Imperialism) og bera í skauti sér
ósamkomulag, og er hún útilok-
aði aðrar þjóðir, smáar sem
stórar, og legði traust á framtíð-
ar frið og einingu á mátt sinn og
megin, hlyti hún að stofna til
óvildar. Kvað hann að samvinna
tengd bróðurlegum kærleika og
stefnu sem allir góðviljaðir
menn gætu aðhylst væri varan-
legust í friðarviðleitni í heims-
málum.
Fórust'honum svo orð: “Ef, að
stríðslokum, eining hins brezka
alríkis á að viðhaldast sem ver-
aldlegur virkileiki er brýn nauð-
syn að stjórnarstefna þess sé ekki
útilokandi eða fráhrindandi held-
ur greiði samtök. Eg er sann-
færður um að áframhald eining-
ar okkar er bezt borgið ef megin-
reglur eru svo samdar að allar
þjóðir geti fúslega aðhylst þær.”
Alþjóðar stefna þessi sýnir
bezt þjgðhyggju Canada. Er
fundur þessi var stofnaður var
álit manna að mjög tregt mundi
ganga að ná sammálum. Reyndin
varð samt önnur. Canada sýndi
ótvírætt hylli þá er hún nýtur.
Ef alþjóðar stefnu þessari er í
framtíð fylgt höldum við samúð
og samtengd við Bretaveldi, vin-
áttu Bandaríkjanna og velvild
manna af öllum þjóðflokkum.
Tímaritið McLean’s kemst svo
að orði þessu viðvíkjandi: “Það
er nú auðséð að Canada er full-
þroska þjóð.”
Það er eftirtektavert að á fundi
þessum jafnt sem í allri viðleitni
Breta og ríkja þeirra er tilheyra
alríkinu, var friðsamlega og
bróðurlega leitast við að stefna
varanlega og viturlega.
I